Conservatisme: verschil tussen versies

Het '''conservatisme''' is een [[politiek]]e, [[ethiek|ethische]] en [[cultuur|culturele]] gezindheid die zich grondvest op de [[traditie]]. Het begrip "conservatisme" is afgeleid van het [[Latijnse]] ''conservare'', dat "beschermen, in ongeschonden toestand bewaren" betekent. Het conservatisme is echter een breed begrip en kent vooral in [[Nederland]] veel verschillende betekenissen.

Essentieel stelt het conservatisme zich kritisch op tegenover het idee van [[maakbaarheid]] van de samenleving, zoals dat leeft in de [[ideologie]]ën van de [[Moderne Tijd|moderniteit]], [[liberalisme]] en [[socialisme]]. De bekende Nederlandse historicus en hoogleraar [[Hermann von der Dunk]] (1928-2018) gaf in 1976 in zijn boek ''Conservatisme'' de volgende definitie van dit begrip: ‘criterium
:''criterium voor een conservatieve houding of conceptie bleef het geloof in de fundamentele ongelijkheid van de mens en een hiërarchische opvatting van de samenleving. Het geloof niet alleen maar de aanvaarding ervan als natuurgegeven en noodzakelijk. [...] Wanneer de liberale burgerij zich geleidelijk aan behoudender gaat opstellen, wanneer ze conservatief-liberaal wordt, dan blijkt, dat het vooral die hiërarchische conceptie van de maatschappij, die ongelijkheidsleer van het Conservatisme is, die zij daarbij overneemt, waarmee zij de emancipatorische traditie van het liberalisme vaarwel zegt. Wel wordt die ongelijkheidsleer daarbij ontdaan van de oude religieuze en metafysische legitimatie.’''<ref>{{aut|Hermann von der Dunk|Dunk, H.W. von der}} Dunk,(1976): ''Conservatisme'' (Bussum: Unieboek, 1976)Unieboek, p. 89-90 en voor dit citaat in het bijzonder p. 136.</ref>
Ook andere prominente historici, met onderling verschillende opvattingen, kwamen tot een eensluidende definitie van het begrip 'conservatisme', zoals [[Ernst Heinrich Kossmann]] (1922-2003):
:''het feit dat de conservatief, met de uitdrukkelijke bedoeling om een pleidooi voor de ongelijkheid der mensen te houden, zocht naar wat ons van elkaar onderscheidt.''<ref>{{aut|Ernst H.Heinrich Kossmann|Kossmann, E.H.}} (1987): 'Over conservatisme', in: {{aut|Ernst Heinrich Kossmann|Kossmann, E. H. Kossmann,}} ''Politieke theorie en geschiedenis'' (Amsterdam: Uitgeverij, Bert Bakker, 1987), p. 9-25, aldaar 16; herdrukt in E. H. Kossmann, ''Geschiedenis is als een olifant'' (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2005), p. 301-319, aldaar 309.</ref>
En zie bijvoorbeeld ook [[Jacques Presser]] (1899-1970):
:''Een geheel nieuwe ideologie veroverde de geesten, een conservatieve politieke filosofie die, voor het eerst eigenlijk na de eeuw der 'Aufklärung', ronduit de menselijke ongelijkheid en de veroordeling van de vooruitgang als grondslagen aanvaardde’aanvaardde.''<ref>{{aut|Jacques Presser|Presser, J.}} (1976): ''Amerika. Van kolonie tot wereldmacht'' (Amsterdam/Brussel:, Elsevier, 4de druk, 1976; met een Naschrift door Rob Kroes), p. 241.</ref>

Over de inhoud van het politieke conservatisme zijn de meningen verdeeld. Doorgaans wordt echter de [[achttiende eeuw|18e-eeuwse]] staatsman [[Edmund Burke]] gezien als de grondlegger van het conservatisme, toen hij zich afzette tegen de [[Franse Revolutie]] in zijn ''Reflections on the French Revolution'' (1791) en pleitte voor politici met de "''dispositie te behouden en de vaardigheid te verbeteren"''. Toch komt het conservatisme in een hoop soorten en maten voor, en verschillen conservatieve bewegingen van land tot land.

Het meest vooraanstaande conservatisme is het zogenoemde [[Angelsaksische landen|Angelsaksische]] of Burkeaanse conservatisme, dat vooral invloedrijk is in het [[Verenigd Koninkrijk]] en in de [[Verenigde Staten]]. De bekendste vertegenwoordiger van dit conservatisme in de 20e eeuw was [[Winston Churchill]]. Andere bekende conservatieven in deze traditie zijn onder meer [[Benjamin Disraeli]] en [[Margaret Thatcher]]. Ook mensen als [[Friedrich Hayek]] en [[Karl Popper]] worden soms onder dit conservatisme gerekend, al noemde de eerste zich bij voorkeur een "Old''old Whig"whig'' en stelde de laatste dat het conservatisme te nauw verwant is aan het [[autoritarisme (politicologie)|autoritarisme]] en een uiting is van "ethisch [[nihilisme (filosofie)|nihilisme]]".

