Nederland: verschil tussen versies

[[Bestand:The Netherlands compared to sealevel.png|thumb|Nederland zonder [[Dijk (waterkering)|dijken]]. Ongeveer 27% van de oppervlakte van Nederland, waaronder grote delen van het dicht bevolkte en economisch belangrijke westen, ligt beneden [[Normaal Amsterdams Peil|NAP]].]]

[[Bestand:Oosterscheldekering lucht 2.JPG|thumb|De [[Oosterscheldekering]], die de [[Oosterschelde]] afsluit, gezien uit de lucht. Deze [[stormvloedkering]] is onderdeel van de [[Deltawerken]].]]

Nederland ligt in het noordwesten van [[Europa (werelddeel)|Europa]] en wordt begrensd door de [[Noordzee]], [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] en [[België (hoofdbetekenis)|België]]. De lengte van de [[Rijksgrens van Nederland|landsgrens]] bedraagt 1027 km, terwijl de [[kustlijn]] 451 km lang is. Daarnaast behoren enkele eilanden rond de Caribische Zee tot Nederland. Deze verschillen geografisch sterk van het Europese deel van Nederland en worden hier afzonderlijk behandeld.

 

=== Geologie ===

{{Zie hoofdartikel|ontstaan van de Nederlandse ondergrond|geologie van Nederland en Vlaanderen}}

Het tegenwoordige Nederlandse landschap is grotendeels gevormd in de laatste 150.000 jaar. De geologische structuur van de Nederlandse [[ondergrond]] wordt gekenmerkt door een serie [[horst (geologie)|horsten]] en [[slenk (geologie)|slenken]], die onderdeel vormen van een grote [[tektoniek|tektonische]] structuur die dwars door Europa loopt, van de [[Middellandse Zee]] bij [[Marseille]] tot onder de Noordzee. Het zuidoosten van het land ligt boven het [[Beneden-Rijnslenk]]ensysteem, waar nog steeds verzakkingen in de [[aardkorst]] plaatsvinden. In [[aardbeving Roermond 1992|1992]] ([[Roermond (stad)|Roermond]]) en [[aardbeving Aken 2002|2002]] ([[Aken (stad)|Aken]], net over de grens) vonden hier nog kleine [[aardbeving]]en plaats. De Beneden-Rijnslenk gaat in het westen van Nederland over in het [[West-Nederlands Bekken]], dat op zijn beurt overgaat in vergelijkbare slenkstructuren in de ondergrond onder de Noordzee.

 

 

=== Caribisch Nederland ===

De Caribische eilanden [[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] en [[Saba]] (BES-eilanden) behoren staatkundig tot Nederland. Zij worden gezamenlijk wel als [[Caribisch Nederland]] aangeduid. Hun geografie verschilt aanzienlijk van die van het Europese deel van Nederland. Onderling zijn er ook verschillen, met name tussen enerzijds het benedenwindse eiland [[Bonaire]] en anderzijds de bovenwindse eilanden Sint Eustatius en Saba.

 

 

De eilanden [[Sint Eustatius]] en [[Saba]] behoren tot de [[Bovenwindse Eilanden (Kleine Antillen)|bovenwindse eilanden]] van de [[Kleine Antillen]]. Deze bovenwindse eilanden, waartoe ook [[Sint Maarten (eiland)|Sint Maarten]] behoort, vormen een langgerekte groep, die zich uitstrekt tussen [[Puerto Rico (hoofdbetekenis)|Puerto Rico]] en de [[Venezuela|Venezolaanse]] kust. De groep bestaat uit twee bogen, die zijn ontstaan door [[subductie]] van de [[Zuid-Amerikaanse Plaat]] onder de [[Caribische Plaat]]. De eilanden hebben hun ontstaan dan ook te danken aan [[vulkanisme|vulkanische activiteit]]. De binnenste boog, waartoe Sint Eustatius en Saba behoren, is vulkanisch nog enigszins actief. De beide eilanden worden gedomineerd door een [[slapende vulkaan]] die het hoogste punt van ieder van de eilanden vormt. [[The Quill]] op Sint Eustatius heeft een hoogte van 601 meter en het hoogste punt van Saba, [[Mount Scenery]], is met 887 meter ook het hoogste punt op Nederlands grondgebied (en in het gehele Koninkrijk der Nederlanden).

