Franciscus van Assisi ontvangt de stigmata (Van Eyck): verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Jean-Pierre Remy (overleg | bijdragen)
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 1:
{{DISPLAYTITLE:''Franciscus van Assisi ontvangt de stigmata''}}
{{wrapper}}
| valign="top" |{{Infobox schilderij
Regel 35 ⟶ 34:
==Beschrijving==
===Turijn===
Het werk bewaard in de Galleria Sabauda in [[Turijn (stad)|Turijn]] is geschilderd in olieverf op een eikenhouten paneel. Het meet 29,2 bij 33,4 cm.
Boven op de lijst vindt men het opschrift A´C.IXH.XAN. Het wordt toegeschreven aan Jan van Eyck en zou geschilderd zijn in de jaren 1430. Wat de iconografie betreft is het nagenoeg identiek aan het werk in Philadelphia, maar minder gedetailleerd uitgewerkt in de achtergrond en in prsoonskenmerken. Het werk kwam in het bezit van de Galleria Sabauda in 1866 en heeft inventaris nr. 7/187.<ref>[https://rkd.nl/nl/explore/images/2137 De H. Franciscus ontvangt de stigmata, jaren 1430] op de website van RKD.</ref> Het doek zou gekocht zijn van een monnik die het in zijn bezit had.
 
Regel 44 ⟶ 43:
==Thema==
De schilderijen beelden een gebeurtenis uit het leven van de heilige [[Franciscus van Assisi]] uit. In 1224, twee jaar voor zijn dood, trok hij zich in eenzaamheid terug in La Verna in [[Casentino]] op de berg Penna, hij was toen al ziek. De plaats was in 1213 aan Franciscus geschonken door graaf Orlando Cattani van [[Chiusi della Verna]]. De [[franciscanen]] bouwden er een kleine [[kluizenarij|kluis]]. Tijdens een gebedsmeditatie van Franciscus verscheen hem een engel met zes vleugels, die gekruisigd was zoals Christus. Franciscus werd enorm bewogen door medelijden. Hij brak zich het hoofd over de mening van dit visioen en kreeg toen zelf de wonden van [[Jezus (traditioneel-christelijk)|Christus]] aan handen en voeten en in zijn zijde. Het is dit verhaal, naar de tekst van de [[hagiografie]] van [[Thomas van Celano]] (ca. 1200-1260), dat op beide werken wordt afgebeeld. Franciscus wordt op de schilderijen vergezeld door een van zijn vertrouwelingen, [[broeder Leo]].
 
Het thema kwam voor in Italië maar werd hier, volgens James Snyder, waarschijnlijk voor het eerst afgebeeld in de kunst van de [[noordelijke renaissance]]. De werken zouden geen prototype hebben gehad en waren een van de eerste Noord-Europese voorstellingen van het thema. De vernieuwende iconografie zou toe te wijzen zijn aan de genialiteit van Jan van Eyck.<ref>James Snyder, in: ''Jan van Eyck: Two paintings of Saint-Francis receivingReceiving the stigmataStigmata'', ed. Van Asperen de Boer e.a., Philadelphia: Philadelphia Museum of Art, 1997 p. 84.</ref> Deze stelling wordt evenwel niet gedeeld door alle onderzoekers. Sid Pubben stelt in zijn bachelorscriptie van 2018 deze stelling grotendeels in vraag.<ref>Sid Pubben, ''Geniale vernieuwingen of voortzetting van bestaande ideeën. De aansluiting van ‘De stigmatisatie van Sint Franciscus’ in Philadelphia en Turijn op de ontwikkelingen in de Franciscusiconografie'', bachelorscriptie Radboud universiteit, 2018, pp. 4-5, pp. 35-37 .</ref> Van Eycks compositie was wel populair, zoals blijkt uit kopieën en ontleningen. Het [[Museo Nacional del Prado|Prado]] in [[Madrid (stad)|Madrid]] bezit een versie gemaakt rond 1500, toegeschreven aan de [[Meester van Hoogstraten]]. Een Iberische versie door de Meester van Porciúncula wordt gedateerd rond 1470.
 
