Amsterdam: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
boeie Labels: Vervangen Misbruikfilter: Leeghalen Visuele tekstverwerker |
Versie 56474458 van 82.217.59.197 (overleg) ongedaan gemaakt. Label: Ongedaan maken |
||
Regel 1:
{{Zie dp}}
{{Infobox gemeente Nederland
| naam = Amsterdam
| naam inwoner = Amsterdammers
| hoofdplaats = Amsterdam
| soort = Stad
| bestandsnaam vlag = Flag of Amsterdam.svg
| vlagartikel = Vlag van Amsterdam
| wapenartikel = Wapen van Amsterdam
| bestandsnaam wapen = Amsterdam wapen.svg
| kaart = [[Bestand:Map - NL - Municipality code 0363 (2014).png|265px|Locatie van Amsterdam]]
| provincie = {{NL-vlag|Noord-Holland}}
| gemeente = {{NL-vlag|Amsterdam}}
| burgemeester = [[Femke Halsema]] ([[GroenLinks]])
| CBS = 0363
| stadsrechten = Kort na 1300
| verkeersader = {{Pictogram weg Nederland A-weg|1}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|2}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|4}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|5}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|7}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|8}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|9}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|10}}
| hoogteligging =
| www = amsterdam.nl
| foto0 = [[Bestand:Amsterdam (NL), Begijnhof -- 2015 -- 7215-8.jpg|{{Infobox/afbeeldingbreedte}}px]]
| ondertitel0 = [[Begijnhof (Amsterdam)|Begijnhof]]
| image=Amsterdam - Rijksmuseum - panoramio - Nikolai Karaneschev.jpg|caption=[[Rijksmuseum Amsterdam|Rijksmuseum]]
| image1=Amsterdam - Dam Square towards the train station.jpg|caption1=[[Dam (Amsterdam)|Dam]]
| image2=Amsterdam - Boat - 0635.jpg|caption2=[[Grachtengordel (Amsterdam)|Grachtengordel]]
| station = [[Station Amsterdam Amstel|Amstel]], [[Halte Amsterdam ArenA|ArenA]], [[Station Amsterdam Bijlmer ArenA|Bijlmer ArenA]], [[Station Amsterdam Centraal|Centraal]], [[Station Amsterdam Holendrecht|Holendrecht]], [[Station Amsterdam Lelylaan|Lelylaan]], [[Station Amsterdam Muiderpoort|Muiderpoort]], [[Station Amsterdam RAI|RAI]], [[Station Amsterdam Science Park|Science Park]], [[Station Amsterdam Sloterdijk|Sloterdijk]], [[Station Amsterdam Zuid|Zuid]]
| netnummer = 020
| postcode = 1000-1109
| lat_deg = 52
| lat_min = 22
| lat_sec = 23
| lat_dir = N
| lon_deg = 4
| lon_min = 53
| lon_sec = 36
| lon_dir = E
| extra portaal = Amsterdam
}}
'''Amsterdam''' is de [[hoofdstad]] en naar inwonertal de [[Lijst van grootste gemeenten in Nederland|grootste gemeente]] van [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]]. De [[stad]], in het [[Amsterdams (dialect)|Amsterdams]] ook ''[[Mokum]]'' genoemd (afkomstig uit het [[Jiddisch]]),<ref>'''מקום''' "Maqom, "plaats". Volgens [[Meyer Sluyser]] was het oorspronkelijk Mokum Aleph, "de plaats met de A", en werd Rotterdam ook wel aangeduid met "Mokum Raish", "de plaats met de R"</ref> ligt in de provincie [[Noord-Holland]], aan het [[IJ (rivier)|IJ]], het [[Noordzeekanaal]] en de monding van de [[Amstel (rivier)|Amstel]]. De gemeente Amsterdam telt {{Statistiek gemeente Nederland inwoners|0363}} inwoners ({{Statistiek gemeente Nederland inwoners|TXT=Year}}, [[Centraal Bureau voor de Statistiek|CBS]]). Groot-Amsterdam telde eind 2016 1.344.659 inwoners.<ref>[http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=37230ned&D1=0,17&D2=39,77&D3=182-193,195-198&VW=T CBS StatLine]</ref> Het aantal verschillende [[nationaliteit]]en in de gemeente behoort tot de hoogste ter wereld.<ref name="nationaliteiten amsterdam">[https://www.trouw.nl/home/amsterdam-stad-met-meeste-nationaliteiten-177-ter-wereld~ad58f67f/ Amsterdam stad met meeste nationaliteiten (177) ter wereld], Trouw, 22 augustus 2007</ref><ref name="feitencijfers">[https://web.archive.org/web/20160708084526/http://www.iamsterdam.com/nl/uit-in-amsterdam/ontdek-amsterdam/feiten-en-cijfers Feiten & cijfers over Amsterdam], iamsterdam.com</ref>
Amsterdam dankt zijn naam aan de ligging bij een in de 13e eeuw aangelegde dam in de Amstel. De plaats kreeg kort na 1300 [[stadsrechten]], werd in 1345 door het [[Mirakel van Amsterdam]] een [[bedevaart|pelgrimsoord]] en groeide in de [[Gouden Eeuw (Nederland)|Gouden Eeuw]] uit tot een van de belangrijkste haven- en handelssteden ter wereld. Een toestroom van buitenlanders uit vooral de Zuidelijke Nederlanden, Duitsland en de Scandinavische landen leidde vanaf het eind van de 16e eeuw tot [[Uitleg van Amsterdam in de 17e eeuw|stadsuitbreidingen]], waaronder de laatste grachten van de fortificatie die nu als [[grachtengordel (Amsterdam)|grachtengordel]] bekend is en in 2010 is toegevoegd aan de [[Werelderfgoedlijst]] van [[UNESCO]].
[[Lijst van bezienswaardigheden in Amsterdam|Bezienswaardigheden en attracties in Amsterdam]] zijn het [[Rijksmuseum Amsterdam|Rijksmuseum]], het [[Stedelijk Museum Amsterdam|Stedelijk Museum]], het [[Van Gogh Museum]] en [[Het Scheepvaartmuseum]], het [[Anne Frank Huis]], het [[Koninklijk Concertgebouw|Concertgebouw]], [[Muziekgebouw aan 't IJ]] en [[EYE Filmmuseum]], dierentuin [[Artis]], [[de Wallen]], de [[coffeeshop]]s en de [[Johan Cruijff ArenA]]. De stad telt twee [[universiteit]]en en meerdere [[hogeschool|hogescholen]].
== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van Amsterdam}}
De bewoningsgeschiedenis van Amsterdam begint ruim 4600 jaar geleden aan het eind van de [[Nieuwe Steentijd]]. Opgravingen uit de periode 2005-2009 onder [[Damrak]] en [[Rokin (Amsterdam)|Rokin]] brachten gebruiksvoorwerpen en botten van gebruiksdieren uit die periode aan het licht.<ref>[https://isgeschiedenis.nl/nieuws/amsterdam-al-bewoond-in-de-steentijd Amsterdam was al in de steentijd bewoond] isgeschiedenis.nl</ref>
Omstreeks het jaar 1000 werd het moerassige gebied, toen Aemestelle genoemd, vanuit de [[Sticht Utrecht|Utrechtse]] regio ontgonnen. Vanaf verschillende bestaande veenstromen werden aan weerszijden afwateringssloten gegraven en ontstond een boerengemeenschap van landontginners, zoals ook elders in het [[veengebied]] tussen het [[Gooi (regio)|Gooi]] en de Hollandse duinen. Toen het veen als gevolg van ontwatering begon in te klinken moesten [[dijk (waterkering)|dijken]] worden aangelegd om het inmiddels lager gelegen land tegen het water te beschermen.<ref>[https://www.nu.nl/wetenschap/1801750/amsterdam-200-jaar-ouder-dan-aangenomen.html Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen] NU.nl, 22 oktober 2008</ref>
In de 13e eeuw leidde dit tot aanleg van dijken langs de [[Zuiderzee (hoofdbetekenis)|Zuiderzee]] en het [[IJ (water)|IJ]] zoals de [[Spaarndammerdijk]] en [[Diemerzeedijk]]. In de monding van de [[Amstel (rivier)|Amstel]] werd, vermoedelijk kort na de overstromingen van 1170 en 1173, de [[Dam (waterkering)|dam]] aangelegd waar Amsterdam zijn naam aan ontleent.<ref>{{Aut|Geert Mak}}: ''Een kleine geschiedenis van Amsterdam'', blz. 18. Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1994</ref> Een deel van de Amstel zou gegraven kunnen zijn. Het deel van de rivier buitengaats, het [[Damrak]], was het begin van de [[Amsterdamse haven]]. De rivier aan de andere kant van de Dam werd, deels drooggelegd, het [[Rokin (Amsterdam)|Rokin]]. Begin 20e eeuw zijn restanten van die dam aangetroffen op de plek tussen het [[Nationaal Monument op de Dam|Nationaal Monument]] en het gebouw van [[De Bijenkorf (warenhuis)|De Bijenkorf]].
[[Bestand:Okerk2.jpg|links|thumb|De [[Oude Kerk (Amsterdam)|Oude Kerk]] is het oudste nog bestaande gebouw van de stad]]
De oudste vermelding van Amsterdam is in een document van 27 oktober 1275, waarin graaf [[Floris V van Holland|Floris V]] de bewoners tolvrijheid verleent. Over de precieze datum waarop Amsterdam stadsrechten verkreeg is onzekerheid. Een van de mogelijkheden is dat de Utrechtse [[bisschop]] [[Gwijde van Avesnes|Guy van Avesnes]] de plaats in 1300-1301 [[stadsrechten]] heeft verleend, dit omdat hij in een handvest uit die tijd spreekt over 'onsen poiteren van Aemstelredamme' (Onze poorters van Amsterdam). Hij noemt de burgers expliciet 'poorters', hetgeen erop wijst dat er stadsrechten waren vergeven. Doch over het exacte tijdstip van de toekenning is weinig meer te zeggen dan dat het tijdstip rond of kort na 1300 ligt.<ref>{{Aut|Geert Mak}}: ''Een kleine geschiedenis van Amsterdam'', blz. 19 en 20. Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1994</ref> In 1342 kreeg Amsterdam een nieuw stadsrecht van de Hollandse graaf [[Willem IV van Holland|Willem IV]].<ref>'Amsterdam, een geschiedenis', Amsterdam; 2011, pagina 29 - 'Geschiedenis van Amsterdam, Een stad uit het niets', Amsterdam; 2004, pagina 71.</ref>
Spoedig daarna volgde de [[accijns|tol]] op [[bier]]. De contacten rond de bierhandel met [[Hamburg (hoofdbetekenis)|Hamburg]] waren de springplank voor de [[Oostzeehandel]] en het begin van Amsterdam als handelsstad. In de 15e eeuw was Amsterdam gegroeid tot de belangrijkste [[handel (economie)|handelsstad]] van [[Holland]]. Bij uitbreiding van de stad werden ringvormige [[Amsterdamse grachten|grachten]] gegraven, ter verdediging en voor de waterhuishouding. De huizen werden op een fundering van lange houten palen gebouwd die op de zandlaag onder de drassige bodemlaag steunden. Het gebruik van hout als bouwmateriaal maakte de stad gedurende de middeleeuwen kwetsbaar voor stadsbranden. In [[Stadsbrand van Amsterdam (1421)|1421]] werd hierdoor een derde en in [[Stadsbrand van Amsterdam (1452)|1452]] zelfs driekwart van de stad verwoest. In [[Stadsbrand van Amsterdam (1597)|1597]] en 1679 vonden in Amsterdam wat kleinere branden plaats.<ref>Europeana.eu: [http://www.europeana.eu/portal/record/90402/RP_P_OB_79_499.html Het blussen van de zware brand aan de Elandsgracht, 1679]</ref>
[[Bestand:Amsterdam in 1538.JPG|thumb|Amsterdam in 1538]]
De stad kreeg al snel een traditie van burgerlijk bestuur, met een belangrijke rol voor de [[vroedschap]]: een college van vooraanstaande burgers die de meeste bestuurders benoemden.
Het stadsbestuur sloot zich in 1578 aan bij de opstand tegen Spanje ([[Alteratie (Amsterdam)|Alteratie]]), vooral vanwege handelsbelangen. Na de inname van [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] door de [[Spanjaarden]] in 1585 kwamen veel Antwerpenaren, met hun handelsnetwerk, naar Amsterdam. Naast vele andere factoren speelden hun komst en die van [[Sefardische Joden|Portugese Joden]] een belangrijke rol in wat de [[Gouden Eeuw (Nederland)|Gouden Eeuw]] van Amsterdam en Holland wordt genoemd.
De bevolking van Amsterdam nam in die periode snel toe door een explosieve toestroom van buitenlanders. Omstreeks 1570 telde Amsterdam minder dan 30.000 inwoners, in 1622 was hun aantal gegroeid tot ruim 100.000. Tegen het einde van de [[17e eeuw]] overschreed het inwonertal de 200.000 en behoorde Amsterdam met [[Londen (hoofdbetekenis)|Londen]], [[Napels (stad)|Napels]] en [[Parijs (hoofdbetekenis)|Parijs]] tot de grootste steden in Europa. De bevolkingsgroei maakte een grootschalige uitbreiding van de stad noodzakelijk, waaraan de concentrische [[grachtengordel]] met zijn koopmanshuizen en [[pakhuis|pakhuizen]] te danken is.
[[Bestand:Het IJ voor Amsterdam met het fregat 'De Ploeg' - The fregate 'De Ploeg' on the IJ in Amsterdam (Ludolf Backhuysen, 1708).jpg|links|thumb|"''Het IJ voor Amsterdam met het fregat 'De Ploeg''' ", schilderij van [[Ludolf Bakhuizen]]; omstreeks 1690.]]
Daarna zwakte de groei van de stad af en omstreeks 1680 kwam een einde aan de bouwactiviteiten. Aan de oostkant van de Amstel was een overvloed aan bouwrijpe grond beschikbaar. Kavels werden uitgegeven aan liefdadigheidsinstellingen en de [[Plantage (Amsterdam)|Plantage]] werd bestemd als wandelpark. Vanaf halverwege de 18e eeuw daalde het inwoneraantal weer, om circa 1815 een dieptepunt te bereiken met circa 140.000 inwoners.
