|
[[Bestand:Asturian pipe.jpg|thumb|[[Asturië (regio)|Asturische]] doedelzak [[gaida]] <br />1: blaaspijp, 2: melodiepijp, 3: bourdonpijp, 4: luchtkamer]]
[[Bestand:Bagpipe performer.jpg|thumb|Doedelzakspeler met highland pipes]]
[[Bestand:Bag piper, Elbasan, Albania.jpg|thumb|Doedelzakspeler met [[gaida]]]]
[[Bestand:Doedelzakspeler in Zuid Bohemen.JPG|thumb|Doedelzak met blaasbalg- luchtvoorziening in Zuid Bohemen]]
De '''doedelzak''' is een bijzonder oude vorm van [[blaasinstrument]].
De doedelzak is een [[rietblazer|rietinstrument]] waarbij het riet indirect bespeeld wordt via een luchtkamer en dus niet met de lippen of tong aangeraakt wordt. De luchtkamer maakt het mogelijk om een continue luchtstroom te creëren, waardoor de klank niet door ademhalen hoeft te worden onderbroken. Doedelzakken zijn eigenlijk eerder een familie van muziekinstrumenten dan een enkel instrument. Zowel enkele als dubbele rieten worden toegepast.
==Geschiedenis==
Vermoed wordt dat je moeders kut
het instrument ca. 2000 v.Chr. is ontstaan in de regio [[India]], [[Pakistan]] en [[Iran]] en vervolgens door de tochten van [[Alexander de Grote]] naar het westen is gebracht. Doedelzakken kwamen al voor in het [[oude Egypte]] en [[Turkije]] en hebben zich in de [[Romeinse Rijk|Romeins]]e tijd over geheel [[Europa (werelddeel)|Europa]] verspreid. In [[Duitsland]], [[Schotland]], [[Ierland (land)|Ierland]], [[Galicië (Spanje)|Galicië]] en [[Asturië (regio)|Asturië]] (Spanje) en [[Servië]] en [[Albanië]] zijn ze in de loop der eeuwen een onderdeel van de cultuur geworden.<ref>{{en}} {{aut|William Henry Grattan Flood}}, [http://books.google.nl/books?id=DOfuAgAAQBAJ&dq=bagpipe&source=gbs_navlinks_s ''The story of the bagpipe''] (Рипол Классик)</ref>
===Ontwikkeling===
In de oervorm van het instrument worden één of meerdere pijpen, meestal met een [[enkelriet]] in de mond gestoken en vormt de mondholte de luchtkamer. Er wordt dan vaak [[circulaire ademhaling]] toegepast; de keel wordt gesloten en de druk in de wangen houdt de trilling in de rieten op gang (instrumentalisten in de hedendaagse gecomponeerde muziek en in de [[jazz]] gebruiken af en toe deze blaastechniek).
Een voorbeeld van deze oervorm is de Griekse [[Aulos (blaasinstrument)|aulos]] (αυλος) die in de oudheid bijzonder populair was en door classici meestal (ten onrechte) met 'fluit' in plaats van [[schalmei]] vertaald wordt. Ook heden ten dage worden schalmeien als de [[launeddas]] op [[Sardinië]] en de [[zurna]] op de [[Balkan (schiereiland)|Balkan]] nog gebruikt. In deze oervorm krijgt de speler te maken met enige ongemakken van deze speeltechniek: zijn wangen dreigen uit elkaar te barsten en hij krijgt bloeddoorlopen ogen. Soms had de aulosspeler een leren band om het gezicht om de wangen wat te steunen.
Een volgende stap in de ontwikkeling is nog in [[Duitsland]] te vinden: ''Plattenspiel''. Bij dit instrument zijn de wangen vervangen door een varkensblaas waar de speler via een blaaspijp in blaast.
De derde stap in de ontwikkeling is de vervanging van de varkensblaas door een leren zak met een blaaspijp met een terugslagklepje. In deze vorm is het instrument bekend over heel Europa. Door afwisselend de zak samen te drukken en er lucht in te blazen kan zo een ononderbroken toon geproduceerd worden. Het aanblazen van de lucht gebeurt bij veel typen doedelzakken met de mond, maar ook door middel van een [[blaasbalg]] die met de elleboog wordt bediend, zoals bij de [[Ierland (eiland)|Ierse]] [[uilleann pipes]] en de [[Northumbrian smallpipes]].
De vierde stap is het toevoegen van ''regulators'', die gebruikt worden voor het spelen van begeleidende akkoorden. Ook de uilleann pipes hebben deze regulators.
Al in de Romeinse tijd is er een ontwikkeling geweest om de bediening van het instrument verder te mechaniseren met een speeltafel. Dit heeft geleid tot het ontstaan van het [[orgel]]. Dat ook de technologie van de doedelzak niet stil blijft staan, wordt duidelijk met de elektronische doedelzak, van Duitse makelij.<ref name="Electric_Bagpipe">{{en}}[http://www.fagerstrom.com/ producent elektronische doedelzak], Fagerstörm producent van elektronische doedelzak</ref> Deze doedelzak is net als een [[elektrische gitaar]] versterkt te bespelen.
==Lokale vormen==
Tot 1900 had vrijwel iedere landstreek in Europa zijn eigen lokale versie van het instrument, soms zelfs meer dan één. In de tijd van urbanisatie en industrialisatie zijn echter veel vormen in onbruik geraakt. Enige voorbeelden van nog bestaande doedelzakken in Europa:
* [[Bock (doedelzak)|Bock]], [[Hümmelchen]] (Duitsland, Bohemen)
* [[Gaida]] (Balkan)
* [[Gaida|Gaita]] (Cantabrië, Asturië, Galicië, Catalonië, Zamora, Portugal)
* [[Highland pipes]], [[small pipes]] (Schotland)
* [[Muchosa]] (provincie Henegouwen en aangrenzend Frankrijk)
* [[Musette (doedelzak)|Musette]], [[cornemuse]], [[veuze]], [[cabret]], [[boa (muziekinstrument)|boa]], [[chabret]], [[grande bourbonnais]], [[biniou]] (Frankrijk)
* [[Northumbrian smallpipes]] (Schotland, Noord-Engeland)
* Pijpzak (Vlaanderen, Nederland)
*
* [[Zweedse doedelzak|Säckpipa]] (Zweden)
* [[Sackpfiffe]] (Zwitserland)
* [[Small pipes]] (Engeland)
* [[Uilleann pipes]] (Ierland)
* [[Zampogna]] (Sicilië)
De bekendste vorm is waarschijnlijk de Schotse (highland) doedelzak, hoewel dit eigenlijk een [[buitenbeentje
]] is. Het is een bijzonder luid instrument dat van oorsprong bedoeld is voor het [[slagveld]], met een beperkte toonomvang van één [[octaaf (muziek)|octaaf]] plus één noot. Bespelers van Schotse doedelzakken dragen vaak Schotse kleding. Er bestaan zelfs orkesten die uit Schotse doedelzakken bestaan, aangevuld met slagwerk. Deze worden pipebands genoemd.
De Ierse doedelzak daarentegen is een minder snerpend kamerinstrument dat geschikt is voor samenspel met fluit, [[viool]], [[banjo]] enz. en dat een [[ambitus|bereik]] heeft van twee octaven inclusief halve [[Toonafstand|toonafstanden]].
| 