== Voorstelling ==
Beide werken zijn nagenoeg identiek. Het zijn allebei liggende werken met op het bovenste deel een berglandschap. In de voorgrond zien we Franciscus en [[broeder Leo]]. De rotsformaties achter het duo zijn minutieus weergegeven. In een vallei op de achtergrond ziet men een Vlaams uitziendelaatmiddeleeuwse stad waarin verschillende gebouwen herinneren aan [[Jeruzalem]], zoals de [[Omarmoskee (Jeruzalem)|Omarmoskee]], die Van Eyck kende uit tweede hand. De weerspiegelingen in het water bij de stad waren een eyckiaanse innovatie, waarmee hij al in het [[Turijn-Milaan-Getijdenboek]] zijn kunnen had getoond.
 
Op de voorgrond is Franciscus geknield in het gras. Hij houdt de handen los van elkaar voor zijn borst en de mouwen komen tot aan de polsen. Zijn voeten komen net onder het habijt uit (en lijken niet bij het lichaam te horen). In handen en voeten ziet men de nagelwonden waaruit bloed druppelt. Franciscus kijkt sereen voor zich uit en heeft blijkbaar geen oog voor het afgebeelde visioen. Kunsthistorici zien dit als een manier van Jan van Eyck om aan te duiden dat het visioen eigenlijk een intern gebeuren was. Broeder Leo zit voor Franciscus in het gras en lijkt te slapen. Zijn habijt hangt heel losjes om hem heen zodat zijn precieze houding moeilijk is in te schatten. Hij ondersteunt het hoofd met zijn rechterhand. Boven Leo, zweeft de [[serafijn]] als Christus aan het kruis. Het feit dat broeder Leo slapend wordt afgebeeld zou er operop wijzen dat het visioen alleen door Franciscus werd gezien en dat Leo geen deel had aan de mystieke ervaring. <ref name=sid/>
 
== Geschiedenis ==
Het thema kwam voor in Italië maar werd hier, volgens James Snyder, waarschijnlijk voor het eerst afgebeeld in de kunst van de [[noordelijke renaissance]]. De werken zouden geen prototype hebben gehad en waren een van de eerste Noord-Europese voorstellingen van het thema. De vernieuwende iconografie zou toe te wijzen zijn aan de genialiteit van Jan van Eyck.<ref>James Snyder in Jan van Eyck: Two paintings of Saint-Francis receiving the stigmata, ed. Van Asperen de Boer, Philadelphia: Philadelphia Museum of Art, 1997 p.84.</ref> Deze stelling wordt evenwel niet gedeeld door alle onderzoekers. Sid Pubben stelt in zijn bachelorscriptie van 2018 deze stelling grotendeels in vraag.<ref>Sid Pubben, 2018, pp. 4-5, pp. 35-37 .</ref> Van Eycks compositie was wel populair, zoals blijkt uit kopieën en ontleningen. Het [[Museo Nacional del Prado|Prado]] in [[Madrid (stad)|Madrid]] bezit een versie gemaakt rond 1500, toegeschreven aan de [[Meester van Hoogstraten]]. Een Iberische versie door de Meester van Porciúncula wordt gedateerd rond 1470.
De [[Brugge|Brugse]] handelaarlakenhandelaar [[Anselmus Adornes|Anselm Adornes]] vermaakte in 1470, vóór hij afreisde naar [[Jeruzalem]], twee tafereeltjes van ''Sinte Fransoys'' van de hand van meester Jan van Eyck aan zijn twee ingetreden dochters Margriet en Louise.<ref>Testament van 10 februari 1470 (NS), bewaard in een vroeg-16e-eeuwse kopie in het [[Stadsarchief Brugge]]: ''Item zo gheve ic elcken van mijn lieve dochters die begheven zijn, te wetene Margriete, [[Sint-Anna-ter-Woestijne|'t Saertruesinnen]], ende Lowyse, [[Sint-Trudoabdij (Brugge)|sint Truden]], een tavereel daer inne dat sinte Fransoys in potrature van meester Jans handt van Heyck ghemaect staet, ende datmen inde duerkens die dezelve tavereelkins beluucken doe maken mijn personage ende mer vrauwe, alzo wel alsmen mach, te dien hende dat wij van hemlieden ende andere devote persoonen moghen ghedocht zijn, ende daer toe elcken 1 lb. gr. om haerlieder wille mede te doene.''</ref> HetKlaarblijkelijk isging mogelijkhet datom hettriptiekjes gaatmet hetnog omonbeschilderde debuitenluiken werkenwaarop inhet Turijnportret van Adornes en Philadelphia,zijn maarvrouw moest komen. Vermoed wordt dat isdeze intentie uit het testament niet metis zekerheiduitgevoerd vasten tedat stellende dochters de portretten ook nooit hebben geërfd. Wellicht zijn ze terechtgekomen in Italië in de [[Genua (stad)|Genuese]] tak van de familie Adornes.
 