In de 19e eeuw was er een langzaam herstel en omstreeks 1850 begon Amsterdam zich uit te breiden buiten de 17e-eeuwse [[Singelgracht (Amsterdam)|Singelgracht]]. In 1825 kwam met het nieuw-gegraven [[Noordhollandsch Kanaal]] de waterverbinding met [[Den Helder]] tot stand. In 1839 werd het [[spoorlijn Amsterdam - Haarlem|traject Amsterdam – Haarlem]] geopend als [[geschiedenis van de spoorwegen in Nederland|eerste spoorweg van Nederland]]. Sinds 1876 is het [[Noordzeekanaal]] de rechtstreekse verbinding tussen de Amsterdamse haven en de sluizen bij [[IJmuiden]] die toegang geven tot de [[Noordzee]].
[[Bestand:750.000ste amsterdammer geboren-524830.ogv|thumb|Polygoonjournaal uit 1930 over de geboorte van de 750.000ste Amsterdammer]]
[[Bestand:Algemeen uitbreidingsplan amsterdam1935.jpg|thumb|Plankaart van het [[Algemeen Uitbreidingsplan]] uit 1935]]
Met het aanbreken van de [[industriële revolutie]] begon een nieuwe periode van expansie. Vernieuwing van de handel, nieuwe [[industrie]] en een bevolkingsexplosie die opgevangen werd in de 19e-eeuwse gordel. De bevolking verdubbelde van circa 250.000 omstreeks 1850 tot 510.000 in 1900.
De sociale misstanden waar de industriële revolutie mee gepaard ging maakten Amsterdam tot een centrum van de Nederlandse [[sociaaldemocratie]] en leidden tot grootschalige stadsuitbreidingen ([[Plan Zuid]], [[Plan West]] en [[Algemeen Uitbreidingsplan|AUP]]). Tijdens de [[Grote Depressie]] in de [[1930-1939|jaren dertig]] werd het [[Amsterdamse Bos]] (''[[Boschplan]]'') aangelegd door werklozen. De verlaging van de steunuitkeringen van werklozen in 1934 leidde tot het [[Jordaanoproer]], waarbij vijf doden vielen.
De [[Tweede Wereldoorlog]] kostte aan ongeveer 110.000 Amsterdammers het leven. Van de omvangrijke Joodse gemeenschap overleefde het merendeel, ongeveer 75.000 Joden, de bezettingstijd niet. De [[Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog|verzetsbeweging]] was in Amsterdam omvangrijk, en bracht groepen voort als [[Vrij Nederland]] en het kunstenaarsverzet met [[Gerrit van der Veen]]. [[Anne Frank]] dook in de stad onder en schreef er haar wereldberoemde [[Het Achterhuis (dagboek)|dagboek]]. Ook de [[Hongerwinter]] eiste, zoals in heel West-Nederland, een hoge tol in de stad. De fysieke oorlogsschade bleef uiteindelijk beperkt in vergelijking met steden als [[Rotterdam (hoofdbetekenis)|Rotterdam]] en [[Den Haag]]. De meeste schade werd veroorzaakt in 1943 door de geallieerde [[bombardementen op Amsterdam-Noord]], waarbij ruim 200 mensen omkwamen.
Na de oorlog werd het ''[[Algemeen Uitbreidingsplan]]'' grotendeels uitgevoerd, zo verrezen de [[Westelijke Tuinsteden]] en [[Buitenveldert (tuinstad)|Buitenveldert]]. Ook [[Amsterdam-Noord]] onderging een grote uitbreiding. Ook de bestaande stad werd veranderd: cityvormingsplannen in de jaren zestig en zeventig zorgden onder andere voor de aanleg van een [[Amsterdamse metro|metrolijn]] en de afbraak van grote delen van de oude Jodenbuurten en nieuwbouw. In 1966 heide burgemeester [[Ivo Samkalden]] in de polder [[Bijlmermeer (wijk)|Bijlmermeer]] de eerste paal voor de bouw van 5.000 woningen de grond in.
Ook het maatschappelijke gezicht van de stad veranderde in de decennia na de Tweede Wereldoorlog. In de [[1950-1959|jaren vijftig]] had een liberale houding van het stadsbestuur een vroege opkomst van [[Homohoreca|homo-uitgaansgelegenheden]] mogelijk gemaakt, die later gevolgd werd door de maatschappelijke [[Homo-emancipatie|emancipatie van homoseksuelen]], waardoor Amsterdam enkele decennia lang als de [[Amsterdam als homohoofdstad|homohoofdstad]] van Europa gold.
[[Bestand:Rellen bij ontruiming panden in Nieuwmarktbuurt in Amsterdam waterkanon in acti, Bestanddeelnr 927-8239.jpg|links|thumb|Protesten van de bevolking tegen de metro-aanleg van de [[Oostlijn]] mondden in 1975 uit in de [[Nieuwmarktrellen]].]]
De grote hoeveelheid protesten en sociale bewegingen in de stad zorgde regelmatig voor [[rellen en opstanden in Amsterdam|rellen en opstanden]]. In het kielzog van de Parijse studenten-opstanden in de [[1960-1969|jaren zestig]], ontstond in Amsterdam de kunstzinnige [[anarchisme|anarchistische]] [[Provo]]beweging, die tegen de [[Gezag|autoriteiten]] streden met [[ludiek]]e acties, zoals happenings rond [[Het Lieverdje]] (Spui), maar ook met het [[Rookbom#Het Huwelijk|afsteken van een rookbom]] tijdens het huwelijk van prinses [[Beatrix der Nederlanden|Beatrix]] en prins [[Claus van Amsberg|Claus]] in maart 1966. In juni van datzelfde jaar vond een bouwvakkersopstand plaats. Bij deze zogenoemde [[Telegraafrellen]] vielen een dode en tientallen gewonden, waarop de burgemeester en de hoofdcommissaris van politie moesten aftreden. Rellen braken ook uit op 25 augustus 1970 toen het slaapverbod bij het [[Nationaal Monument op de Dam|Nationaal Monument]] op de Dam inging. Drie dagen lang was het onrustig in de stad met her en der opstootjes, gewonden en vernielingen, waarbij een groep [[marinier]]s illegaal optrad tegen vooral alternatieve, langharige jongeren. Later zouden de jongeren en [[hippie]]s niet meer op de Dam maar in het [[Vondelpark]] overnachten. Burgers en buurtbewoners kwamen grootschalig in verzet tegen gemeentelijke plannen voor afbraak van de voormalige [[Jodenbuurt (Amsterdam)|Jodenbuurten]] met vervangende nieuwbouw boven de nieuw te bouwen [[Amsterdamse metro|metrolijn]]. Een grote demonstratie in 1975 mondde uit in de [[Nieuwmarktrellen]].
In de [[1970-1979|jaren zeventig]] en tachtig kwamen veel, vooral jonge, nieuwe Amsterdammers uit de middenklassen in verzet tegen het grote tekort aan betaalbare woningen, de hoge leegstand, de verwaarlozing van woningblokken en de verpaupering van 19e-eeuwse wijken. Als protest en als praktische oplossing bezetten ze leegstaande panden, knapten ze op en gingen er wonen. Vanaf begin [[1980-1989|jaren tachtig]] vonden herhaaldelijk demonstraties plaats en breed verzet tegen ontruimingen. Veel buurtbewoners sympathiseerden met de krakers. In maart 1980 rolden er tanks door de stad om barricaden tegen een ontruiming van panden in de [[Vondelstraat]] te slechten. Een andere climax was het [[Kroningsoproer]] op 30 april 1980 ("Geen woning, geen kroning")<ref>[http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2005/april/Koninginnedag-1980-Geen-woning-geen-kroning-Themakanaal-week-17-23-t-m-30-april.html Koninginnedag 1980: Geen woning geen kroning], geschiedenis24.nl</ref> rondom de plechtigheden inzake de inhuldiging van prinses Beatrix tot nieuwe koningin van Nederland in de [[Nieuwe Kerk (Amsterdam)|Nieuwe Kerk]] op de Dam. Er waren vooral op en rond het Rokin brandende barricades en er werd gevochten tussen de [[Mobiele Eenheid]] en demonstranten, waarbij zeker 400 gewonden vielen. Ook in de jaren erna waren er regelmatig krakersrellen, maar wel op kleinere schaal. Vreedzaam was de grote vredesdemonstratie tegen kruisraketten op 21 november 1981 met 400.000 deelnemers. Slachtoffers vielen daarentegen wel bij een [[brand in Hotel Polen]] op het Rokin in mei 1977, waarbij 33 doden vielen. Ook het pand van boekhandel [[De Slegte]] ernaast ging in vlammen op, waardoor een groot aantal waardevolle [[antiquaar|antiquarische boeken]] verloren ging.
[[Bestand:ZuidasAmsterdamNederland2011.jpg|thumb|De [[Zuidas]], het nieuwe Amsterdamse zakendistrict]]
In de [[1970-1979|jaren zeventig]] en [[1980-1989|tachtig]] werd in de binnenstad begonnen met [[stadsvernieuwing]] en trokken zowel gezinnen als bedrijven de binnenstad uit, op zoek naar meer ruimte. De komst van hoogopgeleide en goed verdienende jongeren in hun plaats versterkte het draagvlak voor [[horeca]] en allerlei andere dienstverlenende bedrijvigheid. Vanaf 1984 nam het aantal inwoners na twintig jaar weer toe.
Sinds de jaren 90 zijn ook de randen van de stad omgevormd en uitgebreid. In de Bijlmermeer, berucht geworden als kansarme wijk en als locatie van een [[Bijlmerramp|vliegtuigramp in 1992]], maakten de kenmerkende honingraatflats plaats voor vernieuwing om de woonomgeving te verbeteren. Een andere vernieuwingsoperatie is de omvorming van het [[Oostelijk Havengebied]] van vervallen havengebied tot een moderne woonwijk. Tegelijkertijd breidde de stad zich weer naar buiten uit, met bijvoorbeeld de bouw van de nieuwe wijken [[De Aker]] en [[Nieuw Sloten]] in het zuidwesten van de stad en, recenter, de ontwikkeling van de wijk [[IJburg]] op een aantal kunstmatige eilanden in het [[IJmeer]]. Met de start van de bouw van het zakendistrict [[Zuidas]] heeft de stad ook een begin gemaakt aan een belangrijke economische stadsuitbreiding.
== Geografie ==
[[Bestand:Amsterdam-plaats-OpenTopo.jpg|thumb|Topografische kaart van Amsterdam (woonplaats), maart 2014]]
=== Topografie ===
Amsterdam ligt in de provincie [[Noord-Holland]], in het westen van Nederland. Het ligt aan de [[Amstel (rivier)|Amstel]] en het [[IJ (rivier)|IJ]]. De [[haven van Amsterdam]] is via het [[Noordzeekanaal]] verbonden met de [[Noordzee]]. De binnenstad is opgedeeld in ongeveer 90 "eilanden". Van de 1539 bruggen en viaducten die de gemeente telt, liggen er 252 in de binnenstad.<ref>[https://web.archive.org/web/20120920161455/http://www.edugisbronnen.nl/NAP/NAP-Waterpeilroute-2012.pdf Edugisbronnen.nl]</ref> De binnenstad ligt ongeveer een meter boven zeeniveau en heeft, net als de omgeving, een zeer vlak ([[polder]])landschap, dat in sommige gevallen, zoals bij de [[Haarlemmermeer]], [[Watergraafsmeer]] en de [[Beemster]], is ontstaan door [[droogmakerij|droogmaking]] van vroegere meren.
=== Klimaat ===
[[Bestand:Schaats1.jpg|thumb|Schaatsers op de [[Keizersgracht (Amsterdam)|Keizersgracht]].]]
Amsterdam ligt in een gebied met een gematigd [[zeeklimaat]], waarbij de weerpatronen sterk worden beïnvloed door de nabijheid van de [[Noordzee]] in het westen en de daarmee gepaard gaande westelijk georiënteerde winden en stormen. De wintertemperaturen zijn er mild; gemiddeld boven nul, al is [[vorst (weer)|vorst]] niet ongewoon tijdens periodes met oostelijke of noordoostelijke wind vanuit het Europese binnenland, zoals uit [[Scandinavië]] en [[Rusland]], tot diep in [[Siberië]] aan toe. De zomers zijn er warm, maar zelden heet.
Er worden regelmatig dagen met grote neerslag waargenomen, maar de jaarlijkse neerslag komt niet boven de 800 mm uit. De meeste neerslag valt als aanhoudende [[motregen]] of lichte regen. Er kan, bijvoorbeeld bij storm, in één keer een grote hoeveelheid neerslag worden aangevoerd, waarop de pompen rond de stad moeten worden ingezet om het water over te hevelen naar hogere gronden en de zee. De aanwezigheid van veel waterbekkens zorgt ervoor dat bewolkte en vochtige dagen veel voorkomen, met name in de koelere maanden van oktober tot maart.
