Dactylen: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
k Met <ref> ook Appendix/References |
Herschreven. |
||
Regel 1:
De '''Dactylen''' of '''Idaeïsche Dactylen''' ([[Oudgrieks]]: Ἰδαῖοι Δάκτυλοι, Idaioi Daktuloi) zijn een groep goden of [[Daimon|demonen]] uit de [[Oud-Griekse godsdienst|oud-Griekse religie]] en [[Griekse mythologie|mythologie]], waarin ze echter geen grote rol speelden. Ze werden voorgesteld als [[Magiër|magiërs]], uitvinders van het [[IJzer (element)|ijzer]] en [[Metallurgie|metaalbewerkers]]. Ze woonden en werkten in de [[Frygië|Frygische]] bergen, maar volgens sommigen was het [[Kreta]]. In de oud-Griekse bronnen worden verschillende genealogieën en aantallen van de Dactylen gegeven. De oudste van hen waren Kelmis en Damnameneus.
== Mythologie ==
Over het ontstaan van de Dactylen lopen de Griekse bronnen erg uiteen. Deels komt dat omdat de Dactylen soms gelijkgesteld werden met de [[Korybanten|Corybanten]], [[Cureten]], [[Cabeiren]] en [[Telchines (mythologie)|Telchines]]. [[Zeus]] gaf bijvoorbeeld zijn voedsters opdracht om grond van de berg Ida te halen en weer terug te werpen, waardoor de Dactylen ontstonden. Andere vermelde ouders zijn de godin [[Rhea (mythologie)|Rhea]], de Kretenzische nimf Anchiale, en de mensen Ida en Dactylus. Een aantal bronnen noemt [[Gaia (mythologie)|Gaia]] als de moeder , door verwarring met de Cureten.
De Dactylen wonen en werken in de Frygische bergen. Ze stonden met name bekend als magiërs, [[Mijnwerker|mijnwerkers]] en [[smeden]]. [[Phoroneus]] van [[Argolis]] was volgens de overlevering een van de eerste mensen en tevens de uitvinder van het vuur<ref group="p">Pausanias 2.19.5.</ref> en is de sleutelfiguur in de oudste bron waarin de Dactylen worden genoemd, de ''[[Phoronis (epos)|Phoronis]]'' (6e eeuw v.Chr.). Dit is het nationale epos van de streek Argolis. De stad [[Argos (stad)|Argos]] was een vroeg en gereputeerd centrum voor ijzersmeedkunst. Van het epos resteren slechts enkele fragmenten, maar ''Phoronis'' fragment 2 luidt: "... waar de tovenaars van Ida, Frygische mannen, leefden in hun bergwoningen: Kelmis, de grote Damnameneus en de machtige Akmon, ingenieuze dienaars van [[Ida en Adrasteia|Adrasteia]] van de bergen, die als eerste, door de kunst van de wijze [[Hephaistos]], donker ijzer ontdekten in de nauwe bergdalen, en het naar het vuur brachten en hun bijzondere prestatie bekend maakten."<ref group="p">Vertaald uit de Engelse editie van C.K. Tsangalis, 2017, blz. 403: "… where the sorcerers of Ida, Phrygian men, lived in their mountain homes: Kelmis and great Damnameneus and mighty Akmon, ingenious servants of Adrasteia of the mountains, who first discovered, by the craft of wise Hephaistos, dark iron in the mountain glens, and brought it to the fire, and made known their distinguished accomplishment."</ref> Waarschijnlijk gaf Phoroneus het vuur aan de Dactylen. Ze ontdekten in de bergen het ijzer en - dankzij het vuur - de ijzersmeedkunst. Hiermee onderstreepte Argos wellicht haar belang in de ontwikkeling van de ijzersmeedkunst. Ook in andere bronnen worden ze de ontdekkers van ijzer genoemd.
Volgens [[Diodoros van Sicilië|Diodorus Siculus]] hielden ze zich onder andere bezig met toverspreuken en initiatierituelen. Nog in zijn tijd (ca. 90 v.Chr. – ca. 30 v.Chr.) maakten vrouwen [[Amulet|amuletten]] in naam van de Dactyl Heracles (niet te verwarren met de held [[Herakles (mythologie)|Heracles]]).<ref group="p">5.64.</ref> Damnameneus, een van de Dactylen, verschijnt in de [[klassieke oudheid]] in onder andere [[Griekse magische papyri]]. Soms is zijn naam weinig meer dan een betekenisloos [[Toverspreuk|toverwoord]], zoals in de [[Ephesia grammata]], en soms is hij een wezen dat wordt aangeroepen. Volgens [[Pherecydes van Athene]] kwamen vijf mannelijke Dactylen voort uit de linkerhand, en vijf vrouwelijke uit de rechterhand. De mannen gebruikten (sinistere) toverspreuken om anderen te betoveren, terwijl de vrouwen spreuken gebruikten om magie op te heffen en een beschermende functie hadden.<ref group="p">FGrH 3 F 47.</ref> In de ''Phoronis'' blijken de Dactylen volgelingen te zijn van Adrasteia ('onontkoombaar'), een godin die later assimileerde met [[Nemesis (mythologie)|Nemesis]], godin van de wraak. De mannelijke Dactylen hadden dus sinistere connotaties. Damnameneus ('bedwinger') in het bijzonder werd vanaf de [[Hellenisme|hellenistische tijd]] geassocieerd met de [[Onderwereld (mythologie)|onderwereld]]. Men geloofde dat hij in spreuken kon worden gebruikt om de levenden en de doden ([[necromantie]]) te vervloeken of te dwingen tot iets.
