Koninklijke Sphinx: verschil tussen versies

| bedrijfsnaam = Koninklijke Sphinx / De Sphinx<br /><small>(Petrus Regout & Co.)</small>

{| class="wikitable" width="40%"

| 2012-heden || B.V. De Sphinx Maastricht<br />(geen productiebedrijf)<ref>[http://www.capriolus.nl/nl/content/sphinx-bv-koninklijke 'Sphinx BV, Koninklijke'] op website ''capriolus.nl''.</ref>

De kiem van het bedrijf ligt bij een glasslijperij, die door de koopman-industrieel [[Petrus Regout]] (1801-1878) in 1825 was ingericht in een pand in de [[Jodenstraat (Maastricht)|Jodenstraat]] in de Maastrichtse binnenstad. In 1827 verhuisde Regout met vrouw en kind naar de [[Boschstraat (Maastricht)|Boschstraat]], waar het gezin pal tegenover de een jaar eerder geopende binnenhaven [[Bassin (Maastricht)|Bassin]] ging wonen. De kristalslijperij, nog niet gemechaniseerd en met slechts enkele werknemers, verhuisde mee. Aanvankelijk gingen de zaken goed, maar in 1830 kwam daar een abrupt einde aan door het uitbreken van de [[Belgische Opstand]] en de daaruit voortvloeiende [[Blokkade van Maastricht (1830-1833)]]. Handel met [[België]] was immers verboden en omdat de rest van [[Limburg (Verenigd Koninkrijk der Nederlanden)|Limburg]] zich had aangesloten bij de Belgische revolutionairen, was Maastricht afgesloten van de rest van Nederland. Toen het in 1834 toegestaan werd grondstoffen en halffabricaten uit België in te voeren, besloot Regout een eigen kristal- en glasblazerij te beginnen. In de tuin van een aangrenzend pand werd een "colossaal gebouw" opgericht, waarin plaats was voor tachtig slijpstoelen, aangedreven door een [[stoommachine]] van [[John Cockerill (bedrijf)|John Cockerill]]. Daarnaast herbergde het gebouw een in hetzelfde jaar opgerichte spijkerfabriek. Het jaartal 1834 is door de fabriek altijd aangehouden als de feitelijke stichtingsdatum.<ref name="autogenerated3">Ter Kuile (1985), p. 166.</ref><ref>Kruisinga/Langeweg/Minis/Mes (2000), pp. 25-31.</ref>

Toen in 1870 zijn vijf zonen ([[Petrus Alexander Hubertus Regout|Petrus II]], [[Hubert Edouard Thomas Regout|Eduard]], [[Eugène Bernard Hubert Regout|Eugène]], [[Hubert Gérard Louis Regout|Louis]] en [[Gustave Jean Hubert Regout|Gustave]]) mede-directeur werden, werd de naam van het bedrijf veranderd in ''Kristal-, Glas- en Aardewerkfabrieken Petrus Regout [[Vennootschap onder firma|v.o.f.]]''.<ref name="autogenerated3" /> In 1878 overleed Petrus ("Pie") Regout. Het bedrijf, dat toen ca. 2500 werknemers in dienst had en een oppervlakte van 9,8 hectare besloeg, werd door zijn zonen voortgezet onder de naam ''[[Commanditaire vennootschap|C.V.]] Kristal-, Glas- en Aardewerkfabrieken Petrus Regout & Co.'' In 1872 en 1876 wist de firma grote stukken grond aan de Maagdendries en langs de huidige [[Frontensingel]] te verwerven, deels voormalige vestinggronden, die na het opheffen van de vestingstatus (1867) waren vrijgekomen. Het fabrieksterrein werd gerationaliseerd en diverse fabriekjes en ovens uit de begintijd werden afgebroken. De gebouwen die ervoor in de plaats kwamen (Brikkenbouw, Mouleurs, Poortgebouw en Gipsfabriek) zijn grotendeels bewaard gebleven.<ref>Kruisinga/Langeweg/Minis/Mes (2000), p. 48.</ref>

