Gabriël Bethlen: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
k https://taaladvies.net/taal/advies/vraag/238/: één van → een van met AWB |
k taal en titels |
||
Regel 32:
'''Gabriël Bethlen (de Iktár)''' ([[Hongaars]]: ''Bethlen Gábor'', [[Roemeens]]: ''Gabriel Bethlen'', [[Duits]]: ''Gabriel Bethlen von Iktár''; [[Ilia (Roemenië)|Marosillye]], 1580 - [[Alba Iulia|Gyulafehérvár]], 15 november 1629), was vorst van [[Vorstendom Transsylvanië|Zevenburgen]] (1613-1629), hertog van [[Opole (stad)|Opole]] (1622-1625) en leider van een anti-[[huis Habsburg|Habsburg]]se opstand in het Habsburgse [[Koninklijk Hongarije (1526-1867)|koninklijk Hongarije]]. Zijn laatste gewapende interventie was in 1626 in de [[Dertigjarige Oorlog]]. Hij leidde een actief pro-[[Protestantisme|protestants]] buitenlandbeleid.
== Levensloop ==
Gabriël Bethlen was het meest befaamde lid van de Iktári-tak van het oude [[Hongaren|Hongaarse]] geslacht [[Bethlen (geslacht)|Bethlen]]. Hij werd geboren in Marosillye (hedendaags [[Ilia (Roemenië)]]) en werd opgeleid in Szárhegy (hedendaags [[Lăzarea]] ([[Roemenië]])) aan het kasteel van zijn nonkel András Lázár. Vandaar werd hij naar het hof van de Transsylvaanse vorst [[Sigismund Báthory]] gestuurd, die hij vergezelde op zijn beroemde [[Wallachije|Wallachijse]] campagne. Vervolgens hielp hij [[István Bocskai]] om vorst van Transsylvanië te worden in 1605 en bleef hij zijn belangrijkste raadgever. Bethlen ondersteunde [[Gabriel Báthory]], Bocskai's opvolger, (1608-1613); maar de vorst werd jaloers op de superieure kwaliteiten van Bethlen, die verplicht was om zijn toevlucht te nemen bij de Turken van het [[Ottomaanse Rijk]].
In 1613 leidde Bethlen een groot leger tegen vorst Báthory, maar Báthory werd in hetzelfde jaar vermoord door twee van zijn officieren. Bethlen werd op de troon gezet door de Ottomanen, tot tegenzin van de Oostenrijkse Habsburgse keizer. Deze beoogde immers een vorst die meer aanleunde naar de kant van het Oostenrijkse [[Wenen]]. Op 13 oktober 1613 bevestigde de [[Zevenburgse Landdag]] bij Kolozsvár ([[Cluj-Napoca]]) de keuze van de Turkse sultan. In 1615 werd Bethlen ook officieel erkend door [[keizer Matthias]] als vorst van Transsylvanië; Bethlen beloofde in het geheim dat hij de
Terwijl hij de wreedheden en excessen van veel van zijn voorgangers vermeed, richtte Bethlen wel een unieke variant van patriarchaal [[Autocratie|autocratisme]] op,
Andere delen van zijn inkomsten wijdde hij aan het houden van een efficiënt permanent leger van huurlingen, waarmee hij een ambitieus buitenlandbeleid dirigeerde. Omdat hij vrede wou bewaren met de [[Verheven Porte]], viel hij het noorden en het westen aan.
Regel 43 ⟶ 44:
* Hij was gedeeltelijk gemotiveerd door persoonlijke ambitie.
* De Habsburgse [[autocratie]] in koninklijk Hongarije.