 

 

== Geschiedenis ==

| titel=''Winterlandschap met schaatsers en vogelknip'', [[Pieter Bruegel de Oude]], 1565

}}

De [[Dilemma van de collectieve actie|noodgedwongen collectiviteit]] zorgde voor een bestuur en mentaliteit die mede bijdroegen tot het latere succes van de Nederlandse [[handel (economie)|handel]], waarbij ook de geografisch gunstige ligging aan zee en waterwegen van groot belang was. De Nederlandse gewesten hebben door de geschiedenis heen wisselende onderlinge relaties gehad, soms samenwerkend, soms rivaliserend. Belangrijke keerpunten zijn de [[Nederlandse Opstand|Opstand]] met zijn [[Plakkaat van Verlatinghe|onafhankelijkheidsverklaring]] die voorafging aan een periode van grote voorspoed, een lange periode van verval en in 1795 de [[Franse revolutionaire en napoleontische oorlogen|Franse inval]] die het einde betekende van de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Republiek]]. Als het [[Koninkrijk der Nederlanden]] bestaat Nederland sinds 1814 en in min of meer de huidige vorm vanaf 1830 na de [[Belgische Revolutie]].

 

Met de komst van de Romeinen in 57 v.Chr. begon de [[protohistorie]] van de [[Lage Landen (hoofdbetekenis)|Lage Landen]]. Na aanvankelijke pogingen om het rijk uit te breiden tot aan de [[Elbe (rivier)|Elbe]], werd vanaf 47 n.Chr. de [[Rijn]] de noordgrens of ''[[Limes (Romeinse Rijk)|limes]]''. Na de onderdrukking van de [[Bataafse Opstand]] in het [[vierkeizerjaar]] (68 - 69) was het gedurende twee eeuwen, tot ongeveer 250, rustig in de Rijnprovincies. Met de opname in het Romeinse Rijk brak een periode van economische expansie en sterke bevolkingstoename, de ''[[pax Romana]]'', aan. Door de uitbreiding van het wegennet en de scheepvaart nam de [[vervoer|mobiliteit]] en daarmee de handel toe, geholpen door de toenemende beschikbaarheid van [[Munt (betaalmiddel)|muntgeld]]. Het [[Romeinse religie|Romeinse pantheon]] werd geïntroduceerd, maar voordat het [[christendom]] de overheersende godsdienst werd, was er vooral een mengelmoes van [[Heidendom|heidense culten]].

 

De Germaanse druk op de limes nam echter toe. De [[Grote Volksverhuizing|volksverhuizingen]], die al met al zo'n twee eeuwen duurden, luidden een periode van instabiliteit in. In 406 werd de Rijngrens doorbroken. Er volgde een periode van neergang, waarvan het Romeinse Rijk zich niet meer herstelde en versnippering van Europa die tot op heden herkenbaar is. De bevolking en de handel namen af; geld raakte in onbruik.

 

Onder de [[Bourgondische tijd|Bourgondiërs]] werd getracht meer greep te krijgen op de [[Particularisme|particularistische]] gewesten. Ondanks de interne zwakheden en lokaal opspelende onrust profiteerden de gewesten van het wegvallen van de onderlinge rivaliteit van de voorgaande eeuwen en begon er een periode van welvaart.

 

Ook voor de [[Habsburgers]] daarna waren de economische sterke Nederlanden van belang. Onder [[keizer Karel V]] (1515-1555) werd het gebied onderdeel van het [[Spaanse Rijk|Spaanse wereldrijk]]. Het zwaartepunt verschoof naar vooral Spanje, waarbij het bestuur van de Nederlanden werd overgelaten aan een [[landvoogd]]. Dat de Nederlanden deel uitmaakten van het Habsburgse rijk betekende ook dat deze gewesten betrokken raakten in reeds lang aan de gang zijnde [[Italiaanse Oorlogen]] tussen Frankrijk en de Habsburgers. Frankrijk zag zich, nadat Karel V ook koning van [[Spanje (personele unie)|Spanje]] geworden was, voor een groot deel omsingeld door het [[huis Habsburg]]. De Italiaanse Oorlogen beheersten de Europese politiek tot aan 1559 en de Frans-Habsburgse rivaliteit nog twee eeuwen langer. De zogenoemde [[Zeventien Provinciën|XVII Provinciën]] werden in deze periode tot een vergaand onafhankelijke eenheid gemaakt.