Terwijl de zonen van Petrus I Regout vennoot waren in het moederbedrijf aan de Boschstraat, begon een nieuwe generatie Regouts zich in de jaren 1880 te roeren. In minder dan tien jaar tijd werden op de rechter Maasoever, toentertijd op [[Meerssen (gemeente)|Meerssens]] grondgebied, drie nieuwe fabrieken gesticht. Zo richtte kleinzoon [[Louis Regout (1861-1915)|Louis Regout]] (1861-1915) in 1883 een porseleinfabriek op ten noorden van [[Station Maastricht]], het tegenwoordige [[Koninklijke Mosa]]. Vijf jaar later begon zijn neef [[Alfred Hubert Regout|Alfred Regout]] (1858-1935) in hetzelfde gebied een tegelfabriek, Rema geheten, die tot 1965 zou blijven bestaan. Drie jaar later, in 1891, begon een andere neef, [[Hubert Dieudonné Frédéric Regout|Frederik Regout]] (1858-1937), een aardewerkfabriek in het gebied "De Bek" bij [[Limmel]], iets ten noorden van de [[Spoorbrug Maastricht|Spoorbrug]] aan de [[Maas]]. Anders dan de eerder genoemde bedrijven, produceerde deze fabriek min of meer dezelfde producten als het "moederbedrijf" en werd daarom als een concurrent gezien. In 1896, na slechts vijf jaar zelfstandig te hebben gefunctioneerd, werd de fabriek overgenomen door het moederbedrijf, waarbij waarschijnlijk een te hoge prijs werd betaald. Desalniettemin was een lokale concurrent uitgeschakeld en werd het fabrieksareaal vergroot met een gunstig gelegen terrein van ruim zes hectare.<ref name="Mes">{{aut|Wim Mes}} (2016): 'De aardewerkfabriek van Frederik Regout, 1891-1896'. In: {{aut|A. Knotter (red.)}}: ''Keramiekstad. Maastricht en de aardewerkindustrie in de negentiende en twintigste eeuw'', pp. 178-197. WBOOKS/SHCL, Maastricht. {{ISBN|9789462581296}} ([http://shcl.x-cago.com/shcl/resources/files/JB05Mes.pdf online tekst]).</ref>

In 1899 had het bedrijf ongeveer 3000 werknemers in dienst, waarvan het merendeel betrokken was bij de aardewerkproductie. De onderneming heette vanaf dat jaar officieel ''De Sphinx v/h Petrus Regout & Co.'' Het gebruik van de [[Sfinx (mythologie)|sfinx]] als beeld[[merk]] dateert al uit 1879 of eerder. De stichting en overname van de fabriek van Frederik Regout leidde rond deze tijd tot verdere onenigheid in de familie. In 1901 besloot het moederbedrijf op de locatie te Limmel tegels te gaan fabriceren, waarmee het een rechtstreekse aanval deed op de onderneming van Louis Regout, de Mosa. Als reactie daarop besloot Louis tot de oprichting van een eigen glasfabriek, de Stella.<ref name="Mes" /> Deze zou in 1925 fuseren met de glasfabrieken van Sphinx, waardoor de [[Kristalunie Maastricht|Kristalunie]] ontstond. Daarmee kwam een einde aan de glasfabricage aan de Boschstraat.

De [[Eerste Wereldoorlog]] had desastreuze gevolgen voor de afzetmogelijkheden en het personeelsbestand bedroeg in 1918 nog maar 20% van wat het in 1914 was geweest.<ref name="gesch">[https://www.sphinx.nl/geschiedenis/#gref 'Geschiedenis'] op ''sphinx.nl''.</ref> Na het afstoten van de glasfabricage begon een nieuwe periode van rationalisering, waarbij het accent verschoof naar de massaproductie van sanitair. Van 1929 tot 1941 kwamen de grote sanitairfabrieken Eiffel I, II en III tot stand. De ronde en vierkante ovens maakten plaats voor tunnelovens. In 1924 telde de skyline van de fabriek nog negentien ovens; in 1970 waren dat er nog vijf.<ref>Kruisinga/Langeweg/Minis/Mes (2000), p. 69.</ref> Van 1934 tot 1954 stond Adolphe Regout aan het hoofd van het bedrijf. Hij leidde Sphinx door de moeilijke periode van [[Crisis van de jaren 30|jaren 30-crisis]] en [[Tweede Wereldoorlog]], toen velen hun baan kwijt raakten.<ref name="autogenerated2">{{aut|Saskia ter Kuile}}, 'Regout/De Sphinx', in: {{aut|Ellinoor Bergvelt}} (red.; 1985): ''Industrie en vormgeving in Nederland 1850-1950'', p. 169. [[Stedelijk Museum Amsterdam]]. {{ISBN|9050060013}}.</ref>

Na de opzienbarende fusie met de plaatselijke concurrent [[Société Céramique]] in 1958 telde de nieuwe onderneming meer dan 4000 werknemers. In 1959 kreeg het bedrijf het [[predicaat Koninklijk]], waarna het in 1960 zijn naam wijzigde van ''N.V. Sphinx-Céramique'' naar ''N.V. Koninklijke Sphinx''. Dat jaar nam het de N.V. Aardewerkfabriek "De Toekomst" in [[Oosterhout (Noord-Brabant)|Oosterhout]] over (in 1980 gesloten).<ref name="autogenerated1">Marie-Rose Bogaers ([1988]). ''Made in Holland. Gebruikskeramiek 1945-1988'', p. 106. Het Kruithuis, Museum voor Hedendaagse Kunst, ’s-Hertogenbosch & SDU, ’s-Gravenhage.</ref> Op het voormalige terrein van de Société Céramique in Wyck werd in 1962 de [[Koffiefilter|filterzakjesfabriek]] Filtropa gevestigd (in 1992 verzelfstandigd). Van 1969-1977 was hier tevens een [[kaarsenfabriek]] gevestigd. In 1968 werd de B.V. Handelmij. Randwijck opgericht, die zich onder andere richtte op de verkoop van geschenkartikelen (in 1989 verzelfstandigd). In hetzelfde jaar werd in België de [[Gilliot & Roelants Tegelmuseum|tegelfabriek van Hemiksem]] overgenomen (in 1978 gesloten). In 1969 eindigde de productie van zowel huishoudelijk aardewerk als hotelporselein, waarna het bedrijf zich nog meer op keramische sanitairartikelen richtte. Daarnaast werden ook nog tegels en vuurvaste huishoudelijke artikelen vervaardigd.<ref name="gesch" />