{{Tabel weergemiddelden
| locatie = Amsterdam (Schiphol)
| bron = [http://www.klimaatatlas.nl/tabel/stationsdata/klimtab_8110_240.pdf klimaatatlas] (gemiddelden, 1981-2010) en [http://www.knmi.nl/klimatologie/normalen1971-2000/per_station/stn240/5-extremen/240_extremen.pdf KNMI] (extremen, 1971-2000)
<!-- maandelijks temperatuur- en neerslaggemiddelde-->
| jan_gem= 3.4 | jan_gem_ns= 66.6
| feb_gem= 3.5 | feb_gem_ns= 50.6
| mrt_gem= 6.1 | mrt_gem_ns= 60.6
| apr_gem= 9.1 | apr_gem_ns= 40.9
| mei_gem= 12.9 | mei_gem_ns= 55.6
| jun_gem= 15.4 | jun_gem_ns= 66.0
| jul_gem= 17.6 | jul_gem_ns= 76.5
| aug_gem= 17.5 | aug_gem_ns= 85.9
| sep_gem= 14.7 | sep_gem_ns= 82.4
| okt_gem= 11.0 | okt_gem_ns= 89.6
| nov_gem= 7.1 | nov_gem_ns= 87.2
| dec_gem= 4.0 | dec_gem_ns= 76.3
| jaar_gem=10.2 | jaar_gem_ns= 838.2
<!-- gemiddelde minima en maxima -->
| jan_gem_min= 0.8 | jan_gem_max= 5.8
| feb_gem_min= 0.5 | feb_gem_max= 6.3
| mrt_gem_min= 2.6 | mrt_gem_max= 9.6
| apr_gem_min= 4.6 | apr_gem_max= 13.5
| mei_gem_min= 8.2 | mei_gem_max= 17.4
| jun_gem_min= 10.8 | jun_gem_max= 19.7
| jul_gem_min= 13.0 | jul_gem_max= 22.0
| aug_gem_min= 12.8 | aug_gem_max= 22.1
| sep_gem_min= 10.6 | sep_gem_max= 18.8
| okt_gem_min= 7.5 | okt_gem_max= 14.5
| nov_gem_min= 4.2 | nov_gem_max= 9.7
| dec_gem_min= 1.5 | dec_gem_max= 6.4
| jaar_gem_min= 6.4 | jaar_gem_max= 13.8
<!-- weersextremen-->
| jan_a_min= -15.4 | jan_a_max= 13.9
| feb_a_min= -15 | feb_a_max= 16.6
| mrt_a_min= -11.1 | mrt_a_max= 21.1
| apr_a_min= -4.7 | apr_a_max= 27
| mei_a_min= -1.1 | mei_a_max= 31.5
| jun_a_min= 2.3 | jun_a_max= 33.2
| jul_a_min= 5.0 | jul_a_max= 32.3
| aug_a_min= 5.0 | aug_a_max= 34.5
| sep_a_min= 2.0 | sep_a_max= 29.4
| okt_a_min= -3.4 | okt_a_max= 25.0
| nov_a_min= -6.9 | nov_a_max= 17.5
| dec_a_min= -14.8 | dec_a_max= 15.5
| jaar_a_min= -15.4 | jaar_a_max= 34.5
}}
== Stadsbeeld ==
[[Bestand:Aschool18.jpg|thumb|Architectuur aan de [[Vrijheidslaan]] in Amsterdam-Zuid in de stijl van de [[Amsterdamse School (bouwstijl)|Amsterdamse School]].]]
De binnenstad van Amsterdam bevindt zich ten zuiden van het [[IJ (water)|IJ]]. Het oudste gebied van de stad is [[de Wallen]], wat als [[Lijst van prostitutiegebieden|prostitutiegebied]] geldt. Rond de oudste kern ontwikkelde zich tot in de 17e eeuw in de [[grachtengordel (Amsterdam)|grachtengordel]]. Op 1 augustus 2010 werd de grachtengordel op de [[Werelderfgoedlijst]] van [[UNESCO]] geplaatst.<ref>College besluit tot voordracht 17e-eeuwse grachtengordel op Werelderfgoedlijst, 18 mei 2009, Amsterdam.nl</ref><ref name="U643">{{en}} [http://whc.unesco.org/en/news/643 World Heritage Committee inscribes five new cultural sites on World Heritage List and approves two extensions to existing properties], 1 augustus 2010</ref> De binnenstad heeft verschillende [[beschermd stadsgezicht|beschermde stadsgezichten]]: [[Rijksbeschermd gezicht Amsterdam - Binnen de Singelgracht|Binnen de Singelgracht]] en de [[Rijksbeschermd gezicht Amsterdam - Nieuwmarktbuurt|Nieuwmarktbuurt]].
Buiten het historisch centrum en de Grachtengordel liggen ringvormig de in de 17e eeuw gebouwde voormalige arbeidersbuurten de [[Jordaan (Amsterdam)|Jordaan]] en de [[Oostelijke Eilanden]] en de in de 19e eeuw gebouwde toenmalige arbeidersbuurten [[Spaarndammerbuurt]], [[Staatsliedenbuurt (Amsterdam)|Staatsliedenbuurt]], [[Kinkerbuurt]], [[De Pijp|Pijp]] en Oost. Bekende plaatsen in de stad zijn De Dam, het [[Museumplein]], het [[Vondelpark]], het [[Waterlooplein (Amsterdam)|Waterlooplein]] en dierentuin [[Artis]].
Grote stadsuitbreidingen waren de [[uitleg van Amsterdam in de 17e eeuw]], waarbij de stad in vier fases explosief groeide; de 19e-eeuwse gordel met arbeiderswoningen naar het uitbreidingsplan van [[Jan Kalff (stedenbouwkundige)|Jan Kalff]] uit 1877; de uitbreidingen [[Plan Zuid]] en [[Plan West]] in de bouwstijl [[Amsterdamse School (bouwstijl)|Amsterdamse School]] naar de plannen van [[H.P. Berlage]] in de [[1920-1929|jaren twintig]]. Ook delen van de Spaarndammerbuurt zijn gebouwd in de stijl van de [[Amsterdamse School (bouwstijl)|Amsterdamse School]].
Het [[Algemeen Uitbreidingsplan]] van [[Cornelis van Eesteren]] uit de [[1930-1939|jaren dertig]] was de basis voor grootschalige uitbreidingen in westelijke en zuidelijke richting. Door dit uitbreidingsplan kreeg Amsterdam zijn lobben- of scheggenstructuur, waarbij de bebouwde delen in vingervorm uitsteken, afgewisseld door groengebieden (groene scheggen).
Ten noorden van het IJ ligt stadsdeel [[Amsterdam-Noord]], dat met de rest van de stad is verbonden door [[Amsterdamse veren|IJ-veren]], de [[Metrolijn 52|Noord/Zuidlijn]] en tunnels. Een deel bestaat uit open [[polder]]land met dorpen als [[Durgerdam]], [[Holysloot]], [[Ransdorp]] en [[Zunderdorp]] en heet in de volksmond [[Landelijk Noord]].
Groenvoorzieningen vormen 12% van de oppervlakte van Amsterdam en de stad telt circa 400.000 bomen.<ref>[https://web.archive.org/web/20090807180437/http://www.os.amsterdam.nl/feitenencijfers/24112/ Openbare ruimte en groen: Inleiding], Dienst Onderzoek en Statistiek Amsterdam</ref> Bekende parken zijn het [[Vondelpark]] en het [[Oosterpark (Amsterdam)|Oosterpark]]. Ten zuidwesten van de stad ligt het ruim 1.000 [[hectare]] grote<ref>[https://web.archive.org/web/20120114195328/http://www.amsterdamsebos.nl/algemene_onderdelen/plattegrond/ Amsterdamse Bos], Gemeente Amsterdam</ref> [[Amsterdamse Bos]], aangelegd vanaf 1934 als arbeidsvoorziening tijdens de [[Crisis van de jaren 30|crisis van de jaren dertig]].
== Bevolking ==
De bevolkingsgegevens van Amsterdam worden bepaald voor de gehele gemeente. De oudere gegevens{{Wanneer?||2017|04|20}} betroffen de gegevens van de toenmalige stad.
=== Ontwikkeling van het inwonertal===
<timeline>
ImageSize = width:1000 height:225
PlotArea = width:900 height:200 left:33 bottom:18
AlignBars = justify
Colors =
id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
id:grid2 value:gray(0.8)
id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)
BackgroundColors = canvas:canvas
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:900
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:0 gridcolor:grid1
plotData=
color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:XS color:bars
bar:1300 from:start till:1 text:1.000
bar:1400 from:start till:3 text:3.000
bar:1500 from:start till:12 text:12.000
bar:1570 from:start till:30 text:30.000
bar:1600 from:start till:60 text:60.000
bar:1625 from:start till:100 text:100.000
bar:1650 from:start till:140 text:140.000
bar:1700 from:start till:200 text:200.000
bar:1796 from:start till:180 text:180.000
bar:1815 from:start till:140 text:140.000
bar:1830 from:start till:202 text:202.400
bar:1849 from:start till:224 text:224.000
bar:1879 from:start till:317 text:317.000
bar:1899 from:start till:510 text:510.900
bar:1925 from:start till:714 text:714.200
bar:1929 from:start till:750 text:750.000
bar:1963 from:start till:870 text:870.000
bar:1984 from:start till:680 text:680.000
bar:1999 from:start till:727 text:727.000
bar:2005 from:start till:742 text:742.000
bar:2008 from:start till:755 text:755.269
bar:2011 from:start till:780 text:780.152
bar:2014 from:start till:822 text:822.000
bar:2017 from:start till:855 text:855.000
TextData =
pos:(50,200) fontsize:M textcolor:text text:Ontwikkeling van het aantal inwoners van Amsterdam
</timeline>
Volgens een persbericht uit juli 2008 zou het inwoneraantal van Amsterdam tot 2025 stijgen met 12,6%.<ref>[https://web.archive.org/web/20140423040341/http://vorige.nrc.nl/binnenland/article1934803.ece/Randstad_groeit,_platteland_krimpt Randstad groeit, platteland krimpt], ''NRC Handelsblad'', 8 juli 2008</ref> Daarvan uitgaande zou Amsterdam in dat jaar zo'n 845.000 inwoners tellen. De bevolking groeit echter sneller dan gedacht. Volgens een onderzoek door het bureau Onderzoek en Statistiek van de gemeente Amsterdam in 2016 zal de gemeente in 2025 ongeveer 906.000 inwoners tellen<ref>[http://www.ois.amsterdam.nl/nieuwsarchief/2016/prognose-amsterdamse-bevolking-snellere-groei Prognose Amsterdamse bevolking: snellere groei], OIS, 17 februari 2016.</ref> en wordt rond 2031 het aantal van 1 miljoen inwoners gehaald.
Op 30 november 2019 brak Amsterdam een bevolkingsrecord. De stad telde die dag 873.200 inwoners, meer dan het vorige hoogtepunt in 1959. Daarna was er krimp. Het dieptepunt werd bereikt in 1985, er waren toen nog 675.570 bewoners, waarna er weer groei optrad.<ref>[https://nos.nl/artikel/446596-amsterdam-weer-800-000-inwoners.html Amsterdam weer 800.000 inwoners], www.nos.nl; 1 december 2012</ref><ref>[https://nos.nl/artikel/446596-amsterdam-weer-800-000-inwoners.html Amsterdam weer 800.000 inwoners]</ref> Sinds 2008 groeide Amsterdam met zo’n tienduizend inwoners per jaar.<ref>[https://www.parool.nl/search?query=Het+Amsterdam+van+2020%3A+vol%2C+druk+en+gewilder+dan+ooit Het Amsterdam van 2020: vol, druk en gewilder dan ooit], www.parool.nl; 5 januari 2020</ref>
=== Bevolkingssamenstelling ===
Begin 2013 telde Amsterdam 799.442 inwoners. Ruim 50% van de bevolking had twee ouders die in Nederland waren geboren, terwijl 49,5% ten minste één ouder had die in het buitenland was geboren (In heel Nederland respectievelijk 80% en 20,6% in 2013). Ruim 30% van de bevolking bestaat uit mensen met een "niet-westerse" migratieachtergrond, in heel Nederland is dat ruim 10%.<ref>[https://web.archive.org/web/20120401211519/http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2010_jaarboek_hoofdstuk_01.pdf Amsterdam in cijfers 2010]</ref> In 2007 woonde een wereldwijd recordaantal van 177 verschillende nationaliteiten in de stad.<ref name="nationaliteiten amsterdam" /> In december 2015 was dit aantal gestegen tot 180.<ref name="feitencijfers" />
Amsterdam kent van oudsher een bevolking die steeds weer nieuwe groepen migranten opneemt en integreert tot een nieuwe autochtone eenheid. Om verschillende redenen kwamen vanuit vele landen mensen naar de hoofdstad: [[Fransen]] ([[hugenoten]]), (protestantse) [[Vlamingen]], [[Hertogdom Brabant|Brabanders]], Spaans-Portugese en Oost-Europese [[Joden]]. Zij zochten de [[tolerantie (maatschappij)|tolerantie]] van de stad, Amsterdam kende al vroeg de [[Godsdienstvrijheid|vrijheid van godsdienst]]. Ook kwamen velen af op de werkgelegenheid: [[Friezen]], [[Duitsers]] en [[Scandinavië]]rs. Van de 15e tot de 19e eeuw waren inwoners uit het [[Duitse Rijk]] de grootste groep [[Immigratie|immigranten]] in Amsterdam. In 2010 kwamen de meeste mensen die zich nieuw vestigden uit [[Verenigd Koninkrijk|Groot-Brittannië]], de [[Verenigde Staten]] en [[India]].
[[Bestand:Chinatown Amsterdam.jpg|thumb|links|200px|De [[Chinatown (Amsterdam)|Chinatown]] van Amsterdam]]
Toen [[Chinees Keizerrijk|China]] in 1911 een republiek werd, emigreerden veel Chinezen naar het buitenland, waaronder ook een kleine groep naar Nederland. Chinese scheepslui vestigden zich in de Bantammerbuurt, nu [[Chinatown (Amsterdam)|Amsterdamse Chinatown]]. In deze (kleine) Chinese buurt wonen nog steeds wat Chinezen. De nakomelingen van deze eerste Chinese generatie zijn van gemengde afkomst en wonen veelal buiten de Chinese buurt.
Vanaf 1960 worden door Nederlandse bedrijven actief jonge mannen geronseld in arme gebieden in [[Italië]], [[Joegoslavië]], later in [[Turkije]] en [[Marokko]] om als "[[gastarbeider]]" naar Nederland te komen. Een deel komt in Amsterdam te werken.
Bij de voorbereiding van de [[Surinaamse onafhankelijkheid|onafhankelijkheid van Suriname]] kregen Surinamers het recht te verhuizen naar Nederland en het Nederlanderschap te behouden. Daarvan maakten velen gebruik waarvan een groot deel zich in Amsterdam vestigde: in de nieuwe wijk [[Bijlmermeer (Amsterdam)|Bijlmermeer]], omdat daar veel plaats was, in de Pijp en in Oost.
Vanaf de [[1980-1989|jaren tachtig]] veranderde de stad in demografisch opzicht. Doordat in korte tijd veel meer vrouwen gingen werken werd er later getrouwd en kwamen er minder kinderen, er kwamen meer alleenstaanden en meer ouderen. Stijgende huren in de stad, betere lonen, verhoogde woningeisen en betaalbare nieuwbouw in omliggende gemeenten trokken veel oud-Amsterdammers met jonge kinderen naar buursteden als [[Almere]], [[Amstelveen]], [[Haarlemmermeer]], [[Purmerend]] en [[Zaanstad]]. Tegelijkertijd vestigden zich in een relatief korte tijd een relatief grote groep migranten uit vooral Turkije en Marokko in een paar oude wijken. Deze veranderden daardoor snel van karakter.