Het oude conservatisme in [[Frankrijk]] verschilde van het Angelsaksische conservatisme in de zin dat ze meer reactionair en autoritair was. Franse conservatieven als [[Joseph de Maistre]] en [[François René de Chateaubriand]] stonden achter het zogeheten [[Ancien Régime]] met diens [[standenmaatschappij]] en waren fel gekant tegen de Franse Revolutie. De [[negentiende eeuw|19e-eeuwse]] Franse [[socioloog]] [[Alexis de Tocqueville]], die onderzoek deed naar het gemeenschapsleven in de Verenigde Staten, wordt evenwel beschouwd als een van de belangrijkste liberaal-conservatieve denkers. In [[Duitsland]] was het conservatisme radicaler dan in het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk, en kende met de beweging van de [[Conservatieve Revolutie|Konservative Revolution]] representanten in [[Oswald Spengler]] en [[Martin Heidegger]]. Een bekende Duitse conservatief van voor de Konservative Revolution was [[Friedrich Julius Stahl]], al beschouwen sommigen ook [[Friedrich Nietzsche]] als een vroege Duitse conservatief.

[[Bestand:Edmund Burke by James Northcote.JPG|thumb|[[Edmund Burke]]|alt=]]In de ethiek is conservatisme het standpunt toegedaan dat wat traditioneel groeit, intrinsieke merites heeft en het waard is om te behouden, omdat de traditie middels het beginsel van "''[[trial-and-error]]"'' oftewel "gissen en missen" gevormd zou worden. Zij is dan het moeizame resultaat van beslissingen en compromis. Slechte of onwerkbare zaken zullen in die opvatting door de tijd heen in een traditionele samenleving weggefilterd worden. Conservatieven hebben om die reden een afkeer van ondoordachte [[innovatie]] en [[revolutie]]. Hiervoor in de plaats zetten zij organische ontwikkeling, "evolutie" (als antoniem van revolutie) en het [[historie|historisch]] gegroeide. Conservatieven kenmerken zich ook veelal door ethisch [[scepticisme]], het standpunt dat de menselijke [[rede]] niet toereikend is voor het vaststellen van [[Goed en kwaad|deugdelijke]] normen. Men kan zich daarom beter baseren op wat traditioneel gegroeid is dan op "abstracte" denkbeelden.

Hoewel het conservatieve oorspronkelijk afwijzend stond tegenover het [[nationalisme]], zijn conservatieven langzaam nationalistische of [[patriottisme|patriottistische]] standpunten gaan delen. Veel conservatieven in Europa zijn tegenwoordig aanhangers van de eigen [[natiestaat|nationale staat]], [[identiteit (eigenheid)|identiteit]] en [[cultuur]]. Trouw aan "[[God (christendom)|God]], [[Koning (titel)|Koningkoning]] en [[Vaderlandsliefde|Vaderlandvaderland]]" is in die zin een onversneden conservatieve houding. De verbinding tussen het nationalisme en het conservatisme was het sterkst in Duitsland. Sommige leden van de Konservatieve Revolution, zoals [[Carl Schmitt]], sloten zich later aan bij het Duitse fascisme, terwijl andere leden, zoals [[Stefan George]], juist afstand namen van de [[fascistisch]]e verwikkelingen. Weer andere conservatieven, zoals [[Claus Schenk von Stauffenberg]] en [[Dietrich Bonhoeffer]], kwamen zelfs in verzet tegen het nationaalsocialisme. In [[Spanje]] werkten de conservatieve [[carlisten]] samen met het bewind van [[Francisco Franco]]. Ook de conservatieve oud-premier [[José María Aznar]] was in zijn jeugdjaren een Spaanse [[falangisme (Spanje)|falangist]]. Veel, maar niet alle, [[Vlaams]] conservatieven staan afwijzend tegenover [[België]] en zijn nationale symbolen, waaronder de monarchie, en pleiten voor een [[Vlaanderen|Vlaamse nationale staat]]. Een minderheid binnen de Europese conservatieven is pan-Europees gericht, en streeft naar een Europese [[Bondsstaat|federatie]] van nationale of [[etnisch]]e groepen.

De term conservatisme wordt vaak gebruikt wanneer verandering van een bestaande situatie om andere redenen wordt afgewezen, en men bij voorkeur de huidige stand van zaken bij het oude willen laten. Wanneer bijvoorbeeld de ideologie die men aanhangt praktijk is geworden, komt het verdedigen van die ideologie ''uiterlijk'' overeen met conservatisme. De [[communist]] [[Leonid Brezjnev]] wordt om die reden door sommigen als een conservatieve communist betiteld. Het conservatisme wordt ook vaak gezien als de beweging die graag een vergane tijd weer in ere wil herstellen. Zo worden mensen die de [[1950-1959|jaren vijftig]]1950 of de [[Verzuilingverzuiling]] als "de goede oude tijd" beschouwen, vaak conservatief genoemd. Het willen herstellen van een oude situatie of het weer terug willen naar een [[Status quo (politiek)|status quo]] in het verleden wordt doorgaans echter [[reactionair]] genoemd.