Sommige bronnen stellen dat de Dactylen Frygië verlieten. Vanuit Frygië zouden ze [[Muziek in de Oudheid|muziek]] naar Griekenland hebben gebracht. Ze waren met name verantwoordelijk voor de invoering van het [[Dactylus|dactylische metrum]].<ref group="p">Plut. ''de Mus.'' 5 ; Diomedes, p. 474, ed. Putsch; Clem. Alex. ''Strom.'' i. p. 360.</ref> Volgens [[Clemens van Alexandrië]] vonden ze de ijzersmeedkunst uit op [[Cyprus]], een afwijkende traditie. Volgens Diodorus Siculus [[Emigratie|emigreerden]] ze samen met Mygdon naar [[Kreta]].<ref name=":2" group="p">Diodorus Siculus 5.64; Strabo, Geography 8. 3. 30; Pausanias, Description of Greece 5. 7. 6 - 10, 5. 13. 8 & 8. 2. 2; ''[[Suda]]'' lemma ''Allos houtos Herakles''.</ref> Daar waren ze de eerste bewoners.<ref group="p">Diodorus Siculus 5.65.1; Strabo 10.3.23.</ref> Tijdens hun verblijf op het eiland [[Samothrake]] brachten ze hun geheime kennis over aan hun leerling [[Orpheus (mythologie)|Orpheus]], die vervolgens de eerste [[mysteriecultus]] stichtte. Ze ontdekten het vuur, [[Koper (element)|koper]] en ijzer, dat ze leerden bewerken op de Kretenzische berg Berecynthus. Tot slot voerden zij, met name Heracles, de [[Olympische Spelen in de Klassieke Oudheid|Olympische Spelen]] in.<ref name=":2" group="p" />
Men stelde Dactylen soms gelijk met Coribanten, Cureten, Cabeiren en Telchines, of men beschouwde hen als één familie.<ref group="p">Strabo noemt de verwarring in ''Geografia'', 10. 3. 7.</ref> Volgens een aantal bronnen waren de Dactylen de ouders van de Cureten, Cabeiri en Corybantes.<ref group="p">Diodorus Siculus 5.65.1; Strabo 10.3.23; Scholium ''ad Arat.'' 33; Serv. ''ad Virg. Georg.'' iv. 153.</ref> De vermelding van Samothrake als woonplaats van de Dactylen komt bijvoorbeeld door verwarring met de Cabeiren.<ref group="p">Diod. v. 64; comp. Arnob. ''adv. Gent.''iii. 41.</ref>
[[Ovidius]] vermeldt kort dat Kelmis (Celmis) eens de bewaker was van Zeus (verwarring met de Cureten) en dat hij later in [[Staal (legering)|staal]] was veranderd.<ref group="p">Ovidius, ''[[Metamorfosen (Ovidius)|Metamorfosen]]'' 4. 281.</ref>
Mogelijk werden de Dactylen voorgesteld als [[Dwerg (mythisch wezen)|dwergen]]. [[Pausanias (schrijver)|Pausanias]] vermeldt als enige bron dat de Dactylen dwergen waren,<ref group="p">8.31.3, waar Pausanias als bron Onomacritus citeert.</ref> maar de associatie tussen smeden en dwergen was wijdverbreid. Zo werden ook de Cabeiren, die lijken op de Dactylen, als dwergen gezien.
Ondanks het verband tussen Phoroneus uit Argolis en de Dactylen is in Argolis geen cultus bekend die aan hen was gewijd. Een klein standbeeld van Herakles stond in [[Megalopolis (Griekenland)|Megalopolis]],<ref group="p">Pausanias, 8.31.3.</ref> maar de Dactylen hadden waarschijnlijk geen wijdverbreide cultus.