== Toeschrijving ==
Al sinds het einde van de 19e eeuw werden de werken op basis van het testament van Anselmus Adornes toegeschreven aan Jan van Eyck, maar deze toeschrijving werd, en wordt nog steeds gecontesteerd.<ref name=sid>Sid Pubben, ''Geniale vernieuwingen of voortzetting van bestaande ideeën. De aansluiting van ‘De stigmatisatie van Sint Franciscus’ in Philadelphia en Turijn op de ontwikkelingen in de Franciscusiconografie'', bachelorscriptie Radboud universiteit, 2018, p. 3.</ref> De kunsthistoricus Gustav Waagen, die nog vóór de ontdekking van Adornes' testament als eerste de kleine stigmatisering bestudeerde, plaatste het werk tijdens Van Eycks verblijf in [[Portugal]] in 1428-1429 op basis van de aankoop door baron Heytesbury in [[Lissabon]].<ref>Gustav Waagen, ''Galleries and Cabinets of Art in Great Britain, Forming a Supplemental Volume to the Treasures of Art in Great Britain'', 1857, [https://archive.org/details/galleriescabinet00waag/page/388 p. 389].</ref> In de 19e eeuw dachten sommigen ook aan een leerling of een volgeling van de meester, waarbij vaak de onhandige anatomie van Franciscus' voeten werd aangestipt. In 1902 kende [[James Weale]] de werken niet toe aan Jan van Eyck.<ref>James Weale, ''Hubert and John van Eyck: Their life and work''. Londen: Lane, 1908, p. 31.</ref> Kurt Pfister daarentegen schreef in 1922 de werken toe aan Van Eyck.<ref>Kurt Pfister, ''Van Eyck''. München: Delphin, 1922, p.21.</ref>. Marguerite Devigne deelde in 1926 dan weer de mening van Weale. [[Max Friedländer]] en [[Leo Van Puyvelde]] herkenden er de hand van de meester in. Ook Ludwig von Baldass rekende het werk in Philadelphia in 1952 tot Van Eycks oeuvre omwille van het experimentele karakter en de vernieuwende iconografie.<ref>Ludwig von Baldass, ''Jan van Eyck''. Londen: Phaidon Press, 1952, pp. 30,51.</ref> De Turijnse versie zou volgens hem een kopie zijn. [[Erwin Panofsky]] zag de werken in 1953 dan weer niet als Van Eyck’s.<ref>Erwin Panofsky, 1971 (eerste druk: 1953), p. 192.</ref>
De [[Brugge|Brugse]] handelaar [[Anselmus Adornes|Anselm Adornes]] vermaakte in 1470, vóór hij afreisde naar [[Jeruzalem]], twee tafereeltjes van ''Sinte Fransoys'' van de hand van meester Jan van Eyck aan zijn twee ingetreden dochters.<ref>Item zo gheve ic elcken van mijn lieve dochters die begheven zijn, te wetene Margriete, 't Saertruesinnen, ende Lowyse, sint Truden, een tavereel daer inne dat sinte Fransoys in potrature van meester Jans handt van Heyck ghemaect staet, ende datmen inde duerkens die dezelve tavereelkins beluucken doe maken mijn personage ende mer vrauwe, alzo wel alsmen mach, te dien hende dat wij van hemlieden ende andere devote persoonen moghen ghedocht zijn, ende daer toe elcken 1 lb. gr. om haerlieder wille mede te doene.</ref> Het is mogelijk dat het gaat het om de werken in Turijn en Philadelphia, maar dat is niet met zekerheid vast te stellen.
Al sinds het einde van de 19e eeuw, werden de werken op basis van dit testament van Anselmus Adornes toegeschreven aan Jan van Eyck, maar deze toeschrijving werd, en wordt nog steeds gecontesteerd.<ref name=sid>Sid Pubben, Geniale vernieuwingen of voortzetting van bestaande ideeën. De aansluiting van ‘De stigmatisatie van Sint Franciscus’ in Philadelphia en Turijn op de ontwikkelingen in de Franciscusiconografie, bachelor scriptie Radboud universiteit, 2018, p. 3.</ref><ref>Erwin Panofsky, Early Netherlandish Painting, It’s origin and character. New York, Evanston, San Francisco en Londen: Harper & Row Publishers, 1971 (eerste druk: 1953), p. 432.</ref>
 