Hoewel sommige conservatieven inderdaad ook reactionair zijn, stelt de filosofie van het traditioneel conservatisme dat er geen [[utopie|ideale]] samenleving of tijd heeft bestaan of bestaat, en dus ook niet in een bepaald tijdsvlak in het [[verleden]]. Ook de uitleg van het begrip conservatisme als het behouden van de status quo wordt door traditioneel conservatieven daarom verworpen. Het begrip "reactionaire conservatief" wordt niet zelden in het dagelijks taalgebruik gehanteerd als een [[pejoratief]], bijvoorbeeld door [[Ayaan Hirsi Ali]] richting [[Hans Wiegel]]. Politici van D66 en de ChristenUnie beschuldigen elkaar dan ook van "conservatisme".

Het conservatisme in [[Nederland]] is geen monolithisch geheel en onder de schaarse conservatieven zijn toch een hoop verschillende invalshoeken te onderscheiden. Sommige Nederlandse conservatieven, zoals [[Joshua Livestro]], pleiten voor het behoud van [[jodendom|joods]]-[[christelijk]]e [[normen en waarden]] zoals die gegolden zouden hebben in de [[1950-1959|jaren vijftig]]1950, die sinds de 'culturele revolutie' van de [[1960-1969|jaren zestig]]1960 vaak met spruitjesgeur werden geassocieerd. Nederlandse conservatieven worden er nogal eens van beschuldigd door hun tegenstanders dat ze terug willen naar de jaren vijftig1950. Andere conservatieven wijzen echter ook die tijd af. Christelijke conservatieven leggen de nadruk op [[medisch-ethische kwesties]], zoals [[abortus]], [[euthanasie]] en het [[homohuwelijk]]. Weer andere conservatieven streven juist vooral naar een herstel van de [[nachtwakersstaat]] met minder overheidsinmenging en meer particulier initiatief en [[marktwerking]].

Conservatieve standpunten komen bij meerdere politieke partijen in Nederland naar voren, waaronder de partijen met een confessionele oorsprong. De partij [[Forum voor Democratie]] zou men op cultureel vlak conservatief genoemd kunnen noemenworden; op veel andere fronten wil de partij juist breken met de status quo. Het [[Christen-Democratisch Appèl|CDA]] heeft een christelijk-conservatieve en een liberaal-conservatieve (niet te verwarren met conservatief-liberale) vleugel. De [[ChristenUnie]] heeft een christelijk-conservatieve maar ook een christelijk-sociale vleugel; de [[Staatkundig Gereformeerde Partij|SGP]] is [[orthodox]]-[[protestants]] en staatkundig [[gereformeerd]] en kan met enige creativiteit betiteld worden als christelijk-conservatief; de [[Volkspartij voor Vrijheid en Democratie|VVD]] is een liberale partij, met conservatief- en progressief-liberale elementen; de [[Partij voor de Vrijheid]] van [[Geert Wilders]] is een VVD-afsplitsing die een conservatievere koers voert dan de VVD zelf.

In de Lage Landen zijn er ook nog een paar (kleine) conservatieve [[denktank]]s of genootschappen te vinden. De [[Edmund Burke Stichting]] is een Nederlandse denktank met verschillende conservatieve strekkingen. [[Open Orthodoxie]] is een Nederlands-Vlaams conservatief genootschap. In België is er de [[Deltastichting]] die het tijdschrift ''[[Tekos]]'' uitgeeft. De Vlaamse [[studentenvereniging]] [[Katholiek Vlaams Hoogstudentenverbond]] beroept zich tevens op het conservatisme.

Vooraanstaande en invloedrijke "neocons" zijn [[Irving Kristol]] en [[Paul Wolfowitz]]. Neoconservatieven hadden veel invloed in onder andere de [[regering]] van [[George W. Bush]], al noemt de laatste zichzelf een "conservatief met compassie". De speerpunten van neoconservatieven zijn een assertief buitenlands beleid en de zogeheten [[strijd tegen terrorisme]]. Het andere invloedrijke Amerikaanse conservatisme, het paleoconservatisme, kan het beste vergeleken worden met het traditioneel conservatisme in Europa. Vooraanstaande Amerikaanse "paleocons" zijn [[Pat Buchanan]] en [[Thomas Fleming]]. Het paleoconservatisme legt sterk de nadruk op de Amerikaanse traditie, die zij zien als een voortzetting van de "oud-Europese".