Van de kinderen beneden de 18 jaar had in 2010 meer dan de helft ten minste één ouder die in het buitenland was geboren.<ref>[https://web.archive.org/web/20120401211519/http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2010_jaarboek_hoofdstuk_01.pdf Kerncijfers Amsterdam, Jaarboek 2010]</ref> Minder dan de helft (44 procent) van de inwoners van Amsterdam was in 2006 in de hoofdstad geboren, zo blijkt uit cijfers van het [[Centraal Bureau voor de Statistiek]] (CBS). In de binnenstad was een derde Amsterdammer van geboorte. De meeste oorspronkelijke Amsterdammers waren in 2006 te vinden in de [[Tuindorp (wijk)|tuindorpen]] [[Tuindorp Oostzaan|Oostzaan]], [[Tuindorp Nieuwendam|Nieuwendam]] en [[Tuindorp Buiksloot|Buiksloot]].<ref>[http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/dossiers/allochtonen/publicaties/artikelen/archief/2007/2007-2305-wm.htm Geboren Amsterdammers wonen aan de randen van de hoofdstad], Centraal Bureau voor de Statistiek</ref>
{{Clearleft}}
=== Sociale verdeling ===
De laatste groepen instromers hebben geen grote veranderingen gebracht in de [[Sociale segregatie|segregatie]]. Gegoede burgers en [[intelligentsia]] domineren van oudsher de [[Grachtengordel (Amsterdam)|Grachtengordel]] en sinds de bouw ervan de wijk [[Amsterdam-Zuid|Zuid]]. Sinds de [[1980-1989|jaren tachtig]] stroomden ze naar de [[Jordaan (Amsterdam)|Jordaan]] en de eilanden, waar [[stadsvernieuwing]] en huurverhoging de oorspronkelijke, minder gegoede bewoners hadden verdreven.
Mensen met lagere inkomens per gezinslid zijn te vinden in onder andere [[Bos en Lommer]], [[Overtoomse Veld]], de [[Bijlmermeer (Amsterdam)|Bijlmer]] en [[Amsterdam-Noord]]. Middengroepen wonen sinds de bouw in de [[Plantage]], [[Rivierenbuurt (Amsterdam)|Rivierenbuurt]], de [[Watergraafsmeer]], [[Buitenveldert (tuinstad)|Buitenveldert]], het [[Oostelijk Havengebied]] en [[IJburg]] en sinds de [[1990-1999|jaren negentig]] ook in [[Oud-West]], [[De Baarsjes (wijk)|de Baarsjes]], [[Amsterdam-Oost|Oost]] en de [[Staatsliedenbuurt (Amsterdam)|Staatsliedenbuurt]]. De stad verandert mee met haar bevolkingsstructuur. Voormalige eenvoudige wijken met kleine en slechte woningen als Jordaan, [[Nieuwmarktbuurt]], [[Weesperbuurt]], [[Staatsliedenbuurt (Amsterdam)|Staatsliedenbuurt]] en [[De Pijp]] gingen door een fase van [[gentrificatie]] en hebben nu een sociaal gemengde bevolking. Vanaf 2008 maken Oost en de [[Indische Buurt (Amsterdam)|Indische Buurt]] eenzelfde ontwikkeling door.
Ook is er altijd een zogenaamde ''etnische dimensie'' geweest aan groepen migranten.{{feit|Wat betekent deze zin? En klopt dit voor alle duizenden etnische groepen in de stad?|2020|01|13}}
=== Religie ===
[[Bestand:Amsterdam St Nicolaaskerk 1900.jpg|thumb|De [[Basiliek van de Heilige Nicolaas (Amsterdam)|Sint-Nicolaaskerk]] rond 1900 - [[Nicolaas van Myra|Sint Nicolaas]] is de [[beschermheilige]] van Amsterdam.]]
In 1578 werd in Amsterdam, relatief laat voor een stad in het gewest Holland, [[Alteratie (Amsterdam)|de katholieke stadsregering afgezet]] en sloot de stad zich aan bij de andere Hollandse steden in de [[Tachtigjarige Oorlog|Opstand tegen Spanje]]. De kerken en kapellen kwamen in protestantse handen en iedereen die niet de "gereformeerde" (hervormde) religie aanhing (rooms-katholieken, lutheranen, remonstranten, doopsgezinden) moest zijn toevlucht zoeken in [[schuilkerk]]en of ontvluchtte de stad - tijdelijk dan wel permanent. Aan het eind van de 16e eeuw en in de 17e eeuw kreeg de stad veel immigranten die andere geloven meebrachten, zoals [[Sefardische Joden]], [[hugenoten]] en protestanten uit de [[Zuidelijke Nederlanden]]. Amsterdam kende tot in de twintigste eeuw een groot aantal Joden, maar de [[Tweede Wereldoorlog]] kostte aan een groot deel van hen het leven: 75.000 Joden overleefden de oorlogstijd niet. Wrang is dat de naam Mokum oorspronkelijk door de Joden aan de stad gegeven werd. Later in de twintigste eeuw werden door de komst van immigranten uit onder andere Suriname en Afrikaanse landen nieuwe godsdiensten geïntroduceerd, zoals de [[islam]], het [[hindoeïsme]] en het [[boeddhisme]].
Voor rooms-katholieken is Amsterdam nog steeds een belangrijk bedevaartsoord. Elk jaar komen in het weekeind na 12 maart gemiddeld zo'n 5000 bedevaartgangers naar het Spui en het Begijnhof, alwaar de huidige Heilige Stede voor het [[Mirakel van Amsterdam]] is gelegen. Vanaf het Spui beginnen vervolgens de meesten omstreeks middernacht aan een [[Stille Omgang]] door de binnenstad ter ere van dat Mirakel. Amsterdam is bovendien de enige plaats in Nederland met 'erkende' Mariaverschijningen: die aan [[Ida Peerdeman]]. Ze vonden tussen 1945 en 1959 plaats. De bisschop van Haarlem-Amsterdam erkende de cultus in 2002. Zowel de verschijningen als de bisschoppelijke erkenning zijn echter omstreden; het [[Heilige Stoel|Vaticaan]] wijst de verschijningen en de bijbehorende boodschappen nog steeds ondubbelzinnig af. Niettemin komen elk jaar op of rond 31 mei een paar duizend Mariavereerders in Amsterdam bijeen.
Een meerderheid van de Amsterdammers, 56%, verklaarde in 2000 in een enquête zich "niet verwant te voelen" aan een kerkgenootschap of religieuze of levensbeschouwelijke stroming. De religies met de meeste aanhang zijn het [[christendom]] (17%) en de [[islam]] (14%). De gemeentelijke enquête betrof de identificatie en het "gevoel van verwantschap". Bij een onderzoek van het Amsterdamse Bureau voor Onderzoek en Statistiek werd de verwachting uitgesproken dat de islam vanwege de groei van de bevolking met een Marokkaanse of Turkse migratieachtergrond binnen enkele jaren de grootste godsdienst zou zijn.<ref name="Geloven in Amsterdam">[https://web.archive.org/web/20080819213202/http://www.os.amsterdam.nl/pdf/2006_ob_religie_5.pdf Geloven in Amsterdam], Amsterdamse Bureau voor Onderzoek en Statistiek, juni 2001</ref>
Het merendeel van de Amsterdamse scholen is niet-confessioneel (dat wil zeggen voor [[openbaar onderwijs|openbaar]] of [[algemeen bijzonder onderwijs]]), al is het verschil met [[religieus onderwijs]] (56% versus 44%) beperkt.<ref name="Geloven in Amsterdam" />
== Politiek en bestuur ==
[[Bestand:Dampaleis.jpg|thumb|Het [[paleis op de Dam]], gebouwd als [[stadhuis van Amsterdam]].]]
[[Bestand:StoperaAmsterdam.jpg|thumb|De [[Stopera]], het [[stadhuis van Amsterdam]] sinds 1988.]]
=== Hoofdstad - Landelijk bestuur ===
Amsterdam is de [[hoofdstad van Nederland]] vanaf de tijd van het bestuur van [[Lodewijk Napoleon Bonaparte|Lodewijk Napoleon]] over Nederland, dat hem door zijn oudere broer [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I]] was gegeven in 1806. Als hoofdstad van het nieuwe koninkrijk koos hij Amsterdam en na een feestelijke binnenkomst in de stad, kreeg hij op [[20 april]] [[1808]] de stadssleutels overhandigd. Deze dag wordt gezien als de eerste dag van Amsterdam als hoofdstad van Nederland. In 1908 werd het honderdjarige jubileum gevierd met een feest van een week lang. In 2008 werd er geen aandacht aan besteed.
Grondwettelijk is Amsterdam hoofdstad sinds 1983, bij de [[Nederlandse Grondwet|grondwetsherziening]].
Na vertrek van de Fransen is het landelijk bestuur verplaatst naar [[Den Haag]] waar sindsdien [[Staten-Generaal van het Koninkrijk der Nederlanden|parlement]] en [[Nederlandse regering|regering]] zijn gevestigd.
Het bestuur van de provincie [[Noord-Holland]] is gevestigd in [[Haarlem]].
=== Gemeentebestuur ===
{{Zie ook|Zie ook: [[Amsterdam (gemeente)]] en [[Lijst van burgemeesters van Amsterdam]]}}
[[Bestand:Amsterdamse stadsdelen 2010.png|thumb|links|200px|[[Amsterdam (gemeente)#Indeling in stadsdelen|Amsterdamse stadsdelen]] sinds 2010]]
De [[Amsterdam (gemeente)|gemeente Amsterdam]] is sinds de herindeling van de stad vanaf 1 mei 2010 verdeeld in [[Amsterdam (gemeente)#Indeling in stadsdelen|zeven stadsdelen]]. Daarvoor waren er veertien stadsdelen, drie bleven ongewijzigd, terwijl de andere fuseerden tot vier nieuwe stadsdelen.<ref>[https://www.parool.nl/nieuws/aantal-stadsdelen-wordt-gehalveerd~b64fa857/ Aantal stadsdelen wordt gehalveerd], ''Het Parool'', 10 juni 2009</ref> De stadsdelen waren tot 19 maart 2014 als gemeenten georganiseerd en waren ook in belangrijke mate autonome organen. In afwijking van het gemeentelijk model hebben de stadsdelen een (door de Raad) gekozen 'burgemeester'. Het havengebied [[Westpoort (Amsterdam)|Westpoort]] wordt centraal door de gemeente bestuurd. Amsterdam maakte tot 1 januari 2015 deel uit van de [[plusregio]] [[Stadsregio Amsterdam]], die 16 gemeenten en ruim 1,3 miljoen inwoners telt. Daarnaast werkt de gemeenten samen met de andere gemeenten in de Noordvleugel van de [[Randstad (gebied)|Randstad]] in de [[Metropoolregio Amsterdam]].
Waar de stad in de [[Gouden Eeuw (Nederland)|Gouden Eeuw]] werd bestuurd door ''Groote Heeren'' kan Amsterdam sinds het ontstaan van het begrip ''[[links (politiek)|links]]'' als ''linkse stad'' worden bestempeld, al sinds [[liberalisme|liberalen]] als [[Willem Treub]] in het bestuur zaten. Vanaf het begin speelt de [[sociaaldemocratie]] een belangrijke rol in het gemeentebestuur met namen als [[Floor Wibaut|Wibaut]], [[Monne de Miranda|De Miranda]] en [[Jan Schaefer|Schaefer]] en burgemeesters als [[Arnold Jan d'Ailly|d'Ailly]], [[Gijs van Hall|Van Hall]], [[Wim Polak|Polak]] en [[Ed van Thijn|Van Thijn]]. Ook links van de [[Sociaal-Democratische Arbeiderspartij|SDAP]] en [[Partij van de Arbeid (Nederland)|PvdA]] zijn er relatief veel kiezers, verdeeld over meerdere partijen en het anarchistisch gedachtegoed ([[Ferdinand Domela Nieuwenhuis|Domela]] rond 1900, [[Provo]] in de [[1960-1969|jaren zestig]]) is ook meestal vertegenwoordigd. Het stadsbestuur vaart soms een eigenzinnige koers ten opzichte van de rest van Nederland, wat heeft geleid tot de uitdrukking '[[Republiek Amsterdam]]'.
Amsterdam heeft een traditie van tolerantie. Deze is geworteld in de noodzaak nieuwe bewoners van het platteland, uit andere steden en andere landen toe te laten om verzekerd te zijn van voldoende arbeidskracht, kennis, innovatie, geld etc. Zo lieten de regenten in de [[17e eeuw|17e]] en [[18e eeuw]] [[rooms-katholieke Kerk|katholieken]], [[Lutheranisme|lutheranen]] en andere [[Protestantisme|protestanten]], [[jodendom|joden]] en [[vrijdenkerij|vrijdenkers]] een voor die tijd ongekende ruimte, met een bijbehorende [[vrijheid van drukpers]]. Golven van [[Immigratie|immigranten]] hebben zich mede daarom in Amsterdam gevestigd.
[[Bestand:Blason emblême-Amsterdam.jpg|thumb|Het wapen van Amsterdam met de blauwe [[Keizerskroon (hoofddeksel)|Keizerskroon]].]]
{{Clearleft}}
=== Heraldiek ===
{{Zie hoofdartikel|Wapen van Amsterdam}}
Het [[wapen van Amsterdam]] bestaat uit drie [[Andreaskruis]]en, die verticaal onder elkaar staan. Ditzelfde vindt men terug op de Amsterdamse vlag, maar dan horizontaal. De vlag stond vroeger ook wel bekend als het "Driekruis Rood". Als oorsprong van het wapen van Amsterdam wordt door historici het wapen van de familie [[Persijn (geslacht)|Persijn]] genoemd. [[Jan Persijn]] was heer van 'Amstelledamme' van 1280 tot 1282. Na de [[Tweede Wereldoorlog]] werd, als hulde aan het verzet van Amsterdammers, het devies 'Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig' aan het wapen toegevoegd, met koninklijke toestemming van toenmalig [[Wilhelmina der Nederlanden|koningin Wilhelmina]] in [[1946]].