 

 

Geholpen door de ''[[imperial overstretch]]'' die Spanje ondervond, kon de Republiek voorkomen heroverd te worden. Sterker nog, het wist maximaal te profiteren van het verschuiven van het economisch middelpunt van de [[Middellandse Zee]] naar [[West-Europa]]. Waar de noordelijke Nederlanden eerder in de schaduw stonden van de zuidelijke gewesten, nam Amsterdam na de val en blokkade van Antwerpen de plaats over als handelscentrum van Europa, terwijl [[Graafschap Holland|Holland]] de scheepvaart in Europa beheerste. Hoewel de winsten vooral in de Europese handel werden bereikt met vooral de [[moedernegotie]], de handel op de [[Oostzee]], wist ook de [[Vereenigde Oostindische Compagnie]] (VOC) grote winsten te bereiken voor de aandeelhouders. De welvaart die hiermee verkregen werd, ging gepaard met verschrikkingen tegen de lokale bevolking. Zo liet [[Jan Pieterszoon Coen]] in 1621 vrijwel alle inwoners van de [[Genocide op Banda|Banda-eilanden uitmoorden]].

 

De daaropvolgende [[Gouden Eeuw (Nederland)|Gouden Eeuw]] was een periode met een grotere politieke, culturele en economische betekenis dan ooit daarvoor of daarna in de Nederlanden. Vooral de [[Hollandse School|oude Hollandse meesters]] in de schilderkunst kenmerkten de bloei van deze periode. Deze periode zag echter ook het begin van de latere [[Nederlandse koloniën]], waarbij de Republiek na een reeks veroveringen op de Portugezen ook een aandeel had in de [[trans-Atlantische slavenhandel]]. Handelsroutes van Afrikaanse slaven liepen in de zeventiende eeuw grotendeels via [[Elmina]] in [[Ghana]] (Goudkust) naar [[Suriname]], [[Brazilië]] en de [[Caribische eilanden]]. Elmina werd in 1637 veroverd, [[Santo Antonio de Axim|Axim]] in 1642. In 1641 werd onder aanvoering van [[Cornelis Jol|Pieter Cornelisz. Jol]] ook [[Angola]] veroverd. Naar schattingen werden zo ruim 550.000 mensen in slavernij naar Amerika gebracht door Hollandse schepen. Deze reizen waren veelal onder erbarmelijke omstandigheden waarbij de nodige mensen onderweg stierven. Naast de persoonlijke ontberingen had dit ook een ontwrichtende uitwerking op de Afrikaanse samenlevingen. Schattingen over de directe winstgevendheid lopen uiteen, maar zonder slavernij was de kolonisatie van Amerika geheel anders verlopen. Ook in Aziatische slaven werd veelvuldig gehandeld. De slaaf was in de economie van het Nederlandse koloniale rijk in de Gouden Eeuw onmisbaar als arbeidskracht; in de tweede helft van de zeventiende eeuw bestond de helft van de inwoners van Batavia uit onvrijen.<ref>[https://web.archive.org/web/20121108191129/http://voc-kenniscentrum.nl/themas.html#Slavernij VOC-kenniscentrum, thema slavernij]</ref>

 

 

In 1648 werd de oorlog met Spanje beëindigd, tegen de zin van stadhouder [[Willem II van Oranje|Willem II]]. Zijn pogingen de macht naar zich toe te trekken resulteerden na zijn onverwachte dood in 1650 tot het [[Eerste Stadhouderloze Tijdperk|eerste stadhouderloze tijdperk]]. Dit tijdperk werd binnenlands gekenmerkt door de [[Ware vrijheid|Ware Vrijheid]] en buitenlands door handelsoorlogen.