Er zijn sedertdien onderzoeken gedaan naar de natuurwetenschappelijke aspecten van de panelen en naar de stilistische achtergrond, gerapporteerd door J.R.J. MaarVan ookAsperen dezede onderzoekenBoer kondenin geeneen uitsluitselmonografie gevenover de twee werken. Het [[Dendrochronologie|dendrochronologisch]] onderzoek van het paneel nu in Philadelphia toonde aan dat het hout afkomstig was uit dezelfde boom die gebruikt werd voor het [[Portret van Giovanni di Nicolao Arnolfini|portret van Giovanni Arnolfini]] en voor het [[portret van Boudewijn van Lannoy]], allebei toegeschreven aan Jan van Eyck zelf. Het paneel nu in Turijn kwam van een andere boom maar is ongeveer van dezelfde ouderdom en zou dus tegelijkertijd gebruikt kunnen zijn.<ref name=sid/> [[Infraroodreflectografie|Infraroodreflectografisch]] onderzoek door Van Asperen de Boer zou aantonen, op basis van de [[ondertekening]], dat het Turijns paneel door Jan van Eyck zelf geschilderd werd. Over het werk in Philadelphia concludeerde hij dat het een latere kopie moest zijn maar zonder veel meer details te geven. Andere onderzoekers zijn van het tegengestelde overtuigd. Kayla Burt besluit op basis van de schildertechniek en de overvloed aan details zowel in de figuren als in de achtergrond, dat het werk uit Philadelphia het origineel moet zijn. Het Turijns werk is veel minder gedetailleerd en volgens Burt pleit de gedetailleerde ondertekening eerder voor een kopie door een tweede hand dan voor origineel werk van Jan van Eyck.<ref>Kayla Burt, Two paintings of St. Francis of Assisi Receiving the Stigmata.</ref> De onderzoeken konden dus geen uitsluitsel geven.
 
In 1902 kende [[James Weale]] de werken niet toe aan Jan van Eyck.<ref>Weale James, Hubert and John van Eyck: Their life and work. Londen: Lane, 1908, p. 31.</ref> Kurt Pfister daarentegen schreef in 1922 de werken toe aan Van Eyck.<ref>Kurt Pfister, Van Eyck. München: Delphin, 1922, p.21.</ref>. Marguerite Devigne deelde in 1926 dan weer de mening van Weale. Ludwig von Baldass rekent het werk in Philadelphia in 1952 dan weer wel tot Van Eyck’s oeuvre omwille van het experimentele karakter en de vernieuwende iconografie.<ref>Ludwig von Baldass, Jan van Eyck. Londen: Phaidon Press, 1952, pp. 30,51.</ref> De Turijnse versie zou volgens hem een kopie zijn. [[Erwin Panofsky]] ziet de werken in 1953 dan weer niet als Van Eyck’s.<ref>Erwin Panofsky, 1971 (eerste druk: 1953), p. 192.</ref> In 1979 volgt er dan het grote onderzoek gerapporteerd door J.R.J; Van Asperen de Boer in een monografie over de twee werken, die tot de conclusie komt dat het Turijns paneel van de hand van de meester is en dat uit Philadelphia een latere kopie.<ref name=sid/>
 
== Literatuur ==
*Marigene H. Butler, "An investigation of two paintings of The stigmatizationStigmatization of Saint Francis thought to have been painted by Jan van Eyck", in: ''Le dessin sous-jacent dans la peinture. Colloque VIII (1989)'', 1991, p. 95-101
*XX, ''[https://archive.org/details/janvaneycktwopai00eyck Jan van Eyck. Two paintings of Saint Francis Receiving the Stigmata]'', 1997
 
Regel 69 ⟶ 68:
*[https://www.philamuseum.org/collections/permanent/102076.html Saint Francis of Assisi Receiving the Stigmata] (Philadelphia Museum of Art)
*[https://rkd.nl/nl/explore/images/2136 De H. Franciscus ontvangt de stigmata, 1430-1432] (RKD)
 
== Bronvermelding ==
{{Bronvermelding anderstalige Wikipedia|taal=en|titel=Saint Francis Receiving the Stigmata (van Eyck)|oldid=|datum=20191202}}
 
== Voetnoten ==