=== Onderscheidingen ===
Het gemeentebestuur van Amsterdam kan aan verdienstelijke personen en organisaties onder andere de volgende onderscheidingen toekennen:<ref>[https://www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/college/onderscheidingen/onderscheiding-gem/ Gemeentelijke onderscheidingen] Website gemeente Amsterdam</ref><ref>[http://www.onderscheidingen.nl/nl/medailles/gemeente/amsterdam.html Onderscheidingen van de gemeente Amsterdam] Onderscheidingen.nl</ref>
* De [[Medaille van de Stad Amsterdam]] is de hoogste onderscheiding en heeft drie graden: goud, zilver en brons.
* De [[Frans Banninck Cocq Penning]] wordt uitgereikt aan Amsterdammers die zich gedurende minstens tien jaar bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt voor de stad. Deze penning is ingesteld op 29 oktober 1996 en is vernoemd naar de 17e-eeuwse burgemeester [[Frans Banninck Cocq]]. Hij is onder meer uitgereikt aan [[Frank de Boer]], [[Jos Brink]], [[Drs. P]], [[André van Duin]], [[Herman van Veen]], [[Jeroen Krabbé]], [[Coos Huijsen]] en [[Liesbeth List]].
* De [[Andreaspenning]] kan worden uitgereikt aan personen die voor de stad prestaties met een landelijke uitstraling hebben verricht op het gebied van sport, wetenschap, journalistiek, kunst, politiek, economie, media, onderwijs of musea. De penning kan ook worden verleend aan personen die zich minimaal tien jaar als vrijwilliger voor een stichting of vereniging met een maatschappelijk doel hebben ingezet.
* De Jubileumpenning van de stad kan worden toegekend wanneer een Amsterdamse vereniging, stichting of andersoortige organisatie een jubileum (vanaf 50 jaar) viert.
* Het [[Ereteken van Verdienste van de stad Amsterdam]] is een onderscheiding die wordt uitgereikt aan personen die zich gedurende 25 jaar hebben ingezet voor een Amsterdamse vereniging, stichting of instelling.
=== Aangrenzende gemeenten (en plaatsen) ===
* [[Zaanstad]] ([[Zaandam]])
* [[Oostzaan]]
* [[Landsmeer]]
* [[Waterland (gemeente)|Waterland]] ([[Broek in Waterland]])
* [[Gooise Meren]] ([[Muiden]])
* [[Weesp]]
* [[De Ronde Venen]] ([[Abcoude]])
* [[Diemen]]
* [[Ouder-Amstel]] ([[Duivendrecht]], [[Ouderkerk aan de Amstel]])
* [[Amstelveen]]
* [[Haarlemmermeer]] ([[Badhoevedorp]], [[Halfweg (Haarlemmermeer)|Halfweg]] en [[Zwanenburg (dorp)|Zwanenburg]])
=== Stedenbanden ===
Amsterdam heeft [[Partnerstad|stedenbanden]] met de volgende steden:<ref>[https://archive.is/20150623100939/http://www.amsterdam.nl/gemeente/volg-beleid/internationale/nieuwsberichten/nieuw-internationaal/ Herijking Internationaal Beleid Amsterdam 2014 - 2018] Gemeente Amsterdam, 18 maart 2014 (gearchiveerd, geraadpleegd op 28 juni 2017)</ref>
<!-- ALFABETISCH -->
{{Kolommen lijst| breedte=19| aantal=3| inhoud=
* {{GR-VLAG}} [[Athene (stad)|Athene]] (Griekenland)
* {{DE-VLAG}} [[Berlijn]] (Duitsland)
* {{IN-VLAG}} [[Bombay]] (India)
* {{US-VLAG}} [[Boston]] (Verenigde Staten)
* {{BE-VLAG}} [[Brussel (stad)|Brussel]] (België)
* {{MA-VLAG}} [[Casablanca (stad)|Casablanca]] (Marokko)
* {{VN-VLAG}} [[Hanoi]] (Vietnam)
* {{TR-VLAG}} [[Istanboel]] (Turkije)
* {{TR-VLAG}} [[İzmit]] (Turkije)
* {{MA-VLAG}} [[Larache]] (Marokko)
* {{GB-VLAG}} [[Londen]] (Verenigd Koninkrijk)
* {{US-VLAG}} [[New York (stad)|New York]] (Verenigde Staten)
* {{FR-VLAG}} [[Parijs]] (Frankrijk)
* {{CN-VLAG}} [[Peking]] (China)
* {{US-VLAG}} [[San Francisco]] (Verenigde Staten)
* {{BR-VLAG}} [[São Paulo (stad)|São Paulo]] (Brazilië)
* {{KR-VLAG}} [[Seoel]] (Zuid-Korea)
* {{CN-VLAG}} [[Shenzhen]] (China)
* {{TR-VLAG}} [[Şişli]] (Turkije)
* {{SE-VLAG}} [[Stockholm]] (Zweden)
* {{MA-VLAG}} [[Tanger]] (Marokko)
* {{JP-VLAG}} [[Tokio]] (Japan)
}}
Ook wordt internationaal samengewerkt met:
* {{CW-VLAG}} [[Curaçao]]
* {{SX-VLAG}} [[Sint Maarten (land)|Sint Maarten]]
== Economie en werk ==
=== Bedrijvigheid ===
[[Bestand:Beurs1.jpg|thumb|De [[Beurs van Berlage]] met [[Damrak]] en [[Beursplein (Amsterdam)|Beursplein]] met rechts de [[Effectenbeurs]] ([[Euronext]])]]
Het algemene beeld dat van Amsterdam geldt is dat van een handelsstad. Al in de [[Gouden Eeuw (Nederland)|Gouden Eeuw]] ging dat niet zonder industrie ([[scheepsbouw]], [[Brouwerij|bierbrouwerij]], [[touw]]slagerij, [[hout]]zagerij), zakelijke diensten ([[effectenbeurs|beurs]], [[verzekering]]en, [[bank (financiële instelling)|bankwezen]]), [[communicatie]] ([[uitgeverij]]en, [[druktechniek|drukkerijen]]), [[wetenschap]] ([[Universiteit van Amsterdam|Atheneum Illustre]], kennisinstituten) en gelegenheidsdiensten ([[café|kroegen]], [[theater (gebouw)|theaters]] en [[restaurant]]s).
Het is vooral die economische diversiteit die al eeuwenlang de economische kracht van Amsterdam vormt. De ontvankelijkheid voor nieuwigheden (economisch en cultureel klimaat) heeft ervoor gezorgd dat Amsterdam de boot van de nieuwe technologie niet heeft gemist en inmiddels een van de wereldhoofdsteden van de [[IT-sector (Nederland)|ICT-economie]] is (een op de zeven arbeidsplaatsen is nu in die sector). Heel passend in de Amsterdamse context gaat dat overigens meer over 'toepassing' dan over 'techniek'.
De [[creatieve klasse]] speelt een belangrijke rol in de voortdurende vernieuwing van de Amsterdamse economie. Zij zou dat niet kunnen zonder steun van gelegenheidsdiensten en omringende traditionele dienstverlening.
Amsterdam gold in 2008 als de op vijf na belangrijkste zakenstad van Europa, na [[Londen]], [[Parijs]], [[Frankfurt am Main|Frankfurt]], [[Brussel (stad)|Brussel]] en [[Barcelona (Spanje)|Barcelona]].<ref>[https://web.archive.org/web/20090102002542/http://www.demainbruxelles.be/nl/news/detail/id/6 Demain Bruxelles]</ref> Op de ranglijst van de duurste steden ter wereld stond Amsterdam in 2008 op de 25e plaats volgens de jaarlijkse Cost of Living Survey uitgevoerd door Mercer Human Resource Consulting,<ref>[https://web.archive.org/web/20120419172631/http://www.os.amsterdam.nl/amsterdamineuropa/nieuws/95154 Amsterdam behoudt positie in top 25 duurste steden ter wereld], Dienst Onderzoek en Statistiek Amsterdam, 5 september 2008</ref> dezelfde plaats als in 2007.
De economische activiteiten in Amsterdam concentreren zich in het stadscentrum, waar ruim 80.000 mensen een baan hebben. Vooral [[Advocatenkantoor|advocatenkantoren]] en banken hebben een vestiging in de [[grachtengordel]] of in [[Amsterdam-Zuid]]. Er is een tendens waarneembaar van een verschuiving van bedrijven naar perifere locaties als de omgeving van [[Station Amsterdam Sloterdijk|station Sloterdijk]], de omgeving van de [[Johan Cruijff ArenA]], nabij het [[station Amsterdam Amstel|Amstelstation]] en de [[Zuidas]]. Deze gebieden worden gekenmerkt door [[hoogbouw]]. De Zuidas moet uitgroeien tot het tweede centrum van de stad en het nieuwe zakelijk gezicht van Nederland.
=== Kleinhandel ===
[[Bestand:Albert Cuypmarkt.jpg|thumb|links|200px|[[Albert Cuypmarkt]]]]
Veel mensen komen naar Amsterdam om te winkelen, vooral in [[Amsterdam-Centrum]] met de bekende [[Kalverstraat]], [[Nieuwendijk (Amsterdam)|Nieuwendijk]], [[Leidsestraat (Amsterdam)|Leidsestraat]], [[Utrechtsestraat (Amsterdam)|Utrechtsestraat]], [[Magna Plaza]] en de [[De 9 Straatjes|Negen Straatjes]]. Verder zijn er verspreid over de stad diverse winkelcentra.
Winkelen in de Kalverstraat is een populair uitje voor mensen van buiten Amsterdam. Vooral op de wekelijkse koopzondag in de binnenstad is de toestroom erg groot. Wekelijks passeren meer dan 900.000 mensen de Kalverstraat. Hierdoor is het de drukste straat van Nederland. De straat wordt gekenmerkt door de populaire winkelketens. De hoge huurprijzen zorgen ervoor dat de stad in 2007 op een (met de Karl Johan Gate in [[Oslo]] gedeelde) 21e plaats van duurste winkelstraten ter wereld stond.<ref>[https://web.archive.org/web/20110828045053/http://www.cushwake.com/cwglobal/jsp/newsDetail.jsp?Language=EN&repId=c13400005p&Country=GLOBAL&Country=1300096&Language=EN Cushman & Wakefield]</ref>
In [[Oud-Zuid (Amsterdam)|Oud-Zuid]] bevindt zich de [[P.C. Hooftstraat]], bekend als een van de duurste winkelstraten van Nederland. Er zijn tientallen wereldmerken te vinden in de dure boutiques als [[Louis Vuitton (merk)|Louis Vuitton]], [[Cartier (juweliershuis)|Cartier]], [[Chanel]] en [[Gucci]]. Er bestaat blijvend interesse vanuit andere buitenlandse luxemerken om naar Amsterdam te komen, maar velen van hen willen per se in deze betrekkelijk korte straat waardoor een 'wachtlijst' is ontstaan. Wel valt waar te nemen dat de ontwikkeling van de omgeving van de P.C. Hooftstraat in de lift zit.
Er zijn 33 weekmarkten in Amsterdam. Bovendien zijn er enkele dagmarkten, zoals de [[Albert Cuypmarkt]], de [[Dappermarkt]], de [[Waterlooplein (Amsterdam)|Waterloopleinmarkt]], de [[Noordermarkt]] en de [[Bloemenmarkt]] aan het [[Singel (Amsterdam)|Singel]]. Op [[Koningsdag (Nederland)|Koningsdag]] vindt de bekende [[vrijmarkt]] plaats.
=== Toerisme ===
[[Bestand:Amsterdam red light district.jpg|thumb|[[De Wallen]], de [[Lijst van prostitutiegebieden|rosse buurt]] van Amsterdam.]]
[[Bestand:Muntorren.JPG|thumb|links|200px|Toeristen bij de [[Munttoren (Amsterdam)|Munttoren]].]]
[[Bestand:Van Gogh Museum.jpg|thumb|links|200px|Het [[Van Gogh Museum]], jarenlang het drukstbezochte museum van Amsterdam.]]
Het [[toerisme]] in Amsterdam is belangrijk voor de stad; met 5 miljoen bezoekers (2015) is het de op vier na vaakst bezochte stad van Europa. Ook komen er jaarlijks een kleine 16 miljoen dagjesmensen naar Amsterdam. In 2016 steeg dit aantal tot 17 miljoen.<ref>[https://www.parool.nl/amsterdam/drukte-in-de-stad-in-vijf-jaar-verdubbeld~a4335353/ Drukte in de stad in vijf jaar verdubbeld], www.parool.nl; 7 juli 2016.</ref>
De oorzaken voor deze groei zijn divers. Zo is de stad weer terug van weggeweest{{Bron?||2016|07|17}} waar het gaat om de populariteit onder Nederlandse jongeren. Onder hen zijn vooral de vele [[winkel (zaak)|winkels]], de [[horeca]] en de culturele instellingen en evenementen een reden voor een bezoek.<ref>[http://www.parool.nl/parool/nl/30/ECONOMIE/article/detail/4233984/2016/01/28/Winkelomzet-in-Amsterdamse-binnenstad-explodeerde-in-2015.dhtml Winkelomzet in Amsterdamse binnenstad explodeerde in 2015], www.parool.nl; 28 januari 2016.</ref>
Groei is er ook voor de Amsterdamse musea. Na een decennium waarin diverse musea wegens verbouwingen (gedeeltelijk) gesloten waren, zijn sinds het voorjaar van 2013 alle grote musea weer voor het publiek toegankelijk. Dit heeft zijn weerslag op het aantal bezoekers. Amsterdam ontving in 2014 ruim een half miljoen museumbezoekers meer dan het jaar ervoor, totaal zo'n 12 miljoen. Dit is een verdubbeling ten opzichte van tien jaar daarvoor.<ref>[http://www.parool.nl/parool/nl/12/CULTUUR/article/detail/3797060/2014/11/24/Bezoekersaantallen-Amsterdamse-musea-rijzen-de-pan-uit.dhtml Bezoekersaantallen Amsterdamse musea rijzen de pan uit], www.parool.nl; november 2014.</ref><ref>[http://www.nrc.nl/nieuws/2014/12/31/musea-trokken-dit-jaar-opnieuw-meer-bezoekers Musea trokken dit jaar opnieuw meer bezoekers], www.nrc.nl; 31 december 2014.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20141231205325/http://erfgoedmonitor.nl/indicatoren/musea-aantallen-bezoeken Musea aantallen bezoeken], www.erfgoedmonitor.nl; 2013.</ref> In 2016 ontving het Rijksmuseum 2,2 miljoen bezoekers, het [[Van Gogh Museum]] 2,1 miljoen bezoekers en het Anne Frankhuis circa 1,3 miljoen bezoekers.<ref name="musea2016">[https://www.parool.nl/kunst-en-media/zo-deden-de-amsterdamse-musea-het-in-2016~a4429527/ Zo deden de Amsterdamse musea het in 2016], www.parool.nl; 28 december 2016.</ref> Dit zijn tevens de drie drukst bezochte musea in Nederland. Andere druk bezochte musea zijn het [[EYE Filmmuseum]] (711 duizend bezoekers), het [[Stedelijk Museum Amsterdam|Stedelijk Museum]] (650 duizend), [[NEMO Science Museum|NEMO]] (620 duizend), de [[Hermitage Amsterdam|Hermitage]] (meer dan 470 duizend), [[het Scheepvaartmuseum]] (292 duizend), het [[Amsterdam Museum]] (495 duizend ) en het [[Joods Historisch Museum]] (325 duizend).<ref name="musea2016" />
Andere toeristische trekpleisters blijven onverminderd populair. De meest bezochte attractie van de stad blijft een tocht per [[rondvaartboot]] door de Amsterdamse grachtengordel. Rondvaartboten trokken in 2007 3,2 miljoen bezoekers en scoorden daarmee als tweede op de lijst van de vaakst bezochte attracties van Nederland. De [[Efteling]] stond op de eerste plaats, met slechts 35.000 bezoekers meer. Onder de toeristen zijn voorts de vele andere [[museum|musea]], de [[coffeeshop]]s, de [[restaurant]]s en de [[raamprostitutie]] op de [[De Wallen|Wallen]] ('Red Light District') populair.