 

 

De crisis gaf de [[Orangisme (Republiek)|orangisten]] de overhand. Onder Willem III wist men uit de benauwde situatie te komen, waarbij [[Michiel de Ruyter (hoofdbetekenis)|Michiel de Ruyter]] de gezamenlijke zeemacht van Frankrijk en Engeland in 1673 wist te verslaan. Hierna zou Willem III zich blijven richten op het vormen van een Europese coalitie tegen het expansionisme van [[Lodewijk XIV van Frankrijk|Lodewijk XIV]]. In 1688 kwam het dan ook tot een ''[[Glorious Revolution]]'' na een gedurfde invasie van Willem III met een groot leger op Engels grondgebied, waarbij hij zijn schoonvader [[Jacobus II van Engeland]] ten val bracht. Toen Willem III ook in Engeland aan de macht was, kon hij zich nog sterker richten op het bestrijden van de Franse hegemonie. Hij speelde een belangrijke rol in anti-Franse coalities tijdens de [[Negenjarige Oorlog (1688-1697)|Negenjarige Oorlog]] (1688-1697) en tot aan zijn dood in 1701 in de [[Spaanse Successieoorlog]] (1701-1713).

Politiek en militair zat de Republiek in het daaropvolgende [[Tweede Stadhouderloze Tijdperk|tweede stadhouderloze tijdperk]] op de tweede rang. Economisch speelde na veertig jaar oorlog met Frankrijk de enorme staatsschuld een grote rol, waarbij vooral na de [[Spaanse Successieoorlog|Spaanse successieoorlog]] bleek dat de Republiek boven haar macht werkte en afhankelijk werd van [[Koninkrijk Groot-Brittannië|Groot-Brittannië]]. De Zeven Provinciën werden een [[nachtwakersstaat]]. Waar het bestuur van het land eerder weliswaar geen democratie was geweest, maar het volk wel invloed uit kon oefenen, was het nu in handen van een regentenklasse die zich steeds meer afsloot. Internationaal kon de politiek lange tijd gebaseerd worden op het uitspelen van de Frans-Britse tegenstellingen, maar na de [[Zevenjarige Oorlog (18e eeuw)|Zevenjarige Oorlog]] had zich in Europa een nieuw machtsevenwicht gevormd, waardoor dit niet meer werkte en de Republiek steeds meer werd overgeleverd aan de welwillendheid van de grootmachten.

 

Met de [[Vierde Engels-Nederlandse Oorlog|Vierde Engelse Oorlog]] (1780-1784) kwam een einde aan bijna een eeuw van bondgenootschap. De oorlog verliep rampzalig voor de Republiek en de binnenlandse ontevredenheid escaleerde in 1786 en 1787 onder de [[patriotten]]. Op lokaal niveau begon een revolutie af te tekenen, maar met een Pruisische inval kwam het tot de [[Oranjerestauratie]]. Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk, waar zij een niet onbelangrijke rol hadden in de [[Franse Revolutie]]. Zij zouden terugkeren naar de Republiek tijdens de [[Bataafse Revolutie|Bataafse revolutie]].

 

Na de Franse revolutie vielen in 1795 de Franse troepen Nederland binnen. Zij bezorgden daarbij de patriotten, die samen met de Franse legers weer terugkeerden, alsnog de macht en vestigden de [[Bataafse Republiek]]. Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland. Binnenlands was er aanvankelijk enige onafhankelijkheid. Met de [[Staatsregeling voor het Bataafsche Volk|Staatsregeling van 1798]] werd de eerste [[Nederlandse Grondwet|Nederlandse grondwet]] ingevoerd, een radicale breuk met het provincialisme en op staatkundig gebied de belangrijkste verandering sinds de Opstand.