== Naamgeving ==
''Idaeïsch'' is verschillend verklaard. De naam kan volgens Griekse bronnen verwijzen naar de berg Ida op Kreta of de berg Ida in Frygië waar ze werden geboren. De ''Phoronis'' spreekt van 'Frygische mannen'. De vermelding van hun vader Dactylus komt uit een werk getiteld ''Over Azië'' (dat betekent [[Anatolië|Klein-Azië]]).<ref name=":3" group="p">Mnaseas, ''Over Azië'' (fr. 30 Cappelletto).</ref> De berg Ida is dus waarschijnlijk de Frygische. Volgens andere bronnen kan het echter gaan om de [[Nimf (mythisch wezen)|nimf]] Ida, moeder van de Dactylen. Een laatste verklaring is dat ''Idaeïsch'' verband houdt met de voedsters (''idías'') van Zeus die verantwoordelijk waren voor de creatie van de Dactylen.<ref group="p">Scholium bij Pausanias 5.7.6 (p. 148 Spiro) en EM 465.32–3 (Gaisford).</ref>
''Dactyl'' betekent '[[vinger]]'. In de oudheid werd over deze naamgeving gespeculeerd. Naast een moeder Ida zouden ze een vader Dactylus hebben.<ref name=":3" group="p" /> Sommige bronnen verklaren de naam omdat er evenveel Dactylen waren als vingers aan respectievelijk één of aan twee handen. Andere bronnen stellen dat de Dactylen op de berg Ida de godin Rhea ontmoetten en haar vingers aanraakten,<ref group="p">Hellan. fr. 89 EGM.</ref> alles voor haar deden, en 'vingers' hier betekenen dat ze goede handwerklieden waren.<ref group="p">Polydeukes 2.156 (I 131.11–13 Bethe).</ref> Een derde verklaring is dat de nimf Anchiale door pijnen bij de [[bevalling]] in het stof greep en zo de Dactylen in haar handen kreeg,<ref group="p">Apollonius van Rhodos, ''Argonautica'', 1.1129–31; Stesimbrotus, scholium bij Apollonius' ''Argonautica'' (FGrHist 107 F12b); Varro Atacinus, ''Argonautica'', 1.3.1–3 (FPL p. 233); Nonnus, ''Dionysiaca'', 14.24–6.</ref> of dat Rhea bij de bevalling de berg aanraakte, waardoor de Dactylen werden geboren.<ref group="p">Diomedes Grammaticus, ''Ars grammatica'', 1.478.21–5 (GL).</ref>
Individuele Dactylen zijn soms bij naam bekend. De meeste bronnen vermelden in dit verband Kelmis en Damnameneus, maar over andere namen verschillen ze. De ''Phoronis'' geeft Kelmis, Damnameneus en Akmon. ''Kelmis'' is afgeleid van ''kelmes'' ('hitte') of ''skellomai'' ('hard maken'). Dit verwijst naar het ijzer dat wordt gesmeed. ''Damnameneus'' betekent zoiets als 'bedwinger', wat duidt op de hamer. ''Akmon'' betekent 'aambeeld'. In een aantal bronnen komen andere namen voor, zoals Titias en Cyllenus in de ''[[Argonautica]]'', maar het is onzeker of dit oorspronkelijke Idaeïsche Dactylen waren.
{| class="wikitable"
|+
!
!Kelmis
!Damnameneus
!Akmon
!Delas
!Herakles
!Titias
!Cyllenus
!Totale aantal
|-
|''Phoronis''
|x
|x
|x
|
|
|
|
|3
|-
|Clemens van Alexandrië<ref group="p">''Strom''. 1.16.75.</ref>
|x
|x
|
|x
|
|
|
|3
|-
|Sophocles<ref group="p">Κωφοὶ Σάτυροι fr. *366 TrGF.</ref>
|x (Skelmis)
|
|
|
|
|
|
|10
|-
|Pherecydes van Athene<ref group="p">Fr. 47 EGM.</ref>
|
|
|
|
|
|
|
|52
|-
|Diodorus Siculus<ref group="p">5.64.3.</ref>
|
|
|
|
|x
|
|
|100 en 10
|-
|Pausanias
|
|
|
|
|x
|
|
|niet vermeld
|-
|Strabo<ref group="p">10.3.22.</ref>
|x
|x
|x
|
|x
|
|
|niet vermeld
|-
|Apollonius van Rhodos
|
|
|
|
|
|x
|x
|niet vermeld
|-
|Callimachus<ref group="p">Fragment 105 (in Eusebius ''Praep. Ev''. 3.8).</ref>
|x (Skelmis)
|
|
|
|
|
|
|niet vermeld
|}
== Externe links ==
* [https://www.theoi.com/Georgikos/Kouretes.html Theoi.com], lemma ''Kouretes & Daktyloi''.
== Secundaire bronnen ==
* Blakely, S. 'Pherekydes’ Daktyloi. Ritual, technology, and the Presocratic perspective.' In: ''Kernos'', 20 (2007).
* Faraone, C.A. 'A Greek Magical Gemstone from the Black Sea. Amulet or Miniature Handbook?' In: ''Kernos'', 23 (2010).
* Polt, C.B. 'The Origin of the Idaean Dactyls (Apollonius Argonautica 1.1129–31).' In: ''Classical Philology'', 108, 4 (oktober 2013), blz. 339-346.
* Tsagalis, C. ''Early Greek Epic Fragments I. Antiquarian and Genealogical Epic''. Berlijn: Walter de Gruyter, 2017, blz. 403-432.
[[Categorie:Griekse god]]
| |||