Tot slot profiteert Amsterdam van de opkomst van andere toeristengroepen. De stad doet het bijvoorbeeld goed als [[cruiseschip|cruisebestemming]]. Deze sector is snel groeiend. Het toerisme naar de hoofdstad in zijn geheel groeit in economisch gunstige tijden gestaag met enkele procenten per jaar. Vooral van de Chinese en Indiase markt valt nog groei te verwachten. De huidige toeristenstroom naar Amsterdam bestaat vooral uit Britten, Chinezen, Duitsers, Amerikanen en Japanners. Er is rond 2014 een trendy waarneembaar in het aandeel Zuid-Europese toeristen. Op diverse plaatsen en tijdstippen bereikt de toeristendrukte inmiddels de grenzen van het absorptievermogen van de binnenstad.<ref>[http://www.amsterdam.nl/gemeente/college/burgemeester/persberichten-0/persberichten-2015/nieuwjaarstoespraak/nieuwjaarstoespraak/ Nieuwjaarstoespraak van Burgemeester Eberhard van der Laan, uitgesproken op 1 januari 2015] amsterdam.nl</ref>
[[Bestand:Amsterdam June 2018.jpg|thumb|Rondvaartboten, 2018]]
De [[hotel]]markt in Amsterdam groeit gestaag. In 2004 waren er ruim 18.000 hotelkamers met 45.000 bedden beschikbaar. In de regio zijn meer dan 21.000 hotelkamers. De komende tien jaar is een behoefte aan 13.000 hotelkamers meer in de regio. Met de bouw van vooral grote en megahotels gewerkt aan het wegwerken van het kamertekort in de hoofdstad. In 2014 waren deze aantallen gestegen tot 413 hotels met ruim 25.000 kamers en circa 55.000 bedden. In de metropoolregio Amsterdam bedragen deze aantallen: 625, 36.000 en 77.000.<ref>[https://web.archive.org/web/20141231210709/http://www.holland.com/nl/congressen/congressteden/congresstad-amsterdam-1/feiten-cijfers-1.htm Hotelkamers] holland.com</ref> In 2017 telde Amsterdam 479 hotels met een totale capaciteit van 32.602 kamers en 71.879 bedden.<ref>[https://www.ois.amsterdam.nl/toerisme Toerisme in Amsterdam], www.ois.amsterdam.nl</ref>
Volgens critici heeft de grote toevloed van toeristen en dagjesmensen de binnenstad van Amsterdam tot 'openluchtpretpark' gemaakt. Dit wordt door bestuurders niet als wenselijk beschouwd en het heeft meermalen tot actieplannen geleid om de ergste overlast te beperken. Zo zouden toeristen naar andere locaties in de stad moeten worden gelokt, zoals [[De Pijp]], het Centrumgebied [[Amsterdam-Zuidoost|Zuidoost]] en op de lange termijn naar de [[Zuidas]]. De gemeente streeft ernaar een grotere groep cultuurtoeristen en liefhebbers van (moderne) [[architectuur]] aan te trekken. De 'Wallen-gerelateerde' attracties dienen om die reden zo veel mogelijk geconcentreerd te worden. Zo werd een populair stripcafé aan het Damrak onder druk van de gemeente gesloten en zijn bijna alle grotere seksshops buiten het Wallengebied verplaatst. Ook werden in grote delen van het centrum bierfietsen verboden.
{{Clearboth}}
== Cultuur ==
=== Musea en kunst in de openbare ruimte ===
[[Bestand:Amsterdam - Rijksmuseum.jpg|thumb|Het Rijksmuseum op het museumplein]]
{{Zie ook|Zie ook de [[lijst van musea in Amsterdam]]}}
Er zijn vele - bijna honderd - musea in Amsterdam. De grootste musea liggen aan het [[Museumplein]], dit zijn het [[Van Gogh Museum]], het [[Rijksmuseum Amsterdam|Rijksmuseum]] en het [[Stedelijk Museum Amsterdam|Stedelijk Museum]]. Daarnaast zijn er bijvoorbeeld [[Het Scheepvaartmuseum]], het [[Tropenmuseum]], het [[Amsterdam Museum]], het [[Joods Historisch Museum]] en het [[paleis op de Dam]]. Andere kleine, beroemde musea zijn het [[Anne Frank Huis]] en het [[Rembrandthuis]].
In Amsterdam staan veel kunstwerken in de openbare ruimte. Zie de [[lijst van beelden in Amsterdam-Centrum]], [[Lijst van beelden in Amsterdam Nieuw-West|Amsterdam Nieuw-West]], [[Lijst van beelden in Amsterdam-Noord|Amsterdam-Noord]], [[Lijst van beelden in Amsterdam-Oost|Amsterdam-Oost]], [[Lijst van beelden in Amsterdam-West|Amsterdam-West]], [[Lijst van beelden in Westpoort (Amsterdam)|Westpoort]], [[Lijst van beelden in Amsterdam-Zuid|Amsterdam-Zuid]] en [[Lijst van beelden in Amsterdam-Zuidoost|Amsterdam-Zuidoost]].
=== Film, theater en muziek ===
[[Bestand:Paradiso Amsterdam.jpg|thumb|links|200px|Paradiso, gelegen aan de [[Weteringschans]].]]
In Amsterdam zijn diverse schouwburgen en theaters voor toneel, waaronder het [[Koninklijk Theater Carré]], het [[DeLaMar]], de [[Stadsschouwburg Amsterdam|Stadsschouwburg]] en het [[Compagnietheater]]. Het Nieuwe de la Mar Theater is in 2005 gesloopt, waarna er een nieuw theater onder de naam DeLaMar gebouwd werd en in 2012 geopend. Drie bekende [[Cabaret (kleinkunst)|cabarettheaters]] in de stad zijn [[De Kleine Komedie]], [[Boom Chicago]] en [[Toomler]].
De stad kent ook twee grote [[concertzaal|concertzalen]], namelijk het moderne [[Muziekgebouw aan 't IJ]] en het klassieke [[Koninklijk Concertgebouw|Concertgebouw]] aan de [[Van Baerlestraat]]. Onder andere het wereldberoemde [[Koninklijk Concertgebouworkest]] speelt in het Concertgebouw. In de [[Stopera]] huist ook het [[Nationale Opera en Ballet|Muziektheater]], de thuisbasis van [[De Nationale Opera|De Nederlandse Opera]] en [[Het Nationale Ballet]].
Grote (pop-)optredens worden veelal in de [[AFAS Live]] (voorheen de Heineken Music Hall), de [[Johan Cruijff ArenA]] en [[Ziggo Dome]] gehouden. Daarnaast zijn vlak bij het [[Leidseplein (Amsterdam)|Leidseplein]] ook de bekende poptempels [[Paradiso (Amsterdam)|Paradiso]] en [[Melkweg (Amsterdam)|Melkweg]] gevestigd, alsmede [[De Balie]] en het [[City Theater (Amsterdam)|City Theater]]. Dat laatste was van 2007 tot 2012 gesloten vanwege een grootscheepse renovatie.
Aan het begin van de 21e eeuw verrees op het terrein van de oude [[Westergasfabriek]] een nieuw cultuurpark, waar tegenwoordig vele exposities en optredens plaatsvinden.
In Amsterdam zijn er meerdere filmtheaters en [[bioscoop|bioscopen]], waaronder het [[Theater Tuschinski]], [[Pathé de Munt]], [[Rialto (filmtheater)|Rialto]], [[Filmtheater de Uitkijk]], [[The Movies (Amsterdam)|The Movies]], de [[Filmhallen]] en [[EYE Filmmuseum|EYE Film Instituut Nederland]].
=== Uitgaansleven ===
[[Bestand:Amsterdam, on the Leidseplein.jpg|thumb|Cafés met terrassen op het Leidseplein]]
Amsterdam kent een gevarieerd en drukbezocht [[uitgaan]]sleven. De belangrijkste uitgaanspleinen met terrassen en [[horeca]]gelegenheden voor zowel Amsterdammers als toeristen zijn het [[Leidseplein (Amsterdam)|Leidseplein]] en het [[Rembrandtplein (Amsterdam)|Rembrandtplein]]. In deze omgeving bevinden zich ook de bekendste clubs: [[Jimmy Woo]], [[Supperclub]], [[Escape (club)|Escape]], [[Sugar Factory]] en [[IT (club)|Club AIR]]. Daarnaast zijn er elders in de stad [[Bitterzoet (club)|Bitterzoet]], [[ClubNL]] en [[Panama (club)|Panama]]. Sinds 2015 hebben onder meer de [[A'DAM Toren]] en Radion en De School in stadsdeel West een 24-uursvergunning, die er op initiatief van de [[Nachtburgemeester van Amsterdam|Amsterdamse nachtburgemeester]] gekomen is.<ref>[http://www.parool.nl/amsterdam/nog-twee-horecazaken-in-aanmerking-voor-24-uursvergunning~a4280783/ Nog twee horecazaken in aanmerking voor 24-uursvergunning], Parool.nl, 12 april 2016</ref><ref>NRC.nl: [https://www.nrc.nl/nieuws/2014/02/28/welke-crisis-we-gaan-uit-1350369-a1362528 Welke crisis? We gaan uit!], 28 februari 2014</ref>
De stad heeft de meeste cafés van Nederland, hoewel het aantal is teruggelopen van 1410 in het jaar 2000 naar 1021 in 2012. Tegelijk maken ouderwetse bruine buurtkroegen plaats voor [[koffie]]bars, [[bier]]cafés, [[cocktail]]bars en andere hippe zaken met jonger publiek.<ref>''Bruine kroeg is in gevaar'', in Het Parool, 22 september 2012</ref> Een paar van de oudste en bekendste cafés zijn [[Karpershoek]], [[Café Hoppe]], [[Café Américain]], [[Brasserie Keyzer|Bodega Keijzer]], [[Schiller (café)|Schiller]], [[Reynders (café)|Reynders]], [[Mulligans Irish Music Bar]], [[De Jaren]] en [[Drie Gezusters (bedrijf)|The Three Sisters]].
Tegenover het dalende aantal cafés staat een sinds 2010 sterk stijgend aantal [[restaurant]]s, niet alleen in het centrum maar ook in de omliggende stadsdelen, vaak gericht op een jonger publiek (zoals [[Hipster (moderne subcultuur)|hipsters]]) en met een hogere kwaliteit voedsel.<ref>[https://www.nrc.nl/nieuws/2016/05/20/de-horeca-in-amsterdam-explodeert-1620561-a171833 De horeca in Amsterdam explodeert], NRC.nl, 20 mei 2016</ref> Daarnaast blijven veel restaurants gericht op (het toenemend aantal) toeristen en heeft Amsterdam de meeste zaken die met [[Lijst van restaurants met Michelinster in de regio Amsterdam|Michelinsterren]] onderscheiden zijn, zoals [[Yamazato]], [[&samhoud places]], [[Ciel Bleu]] en [[Librije's Zusje (Amsterdam)|Librije's Zusje]]. Nieuwe vormen van uit eten gaan zijn een ''food market'' zoals in [[De Hallen (Amsterdam)|De Hallen]] en een festival als [[Rollende Keukens]].
Sinds de jaren vijftig kent Amsterdam relatief veel [[Amsterdam als homohoofdstad#Ontwikkeling van de homohoreca|homo-uitgaansgelegenheden]]. Hoewel hun aantal vanaf 2010 sterk is afgenomen zijn ze nog steeds geconcentreerd in en rond de [[Reguliersdwarsstraat]], de [[Kerkstraat (Amsterdam)|Kerkstraat]], de [[Amstel (straat)|Amstel]], de [[Spuistraat (Amsterdam)|Spuistraat]] en de [[Zeedijk (Amsterdam)|Zeedijk]]. Bars voor homomannen met een [[leerfetisjisme]] zijn met name te vinden in de [[Warmoesstraat]] en sinds 2004 is er een [[circuit party]] onder de naam [[Rapido (party)|Rapido]]. Voor lesbische vrouwen resteert sinds de sluiting van [[Vivelavie]] alleen nog café [[Saarein]].
Amsterdam staat bekend om de vele [[coffeeshop]]s, al is hun aantal aanzienlijk teruggelopen: van rond de 400 in 1995 naar 187 in 2014. Enkele bekende namen zijn [[Mellow Yellow (coffeeshop)|Mellow Yellow]], [[The Bulldog]], Abraxas en de Dampkring.
=== Evenementen ===
[[Bestand:AmerigoVespucci.JPG|thumb|[[Amerigo Vespucci (schip, 1931)|Amerigo Vespucci]] tijdens [[Sail Amsterdam]].]]