 

 

[[Willem I der Nederlanden|Willem I]] werd in 1813 soeverein vorst en in 1815 de eerste [[koning der Nederlanden]] van het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] waarbij na het [[Congres van Wenen]] noord en zuid verenigd werden. Daarmee was hij de tweede Nederlandse koning, na Lodewijk Napoleon Bonaparte. Willem I pakte de wederopbouw krachtig aan. Zo liet hij talrijke kanalen graven en wegen verbeteren. De in het zuiden in de Franse tijd florerende industrie werd gestimuleerd, terwijl in het noorden de nadruk lag op het herstel van de handel en scheepvaart. Zo voortvarend als Willem de economie stimuleerde, zo conservatief was echter zijn politiek. De [[taaldwang]] zorgde voor de nodige weerstand in het zuiden, terwijl de katholieken vrijheid van onderwijs en godsdienst eisten en de liberalen bezwaren hadden tegen de autoritaire regeerstijl van Willem I. Dit leidde tot het [[Unionisme (Nederlanden)|Monsterverbond]] en uiteindelijk de [[Belgische Revolutie|Belgische afscheiding]].

 

 

Aan het einde van de negentiende eeuw kwam eindelijk de industrialisatie op gang die elders in Europa al eerder had plaatsgevonden. Hierdoor werden de onderste sociale lagen van de samenleving zichtbaar als [[Proletariaat|arbeidersklasse]] en uiteindelijk een [[arbeidersbeweging]]. Naast de schoolstrijd werden uitbreiding van het kiesrecht en verbetering van de sociale omstandigheden van de arbeiders belangrijke politieke thema's. Geleidelijk verdween de echte armoede, terwijl arbeidsvoorwaarden een wettelijke basis kregen. Er begon zich een [[verzuiling]] af te tekenen die met het burgerlijk karakter tot in de jaren 1960 de Nederlandse samenleving zou kenmerken.

In de periode na de Eerste Wereldoorlog volgde een flinke economische opleving in Nederland en werd de infrastructuur uitgebreid en in de industriële sector groeiden enkele zeer grote bedrijven. Ook begon er langzaam een [[Sociale zekerheid|sociaal stelsel]] te ontstaan. Getracht werd ideologische tegenstellingen op te lossen met een [[pacificatiepolitiek]], wat vooral bij levensbeschouwelijke kwesties niet altijd lukte. De [[Grote Depressie|crisis van de jaren 1930]] die begon in 1929 bracht na een periode van voorspoed werkloosheid die ondanks enorme staatsreserves niet grondig werd bestreden. De crisis duurde in Nederland bijzonder lang om te worden gevolgd door de [[Tweede Wereldoorlog]]. Dit zou uiteindelijk een toenemende invloed van de staat op de samenleving tot gevolg hebben.

 

 

Na de oorlog werd afstand gedaan van de falende neutraliteitspolitiek met het lidmaatschap van de [[Verenigde Naties|VN]], de [[Europese Gemeenschappen|EG]] en vooral de [[Noord-Atlantische Verdragsorganisatie|NAVO]] tijdens de [[Koude Oorlog]]. Nederlands-Indië ging na een [[Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog|onafhankelijkheidsstrijd]] verloren. Dit gold tot [[zwarte Sinterklaas]] in 1957 niet voor de economische banden met [[Indonesië]] die naast het [[Marshallplan]] van groot belang waren voor de [[wederopbouw]].

 

Hoewel de oorlog het land berooid en vernield achter had gelaten, verliep deze wederopbouw zeer voorspoedig, mede door grote Amerikaanse steun via de [[Marshallhulp]]. De [[verzorgingsstaat]] kon verder uitgebreid worden. In de jaren 1950 was de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland verbeterd door de [[geleide loonpolitiek]]. Het decennium daarop zag de ontdekking van de [[Aardgasveld van Slochteren|aardgasbel]] en met grote loonsverhogingen het begin van de [[consumptiemaatschappij]]. Er ontstond een [[jeugdcultuur]] die zich juist afzette tegen de oudere generatie, terwijl de [[Seksuele revolutie|seksuele moraal vrijer werd]]. Ook andere sociale bewegingen zoals die van de [[Homo-emancipatie in Nederland|homo-emancipatie]] en de [[Vrouwenemancipatie|vrouwenbeweging]] lieten sterk van zich horen. Parallel aan de [[ontzuiling]] speelde zich vanaf deze periode de [[Secularisatie|ontkerkelijking]] af. Met de talloze nieuw gevormde sociale bewegingen, waaronder de [[milieubeweging]], ontstonden nieuwe culturele oriëntaties.