* De
* De
* De
[[Bestand:Bethlen seal.jpg|miniatuur|links|Gabriël Bethlen's zegel]]
Regel 51 ⟶ 52:
Terwijl [[keizer Ferdinand II]] zich bezighield met de [[Dertigjarige Oorlog|Boheemse]] opstanden van 1618, leidde Bethlen zijn troepen Koninklijk Hongarije binnen in augustus 1619 en bezette de stad [[Košice (stad in Slowakije)|Košice]] in september, waar zijn protestantse medestanders hem "hoofd" van Hongarije noemden en beschermer van de protestanten. Niet veel later overwon hij heel Boven-Hongarije (hedendaags Slowakije), waarbij zelfs de hoofdstad van koninklijk Hongarije Pozsony ([[Bratislava]]) in oktober werd overwonnen. De [[Palatijn van Hongarije|palatijn]] overhandigde hierna zelfs de [[Stefanskroon]] aan Bethlen. Bethlens troepen kwamen samen met de troepen van Tsjechische en [[Moravië (regio)|Moravische]] landerijen (geleid door graaf [[Jindrich Matyas Thurn]]), maar ze slaagden er niet in om Wenen te veroveren in november - Bethlen werd gedwongen uit Oostenrijk te vluchten nadat ze werden aangevallen door George Druget en Poolse huurlingen ([[Lisowczycy]]) in Boven-Hongarije. Hoewel hij het grootste deel van Koninklijk Hongarije had veroverd was Bethlen noch tegen vrede, noch tegen een tijdelijke opschorting van de vijandelijkheden en er werden onderhandelingen gestart in de veroverde steden Presburg, Kassa en Besztercebánya ([[Banská Bystrica (stad)|Banská Bystrica]]). In eerste instantie leidden ze tot niets omdat Bethlen aangedrongen had om de Tsjechen ook in de vredesgesprekken te betrekken, maar uiteindelijk werd er een wapenstilstand gesloten in januari 1620, en Bethlen ontving 13 graafschappen in het oosten van koninklijk Hongarije. Op 20 augustus 1620 verkozen de landerijen hem tot [[Koning van Hongarije]] in het [[Rijksdag van Besztercebánya]], met toestemming van de Ottomanen, maar Bethlen weigerde de kroon omdat hij verzoening zocht met de Habsburgers en Hongarije wou herenigen. Maar de oorlog bleef in september duren in Koninklijk Hongarije en [[Neder-Oostenrijk]].
[[Bestand:Gabriel Bethlen.png|miniatuur|200px|Afdruk van Gabriël Bethlen te paard]]
De nederlaag van de [[Tsjechen|Tsjechische]] rebellen door de troepen van Ferdinand II op de [[Slag op de Witte Berg]] op 8 november 1620 (alwaar Bethlen 3.000 troepen had heengezonden, maar die te laat aankwamen) gaf een nieuwe draai aan Bethlens opstanden tegen de Habsburgs. Ferdinand II nam een beangstigende wraak tegen de protestantse edelen in Bohemen en heroverde het Koninklijk Hongarije (hij heroverde Pozsony in mei 1621, en het centrale landsgedeelte met de
Later startte Bethlen nog tweemaal (1623-24 en 1626) campagnes tegen Ferdinand op het grondgebied van Boven-Hongarije (hedendaags Slowakije), deze keer als een rechtstreekse bondgenoot van de anti-Habsburgse protestantse machten. De eerste oorlog eindigde bij de Vrede van Wenen van 1624 en de tweede bij de [[Vrede van Presburg (1626)|Vrede van Presburg]] uit 1626, beide bevestigen de Vrede van Nikolsburg uit 1621. Na deze tweede campagne zocht Bethlen toenadering tot het hof van Wenen, op basis van een alliantie tegen de Turken en zijn eigen huwelijk met een aartshertogin van Oostenrijk, maar Ferdinand verwierp zijn avances. Bethlen werd verplicht om van zijn anti-Turkse projecten, die hij steeds als een groot doel zag, af te zien. Op zijn terugtocht van Wenen trouwde hij met [[Catharina van Brandenburg]], de dochter van de keurvorst van [[Brandenburg (deelstaat)|Brandenburg]], en verbond zichzelf nog meer met de protestantse mogendheden, waaronder zijn schoonbroer [[Gustaaf II Adolf van Zweden|Gustaaf II Adolf]] van [[Zweden]], waarvan hij hoopte dat hij hem zou helpen om de [[Lijst van heersers van Polen|Poolse]] kroon te bemachtigen. Bethlen stierf op 15 november 1629, voordat hij ook maar een van zijn grote ontwerpen van een
== Besluit ==
Gabriël Bethlen was een van de meest opvallende en originele personages uit zijn eeuw, een ijverige [[Calvinisme|calvinist]] die pochte dat hij de bijbel vijfentwintig keer gelezen had, maar tevens een verdraagzaam persoon die zelfs de [[Jezuïeten|jezuïet]] [[György Káldy]] hielp met het vertalen en drukken van zijn versie van het [[heilig boek]]. Hij hield heel zijn leven lang contacten met de belangrijkste eigentijdse staatslieden, zodat zijn correspondentie een van de belangrijkste en interessantste documenten is. Hij componeerde ook gezangen en nam de componist [[Johannes Thesselius]] in dienst als ''kapellmeister'' vanaf 1625.
| |||