In 2007 werden in Amsterdam meer dan 140 evenementen georganiseerd.<ref>[http://www.at5.nl/artikelen/8239/amsterdam-kans-op-evenementenstad Amsterdam kans op 'evenementenstad'], [[AT5]], 17 mei 2008</ref> Enkele bekende lokale evenementen zijn in maart de religieuze [[Stille Omgang]], het [[Holland Festival]] voor de kunsten in juni, de [[Pride Amsterdam]], een LHBTI+-evenement in augustus waar de bekende grachtenparade onderdeel van is. In 2016 viel dit evenement samen met de [[EuroPride]], die ook in 1994 in Amsterdam gehouden was. Later in augustus is er het [[Grachtenfestival]] Amsterdam (waarvan het [[Prinsengrachtconcert]] een van de meer dan 250 [[concert (uitvoering)|concerten]] is) en de driedaagse [[Uitmarkt]].
Eveneens in augustus vindt iedere vijf jaar [[Sail Amsterdam]] plaats (eerstvolgende in 2020). [[Over het IJ Festival]] is een jaarlijks terugkomend evenement, startend op de eerste donderdag in juli. Medio oktober vindt het [[Amsterdam Dance Event]] (ADE) plaats, het grootste festival voor elektronische muziek ter wereld. In november wordt [[intocht van Sinterklaas in Amsterdam|Sinterklaas verwelkomd]] en is er het [[International Documentary Film Festival Amsterdam]] (IDFA). In december is er het [[Amsterdam Light Festival]] met verlichte objecten langs de grachten.
[[Koningsdag (Nederland)|Koningsdag]] wordt in Amsterdam uitbundig gevierd, met een kermis op de Dam (tot 2017) en een grote [[vrijmarkt]]. Tijdens de [[Nationale Dodenherdenking]] op 4 mei worden kransen gelegd bij het [[Nationaal Monument op de Dam|Nationaal Monument]] op de Dam.
Erg populair zijn ook de uiteenlopende [[muziekfestival]]s die op vele locaties in de stad gehouden worden: hun aantal steeg van 69 in 2012 naar 91 in 2013.<ref>[http://www.nu.nl/entertainment/3974105/festivalbezoeken-met-ruim-9-procent-omhoog.html Festivalbezoeken met ruim 9 procent omhoog], NU.nl, 16 januari 2015</ref> In 2016 telde Amsterdam in totaal 195 festivals, waarvan 125 muziekfestivals. Het aantal foodfestivals, die met name in de zomer rondom allerlei soorten eten en drinken worden gehouden, was binnen drie jaar naar 28 gestegen. Daarnaast waren er in 2016 nog 42 filmfestivals, die vooral in het voor- en najaar populair zijn en waarvan ongeveer de helft niet ouder dan 5 jaar is.<ref>Corrie Gerritsma, ''In de zomer is er altijd wel ergens een foodfestival'', in: Het Parool, 30 mei 2017</ref> Onder meer door klachten van omwonenden, minder geschikte locaties en strengere regelgeving daalde het aantal muziekfestivals van 133 in 2016 naar 100 in 2018. Het aantal foodfestivals liep terug van 32 naar 24.<ref>''Festivals verliezen terrein'', in Het Parool, 8 juni 2019.</ref>
=== Sport ===
[[Bestand:Olstadion.jpg|thumb|links|200px|[[Olympisch Stadion (Amsterdam)|Het Olympisch Stadion]]]]
Amsterdam telt een aantal grote sportclubs. Het bekendst is de voetbalclub [[AFC Ajax]], die onder meer 34 [[Nederlands kampioenschap voetbal|landstitels]] en vier Europa Cups 1 op zijn naam heeft staan. De thuishaven van de [[Eredivisie (mannenvoetbal)|Eredivisieclub]] is de [[Johan Cruijff ArenA]], dat in 1996 het stadion [[Stadion De Meer|De Meer]] verving en met een capaciteit van 53.502 het grootste stadion van Nederland is. Onder meer het ijshockeyteam [[Amsterdam G's|Amstel Tijgers]], het honkbalteam [[Amsterdam Pirates]], het basketbalteam [[BC Apollo]] en de hockeyteams [[Amsterdamsche Hockey & Bandy Club|Amsterdamsche H&BC]] en [[Pinoké]] komen eveneens uit op het hoogste niveau binnen hun sporttak, evenals de americanfootballteams [[Amsterdam Crusaders]] en [[Amsterdam Panthers]]. Americanfootballteam [[Amsterdam Admirals]] deed vanaf de oprichting in 1995 mee aan de [[NFL Europe]], maar hield bij de opheffing van die competitie in 2007 op te bestaan.
Amsterdam was de gastheer van de [[Olympische Zomerspelen 1928]], de enige editie van de [[Olympische Spelen]] die ooit in Nederland plaatsvond. Het voor deze Spelen gerealiseerde [[Olympisch Stadion (Amsterdam)|Olympisch Stadion]] werd in 2000 gerestaureerd en doet onder meer dienst als start en finish van de [[marathon van Amsterdam]], die jaarlijks in oktober wordt georganiseerd. Andere terugkerende sportevenementen zijn de [[Dam tot Damloop]], de roeiwedstrijd [[Head of the River Amstel]] en de [[Zesdaagse van Amsterdam]] voor baanwielrenners. De stad fungeerde in 1954 als startplaats van de [[Ronde van Frankrijk 1954|Ronde van Frankrijk]] en in 2010 als startplaats van de [[Ronde van Italië 2010|Ronde van Italië]]. In 1998 vond in Amsterdam de vijfde editie van de [[Gay Games 1998|Gay Games]] plaats.
=== Media ===
[[Bestand:De Telegraaf 006.jpg|thumb|Hoofdkantoor van [[De Telegraaf]].]]
''[[Het Parool]]'', opgericht tijdens de [[Tweede Wereldoorlog]] als verzetskrant, is een landelijk verschijnend dagblad, maar met de nadruk op Amsterdam; de oplage ligt anno 2016 tussen de 60.000 en 80.000.<ref>[https://web.archive.org/web/20150914234330/http://www.persgroepadvertising.nl/pdf/Oplage_Bereikcijfers.pdf Oplage bereikcijfers], Persgroep, geraadpleegd op 16-01-2016</ref> Verder is ''[[De Groene Amsterdammer]]'' een Amsterdams weekblad. Het ''[[Algemeen Handelsblad]]'', waar later het ''[[NRC Handelsblad]]'' (te Rotterdam) uit voortkwam, werd opgericht in Amsterdam (en is in december 2012 daar teruggekeerd) en ook nu nog hebben veel kranten de hoofdredactie in de stad: ''[[De Telegraaf]]'', ''[[de Volkskrant]]'', ''[[Trouw (krant)|Trouw]]'', [[NRC Media]] en ''[[Het Financieele Dagblad]]'' zijn alle gevestigd in Amsterdam, evenals de gratis krant ''[[Metro (Nederland)|Metro]]'' (eerder ook ''[[Sp!ts]]''). Ook uitgeverij [[Elsevier (uitgeverij)|Elsevier]], onder meer verantwoordelijk voor het [[Elsevier (opinieweekblad)|gelijknamige opinieweekblad]], zetelt in Amsterdam.
[[AT5]] (''Amstel Televisie 5'') is de lokale televisiezender. De zender bestaat sinds 1992 en heeft een aantal later landelijk bekende televisiepersoonlijkheden voortgebracht, onder wie [[Sacha de Boer]], [[Matthijs van Nieuwkerk]] en [[Fons van Westerloo]]. De lokale zendgemachtigde is [[SALTO Omroep Amsterdam]], waar onder meer [[FunX]] en [[MVS Gaystation]] op uitzenden. Tot 2017 deed [[AmsterdamFM]] dat ook, maar die cultuurzender is nu alleen nog online te beluisteren. Ook [[RTV Noord-Holland]], [[SBS Broadcasting|SBS]], [[Endemol]], [[MTV (televisiezender)|MTV]], [[IDTV (mediabedrijf)|IDTV]] en diverse kleinere productiemaatschappijen hebben in Amsterdam hun (hoofd)vestiging.
In de [[Desmet Studio's Amsterdam|Desmet Studio's]] en [[Studio Plantage]] (tot 2012), beide in de [[Plantage (Amsterdam)|Plantagebuurt]], worden/werden verscheidene landelijk uitgezonden televisie- en radioprogramma's opgenomen. Daarnaast zijn er televisieopnamen op het terrein van [[Westergasfabriek]] en sinds 2014 in het [[Vondelparkpaviljoen]].
De [[Amsterdam Internet Exchange]] (AMS-IX) is het grootste [[internet]]knooppunt van Nederland en een van de grootste ter wereld.
== Onderwijs ==
[[Bestand:Agnietenkapel.jpg|thumb|links|200px|De [[Agnietenkapel (Amsterdam)|Agnietenkapel]], bakermat van de [[Universiteit van Amsterdam]].]]
Amsterdam telt twee [[universiteit]]en: de [[Universiteit van Amsterdam]] (UvA) met ongeveer 28.000 studenten en de [[Vrije Universiteit Amsterdam|Vrije Universiteit]], vaak kortweg ''"VU"'' genoemd, met ongeveer 19.000 studenten. De faculteiten van de UvA zijn verspreid over de [[binnenstad]] van Amsterdam gevestigd, terwijl het complex van de VU aan de [[De Boelelaan]] in [[Buitenveldert (tuinstad)|Buitenveldert]] huist. Beide universiteiten hebben erkende medische centra, de UvA het [[Academisch Medisch Centrum]] en de VU het [[VU medisch centrum]]. Op de campus van de VU is verder ook het [[Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam]] of kortweg ACTA gevestigd, waar beide universiteiten gezamenlijk de faculteit tandheelkunde hebben gevestigd.
Verder is er een groot aantal instellingen voor [[hoger beroepsonderwijs]] (hbo), waaronder de [[Gerrit Rietveld Academie]], de [[Hogeschool van Amsterdam]], [[Hogeschool Inholland]] en de [[Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten]]. De [[Hortus Botanicus Amsterdam|Hortus Botanicus]] van de stad is een van de oudste ter wereld.<ref>[http://dehortus.nl/ Hortus-botanicus.nl]</ref>
Van oudsher telt de stad drie [[categoriaal|categoriale]] [[gymnasium|gymnasia]]: het [[Barlaeus Gymnasium]] in het [[Amsterdam-Centrum|Centrum]], het [[Vossius Gymnasium]] en het [[St. Ignatiusgymnasium]] in [[Oud-Zuid (Amsterdam)|Oud-Zuid]]. Daarnaast zijn er in 2005 twee categoriale gymnasia gestart: [[Het 4e Gymnasium]] ([[Westerpark (stadsdeel)|Westerpark]]) en het [[Cygnus Gymnasium]] ([[Oost-Watergraafsmeer]]). Deze moesten het tekort aan plaatsen op de bestaande gymnasia oplossen.
In 1999 was 48% van de Amsterdamse scholen [[openbaar onderwijs|openbaar]]. [[Katholieke school|Rooms-katholieke]] en [[protestants onderwijs|protestantse]] scholen hadden allebei een aandeel van 16% in het onderwijsaanbod; verder waren er in dat jaren scholen voor [[oecumene|oecumenisch]] (6%), [[islamitisch onderwijs in Nederland|islamitisch]] (4%) en overig [[religieus onderwijs]] (2%). 8% van de scholen gaf in 1999 [[algemeen bijzonder onderwijs]].<ref name="Geloven in Amsterdam" /> Daarnaast zijn er ook particuliere scholen in Amsterdam zoals het [[Luzac College]] en het [[Winford College]]. Het laatste biedt ook basisonderwijs aan.
{{Clearleft}}
== Verkeer en vervoer ==
=== Autoverkeer ===
[[Bestand:Amsterdam outline S-roads - numbers.svg|thumb|Autosnelwegen om Amsterdam en [[Amsterdamse stadsroutes]]]]
{{Zie ook|Meer wegen in Amsterdam zijn te vinden in de categorie [[:categorie:weg in Amsterdam|Weg in Amsterdam]].}}
Amsterdam ligt in de [[Randstad (gebied)|Randstad]] en is bereikbaar via diverse [[autosnelweg]]en:
* {{Pictogram weg Nederland A-weg|1}} Amsterdam – [[Hilversum]] – [[Amersfoort]] – [[Apeldoorn (stad)|Apeldoorn]] – [[Deventer]] – [[Hengelo (Overijssel)|Hengelo]] – [[Duitsland]]
* {{Pictogram weg Nederland A-weg|2}} Amsterdam – [[Utrecht (stad)|Utrecht]] – [['s-Hertogenbosch]] – [[Eindhoven]] – [[Weert (stad)|Weert]] – [[Geleen]] – [[Maastricht]] – grens met [[België]] bij [[Wezet]] (Visé)
* {{Pictogram weg Nederland A-weg|4}} Amsterdam – [[Luchthaven Schiphol|Schiphol]] – [[Leiden]] – [[Den Haag]] (aansluiting {{Pictogram weg Nederland A-weg|13}}) – [[Delft]] – [[Schiedam]] – [[Rotterdam]] – [[Vlaardingen]] –[[Pernis]] – [[Hoogvliet (stadsdeel)|Hoogvliet]] (aansluiting {{Pictogram weg Nederland A-weg|15}})
* {{Pictogram weg Nederland A-weg|5}} Amsterdam – [[Knooppunt De Hoek]] (aansluiting A4) via [[Knooppunt Raasdorp]] (aansluiting A9) naar [[Knooppunt Coenplein]] (A8 en A10).
* {{Pictogram weg Nederland A-weg|8}} Amsterdam – [[Zaanstad]], vanaf Zaanstad via de {{Pictogram weg Nederland A-weg|7}} ook verbinding met [[Purmerend]] – [[Hoorn (Noord-Holland)|Hoorn]] – [[Middenmeer (Hollands Kroon)|Middenmeer]] – [[Afsluitdijk]] – [[Sneek (stad)|Sneek]] – [[Joure]] – [[Heerenveen (plaats)|Heerenveen]] – [[Drachten]] – [[Groningen (stad)|Groningen]] – [[Bad Nieuweschans]] – [[Duitsland]]
* {{Pictogram weg Nederland A-weg|9}} aansluiting [[Rijksweg 1|A1]] ([[Rijksweg 9|Gaasperdammerweg]]) – [[Amstelveen]] – [[Haarlem]] – [[Beverwijk]] – [[Alkmaar]]
* {{Pictogram weg Nederland A-weg|10}} Ringweg Amsterdam: [[Amsterdam-Zuid]] – [[Bijlmermeer (Amsterdam)|Amsterdam Bijlmer]] – [[Amsterdam-Centrum]] – [[Amsterdam-Noord]] – [[Westpoort (Amsterdam)|Amsterdam Westpoort]] – [[Sloterdijk (Amsterdam)|Amsterdam Sloterdijk]] – [[Riekerpolder]] – [[Amsterdam-Zuid]]
De {{Pictogram weg Nederland A-weg|3}} was een geplande weg vanaf de Ringweg Zuid naar [[Rotterdam]]. Deze is echter nooit aangelegd. Het hiervoor aangelegde dijklichaam in [[Buitenveldert (tuinstad)|Buitenveldert]] is in de jaren tachtig afgegraven en de vrijgekomen ruimte is gebruikt voor woningbouw.
