Etymologie: verschil tussen versies

Als verschillende talen een grote hoeveelheid woorden kennen met een vergelijkbare vorm en betekenis, dan is het waarschijnlijk dat deze talen zich uit één en dezelfde brontaal hebben ontwikkeld. Veel woorden in beide talen hebben zich dan uit hetzelfde grondwoordwoord in de brontaal ontwikkeld. We spreken dan van verwanten'verwante woorden' ofwel '[[cognaat (taalkunde)|cognaten]]', en in ditzelfde verband is er vaak ook sprake van [[Taalfamilies|verwante talen]]. Het kan ook gebeuren dat hetzelfde woord in de brontaal zich op twee manieren ontwikkelt in een taal die eruit voortkomt of later nog eens in een andere vorm geleend wordt (zie hieronder). In zo'n geval is sprake van een [[Doublet (taalkunde)|doublet]]. In het Nieuwfransmoderne Frans zijn op deze manier vrij veel doubletten uit het Latijn ontstaan.

Veel verschillen tussen de woorden van de ene taal en die van de andere worden veroorzaakt doordat elke taal haar eigen [[fonologie|uitspraakregels]] heeft. Niet alleen de [[woordenschat]] van een taal verandert mettertijd, ook deze regels veranderen, zij het in een veel lager tempo. Daardoor kunnen hele reeksen verschillen tussen verwantenverwante woorden worden verklaard met een klein aantal systematische verschillen in uitspraak, die in de loop van de tijd ontstaan zijn. Zo'n uitspraakverandering die zich in een bepaald taalgebied in een bepaalde periode voordoet of heeft voorgedaan wordt een [[klankwet]] genoemd; het opsporen en plaatsen ervan is een van de belangrijkste activiteiten in de [[historische taalkunde]], het deel van de taalkunde dat de ontwikkelingsgeschiedenis van talen probeert te achterhalen. Voor de [[Indo-Europese talen]] is een groot aantal klankwetten al in de 19e eeuw vastgelegd.

Een voorbeeld van een klankwet is het systematische verschil tussen de Nederlandse woorden ''tegel'', ''tussen'', ''terug'', ''hout'' en ''snuit'' en de Duitse verantencognaten: ''Ziegel'', ''zwischen'', ''zurück'', ''Holz'' en ''Schnauze''. We zien hier dat het Duitse woord steeds een ''ts''-klank heeft, geschreven als ''z'', waar het Nederlandse woord een ''t'' heeft. Het blijkt dat een groot deel van de verschillen tussen Nederlandse en Duitse woorden met dit soort regels kunnen worden beschreven; het zijn duidelijk verwante talen. Ook het Engels, het Fries en een groot aantal van de (Nedersaksische) [[Nederduits]]e dialecten hebben een ''t'' in dit soort woorden; in feite is er [[isoglos|een tamelijk scherpe lijn door de Duitse dialecten]] te trekken, ten zuidoosten waarvan men de ''z'' gebruikt. Op grond van verdere studie, bijvoorbeeld van oude documenten en woorden in andere talen die lang geleden aan het Duits zijn ontleend, heeft men de bijbehorende [[klankwet]] vastgesteld: de klank is oorspronkelijk ''t'' geweest, en is als gevolg van de [[tweede Germaanse klankverschuiving]] in het [[Hoogduits]] ''z'' geworden.

! Duits cognaat

! Engels cognaat

! Fries cognaat

! Nederduits cognaat

Een deelcategorie van leenwoorden bestaat uit woorden die niet allemaal uit één en dezelfde taal zijn ontleend, maar steeds van de ene naar de andere taal zijn overgesprongen. Men heeft het dan over een [[zwerfwoord]]. Zulke rondzwervende woorden horen vaak bij producten die zich geleidelijk over de wereld hebben verspreid. Zo gaan het Nederlandse woord ''koffie'' en de in heel veel andere talen aanwezige verwantencognaten zoals Engelshet Engelse ''coffee'', Italiaanshet Italiaanse ''caffè'', Poolshet Poolse ''kawa'' en Turkshet Turkse ''kahve'' alle terug op hetzelfde Arabische grondwoord ''qahwa'' (قَهْوَة).

Zo is de vormovereenkomst tussen Nederlandshet Nederlandse ''[[koekoek (vogel)|koekoek]]'', Hongaarshet Hongaarse ''kakukk'', Italiaanshet Italiaanse ''cuculo'', Poolshet Poolse ''kukułka'' en Turkshet Turkse ''gugukgiller'' weliswaar zeer groot, maar hier is geen sprake van verwantencognaten ofwel etymologische verwantschap. De overeenkomsten zijn evenmin door toeval ontstaan; de benaming is in elke taal afzonderlijk geïnspireerd op de roep van de betreffende vogel.