Mede door het groeikernenbeleid en de sterke concentratie van economische activiteiten in de netwerkstad Amsterdam, zijn de snelwegen het dagelijks toneel van files. Er is in de periode na 2005 gewerkt aan een capaciteitsuitbreiding. Zo is de [[Rijksweg 5|Westrandweg]] aangelegd en in 2013 geopend, is er een [[tweede Coentunnel]] gebouwd, worden de [[Rijksweg 10|A10]]-Zuid en [[Rijksweg 9|Gaasperdammerweg]] verbreed en is de verbinding naar Almere sterk uitgebreid.
<gallery widths="180" heights="180">
Verkeersregeling-512759.ogv|thumbtime=2:06|Verkeersdrukte anno 1928 in het centrum van Amsterdam.
Opvouwbare fiets.ogv|[[Bioscoopjournaal]] uit [[1964]]
Parkeerproblemen Weeknummer 67-12 - Open Beelden - 54213.ogv|De situatie in 1967
</gallery>
=== Spoorwegen ===
[[Bestand:Centraal Station (Stationsplein, Amsterdam).jpg|thumb|Het [[station Amsterdam Centraal|Centraal Station]] van Amsterdam is een van de drukste treinstations van Nederland.<ref name="treinreiziger">[http://www.treinreiziger.nl/kennisnet/reizigersaantallen/cijfers/Aantal_in-_en_uitstappers_%282006%29_-_grootte treinreiziger.nl] Aantal in- en uitstappers (2006) - grootte - zaterdag 11 april 2009, geraadpleegd op 29 september 2010</ref>]]
Amsterdam heeft elf spoorwegstations. De stations [[Station Amsterdam Centraal|Amsterdam Centraal]], [[Station Amsterdam Sloterdijk|Sloterdijk]], [[Station Amsterdam Zuid|Zuid]], [[Station Amsterdam Amstel|Amstel]] en [[Station Amsterdam Bijlmer ArenA|Bijlmer ArenA]] hebben een [[intercity]]-status. De andere stations in de stad zijn [[Station Amsterdam Holendrecht|Holendrecht]], [[Station Amsterdam Lelylaan|Lelylaan]], [[Station Amsterdam Muiderpoort|Muiderpoort]], [[Station Amsterdam RAI|RAI]], [[Halte Amsterdam ArenA|ArenA (alleen bij evenementen)]] en [[Station Amsterdam Science Park|Science Park]]. Naast deze stations worden ook de stations [[Station Duivendrecht|Duivendrecht]], [[Station Diemen|Diemen]] en [[Station Diemen Zuid|Diemen Zuid]] door reizigers van en naar Amsterdam gebruikt, maar deze stations liggen niet in de gemeente Amsterdam.
Vanaf het [[Station Amsterdam Centraal|Centraal Station]] en de tien andere Amsterdamse [[spoorwegstation]]s zijn er [[trein]]diensten naar vele bestemmingen in Nederland, ook zijn er internationale treindiensten naar [[België]], [[Duitsland]], [[Frankrijk]], [[Oostenrijk]], [[Zwitserland]] en het [[Verenigd Koninkrijk]]. Het [[Station Amsterdam Centraal|Centraal Station]] is het vertrekpunt voor de internationale [[hogesnelheidstrein]]en [[Intercity-Express|ICE]], [[Thalys]] en de [[Eurostar]].
Het Centraal Station verwerkte in 2009 dagelijks 186.607 in- en uitstappers. Het is daarmee het op een na drukste station van Nederland.<ref>[http://www.treinreiziger.nl/kennisnet/reizigersaantallen/cijfers/aantal_in-_en_uitstappers_2006_-_alfabetische_volgorde Amsterdam het op een na drukste station van Nederland met 186.607 reizigers per dag (zaterdag 11 april 2009)] treinreiziger.nl</ref>
=== Luchtvaart ===
[[Bestand:Schiphol-plaza-ns.jpg|thumb|Voorgevel van [[luchthaven Schiphol|Schiphol Plaza]]]]
Ten zuidwesten van Amsterdam, in de gemeente [[Haarlemmermeer]], ligt de internationale [[luchthaven Schiphol]]. Deze luchthaven is erg belangrijk voor de [[werkgelegenheid]] onder de Amsterdammers. Er werken 57.000 mensen. Ook zijn er door Schiphol rond de 50.000 indirecte arbeidsplaatsen. De stad heeft aan de luchthaven een deel van haar economische positie op Europees niveau te danken. Bedrijven met een vestiging in de hoofdstad noemen de luchthaven dikwijls als een van de grote kwaliteiten van de stad, en een motief om zich aldaar te vestigen.
De luchthaven verwerkte in 2012 meer dan 51 miljoen passagiers en is daarmee de vijfde luchthaven van Europa.<ref>[https://web.archive.org/web/20090205143559/http://epp.eurostat.ec.europa.eu/pls/portal/docs/PAGE/PGP_PRD_CAT_PREREL/PGE_CAT_PREREL_YEAR_2009/PGE_CAT_PREREL_YEAR_2009_MONTH_01/7-13012009-EN-AP.PDF Air transport in the EU27]</ref> In 2015 was het aantal passagiers gestegen tot 58 miljoen en werd er 1,6 miljoen ton vracht verwerkt.<ref>[http://www.schiphol.nl/SchipholGroup1/Onderneming/Statistieken/VerkeerVervoerCijfers1.htm Verkeer en Vervoer Cijfers Schiphol december 2015]</ref> Wat vrachtvervoer betreft is Schiphol de derde in grootte binnen Europa. De luchthaven is tevens erg groot in termen van het aantal verbindingen (meer dan 200) dat ze verzorgt. De hoofdgebruiker van de luchthaven is het bedrijf [[Air France-KLM]], veelal met toestellen van de [[Koninklijke Luchtvaart Maatschappij|KLM]]. Ook prijsvechters [[easyJet]] en [[Transavia (Nederland)|Transavia]] gebruiken Schiphol als [[hub (luchthaven)|hub]].
=== Scheepvaart ===
De [[haven van Amsterdam]] is na die van [[haven van Rotterdam|Rotterdam]] de belangrijkste van Nederland. Het is de vierde haven binnen Europa, al verschilt het in omvang niet veel ten opzichte van een handvol andere middelgrote Europese havens. Met de Amsterdamse haven worden meestal de havens langs het [[Noordzeekanaal]] bedoeld: de havens van Amsterdam, [[Beverwijk]], [[Velsen]]/[[IJmuiden]] en [[Zaanstad]]. Naast het goederenvervoer is er ook passagiersvervoer met [[cruiseschip|cruiseschepen]] die hun aanlegplaats hebben bij de [[Passenger Terminal Amsterdam]] aan het [[IJ (water)|IJ]]. Het beheer van de haven is in handen van Haven Amsterdam.
=== Fiets ===
[[Bestand:Bicycle parking lot.jpg|thumb|De [[fietsflat]] bij het Centraal Station]]
Amsterdam staat erom bekend dat er goede faciliteiten zijn voor [[fiets]]ers. Er zijn ruim 881.000 fietsen<ref>[https://web.archive.org/web/20140422233224/http://www.fietsberaad.nl/index.cfm?lang=nl§ion=nieuws&mode=newsArticle&newsYear=2012&repository=Amsterdam+telt+881.000+fietsen Amsterdam telt 881.000 fietsen] Fietsberaad, 9 januari 2012</ref> in de stad (januari 2012); bijna 40% van alle verplaatsingen met een vervoermiddel binnen Amsterdam vindt plaats per fiets.<ref name="Fact sheet Amsterdam Fietsstad">[https://web.archive.org/web/20140423004925/http://www.fietsberaad.nl/library/repository/bestanden/document000048.pdf Fact sheet Amsterdam Fietsstad], Dienst Onderzoek en Statistiek Amsterdam, cijfers van 1 januari 2004</ref>
=== Stads- en streekvervoer ===
[[Bestand:GVB Combino 2056 and 12G 835 (Amsterdam trams) on route 13, September 2007.jpg|thumb|links|200px|[[Amsterdamse tram]]]]
Bijna alle delen van de stad Amsterdam zijn te bereiken met het [[openbaar vervoer]]. Zo'n 30% van alle verplaatsingen met een vervoermiddel binnen Amsterdam vindt hiermee plaats.<ref name="Fact sheet Amsterdam Fietsstad" />
De [[Amsterdamse tram]] wordt sinds 1900 geëxploiteerd door de [[Gemeentetram Amsterdam]], in 1943 met de [[Gemeenteveren Amsterdam]] gefuseerd tot [[GVB (Amsterdam)|Gemeentevervoerbedrijf Amsterdam]] (GVB). Sinds 1925 worden ook [[Amsterdams busnet|buslijnen]] geëxploiteerd en sinds 1977 ook de [[Amsterdamse metro|metro]].
[[Bestand:GVB_metro_M5,_109.jpg|thumb|[[Amsterdamse metro]]]]
Verschillende stadsdelen van Amsterdam zijn te bereiken per metro. Er zijn sinds 2018 vijf metrolijnen in Amsterdam: de [[Metrolijn 50|Ringlijn]] (50), de [[metrolijn 51]], de [[Metrolijn 52|Noord/Zuidlijn]] (52), de [[Metrolijn 53|Gaasperplaslijn]] (53) en de [[Metrolijn 54|Geinlijn]] (54). In 2002 startte de aanleg van een nieuwe metrolijn dwars door het centrum van de stad, de [[Metrolijn 52|Noord/Zuidlijn]]. Dit is het tweede ondergrondse traject dat in de hoofdstad werd aangelegd. De ontwikkelingen in ondergrondse metrobouw hebben decennialang stilgelegen naar aanleiding van de zeer hoge kosten en het hevig volksverzet bij de bouw van de in de jaren zeventig aangelegde [[Oostlijn]]. De Noord/Zuidlijn is na een bouwtijd van meer dan vijftien jaar in gebruik genomen op 22 juli 2018. Het tracé loopt van [[Noord (metrostation)|station Noord]] via [[Station Amsterdam Centraal|Centraal Station]] naar [[Station Amsterdam Zuid|station Zuid]].
[[Bestand:IJveer.jpg|thumb|[[Veerboot|Veerpont]] van [[GVB (Amsterdam)|GVB]] gezien vanaf de [[De Ruijterkade]].]]
In de binnenstad en het buitengebied ten zuiden van het IJ rijden [[Amsterdamse tram|trams]] op 15 tramlijnen en in de hele stad 23 [[Amsterdams busnet|dagbuslijnen]]. Over het IJ varen diverse [[Amsterdamse veren|veerdiensten]] voor fietsers en voetgangers, die gratis zijn. Verder rijden er ook honderden [[Taxi (vervoer)|taxi]]'s en sinds 2006 enige tientallen [[fietstaxi]]'s. Nieuw in 2007 is de [[tuktuk]]. Amsterdam heeft het grootste aantal taxi's van Nederland. De grootste taxicentrale van de stad is de [[Taxi Centrale Amsterdam]] (TCA).
=== Internationaal busverkeer ===
Amsterdam is halteplaats voor een groot aantal internationale buslijnen van verschillende maatschappijen. Deze lijnen halteren meestal op plaatsen aan de rand van de stad, waar goede OV-voorzieningen naar het centrum aanwezig zijn. De grootste halteplaatsen zijn:
* [[Duivendrecht]] ([[Eurolines]])
* [[Station Amsterdam Sloterdijk]] ([[OUIBUS]], [[FlixBus]])
* [[Rietlandpark]] ([[Meinfernbus]])
* [[Zeeburg]] ([[Megabus.com]])
In december 2014 is Eurolines verhuisd van het [[Station Amsterdam Amstel|Amstelstation]] naar Duivendrecht.
== Bekende Amsterdammers ==
{{Zie hoofdartikel|Lijst van Amsterdammers}}
== Zie ook ==
* [[Amsterdam van A tot Z]]
* [[Lijsten van Amsterdamse onderwerpen]] (onder meer bezienswaardigheden, cultuur en scholen)
* [[Lijst van bezienswaardigheden in Amsterdam]]
* [[Lijst van kerken in Amsterdam]]
* [[Lijst van oorlogsmonumenten in Amsterdam]]
* [[Lijst van rijksmonumenten in Amsterdam]]
* [[Lijst van gemeentelijke monumenten in Amsterdam]]
* [[Lijst van Amsterdamse stadsdichters]]
== Externe links ==
{{Zusterproject klein
| commons = Category:Amsterdam
| wikispecies = <!-- Wikispecies -->
| meta = <!-- Meta-Wiki -->
| wiktionary = Amsterdam
| wikiversity = <!-- Wikiversity -->
| wikibooks = <!-- Wikibooks -->
| wikisource = <!-- Wikisource -->
| wikiquote = <!-- Wikiquote -->
| wikinewscat = Amsterdam
| wikivoyage = Amsterdam
}}
*[http://www.amsterdam.nl/ Officiële website]
*[http://www.iamsterdam.com/nl/visiting ''I amsterdam'' - toeristische informatie]
*[http://www.grootwaterloo.nl/amsterdam ''District Groot Waterloo Amsterdam'']
{{Appendix||2=
== Bronnen, noten en referenties ==
{{References||2}}
}}
{{Navigatie gemeente Amsterdam}}
{{Navigatie wijken Amsterdam}}
{{Navigatie MRA}}
{{Navigatie hoofdsteden Europa}}
{{Gesproken Wikipedia klein|Nl-Amsterdam-article.ogg|21670671}}
{{Coor title dms|52|22|0|N|4|54|0|E|type:city(743027)_region:NL}}
| |||