In het begin van de jaren 1970 vond een ingrijpende reorganisatie en decentralisatie plaats. In 1974 werd Sphinx overgenomen door het Britse concern [[RELX|Reed International]] (in 1986 weer ongedaan gemaakt, waarbij de activiteiten van Reed op de tegelmarkt door Sphinx werden voortgezet). Door de economische crisis genoodzaakt, introduceerde het bedrijf in die jaren [[arbeidstijdverkorting]] en [[vervroegd pensioen|vervroegde pensionering]]. In 1977 werd een stap gezet naar verdere internationalisering door de oprichting van verkoopkantoren in België, Frankrijk en Duitsland.<ref name="gesch" />

In 1994 fuseerde het bedrijf met het [[Zweden|Zweedse]] bedrijf [[Gustavsberg (porseleinfabriek)|Gustavsberg]]. De naam werd gewijzigd naar ''N.V. Koninklijke Sphinx Gustavsberg''. Eind jaren negentig vond een strategische heroriëntatie plaats, waarbij gekozen werd voor concentratie op de kernactiviteiten. [[Sphinx Tegels]], Schock Bad en Wisa werden verkocht. Tegelijkertijd werden nieuwe activiteiten ontplooid in de [[lagelonenland]]en [[Polen]] en [[Slowakije]], onder andere in [[Wrocław]], [[Poznań (stad)|Poznań]] en [[Nitra]]. In 1999 nam het [[Finland|Finse]] [[Sanitec]] het bedrijf over. Een jaar later eindigde de beursnotering van Sphinx Gustavsberg, waarna de naam van de Nederlandse tak werd gewijzigd in ''Koninklijke Sphinx B.V.'' In 2004 werd het fabrieksterrein in de Maastrichtse binnenstad voor 48 miljoen euro overgedragen aan de gemeente Maastricht. De helft van dat bedrag werd geïnvesteerd in een nieuwe fabriek; de andere helft was bedoeld voor een [[sociaal plan]] voor de ontslagen werknemers. Het sterk afgeslankte bedrijf verhuisde naar de "modernste sanitairfabriek van Europa" in de [[Beatrixhaven (Maastricht)|Beatrixhaven]], door [[Beatrix der Nederlanden|koningin Beatrix]] in maart 2007 geopend.<ref name="nrc2009">[https://www.nrc.nl/nieuws/2009/08/04/sphinx-slachtoffer-van-hoogmoed-en-hebzucht-11763631-a371881 'Sphinx slachtoffer van hoogmoed en hebzucht'], in: ''[[NRC Handelsblad]]'', 4 augustus 2009.</ref> De in 1997 verzelfstandigde tegeldivisie Sphinx Tegels in Limmel ging in 2008 failliet.

In 2009 maakte Sanitec bekend dat de productieactiviteiten van Sphinx in Maastricht zouden worden overgebracht naar Zweden, omdat de Maastrichtse fabriek te klein zou zijn. De ruim honderd overgebleven werknemers (in 2007 nog 400) verloren hun baan.<ref>[http://www.volkskrant.nl/economie/article1259089.ece/Maastricht_rouwt_om_vertrek_van_Sphinx 'Maastricht rouwt om vertrek van Sphinx'], ''[[de Volkskrant]]'', 15 juli 2009.</ref> In Maastricht is sindsdien alleen nog een showroom van B.V. De Sphinx Maastricht. Sanitec werd op zijn beurt in 2015 overgenomen door het Zwitserse [[Geberit]], thans marktleider in Europa op het gebied van badkamerproducten.<ref>[https://www.reuters.com/article/geberit-ma-sanitec-idUSFWN0VD00U20150203 'Geberit says has acquired 99.27 pct of Sanitec shares'], op website [[Reuters]], 3 februari 2015</ref> Binnen deze [[multinational]] is Sphinx slechts een van de vele merknamen en na 2020 zal het merk volgens plan helemaal verdwijnen.<ref>[https://www.rtvmaastricht.nl/nieuws/144161147/Merknaam%20Sphinx%20verdwijnt 'Merknaam Sphinx verdwijnt'] op ''rtvmaastricht.nl'', 26 februari 2019.</ref> Volgens voormalig Sphinx-directeur Ed Evers, die het bedrijf in zijn laatste fase meemaakte, waren "hoogmoed en hebzucht" de oorzaak van de teloorgang van het 175 jaar oude Sphinx.<ref name="nrc2009" /> In 2014 publiceerde Hans Kanters, ook een voormalig directeur, het boek ''Gedane zaken'', waarin hij kritisch terugkijkt op zijn jaren bij de keramiekfabrikant. Volgens Kanters probeerde de directie te veel de aandeelhouders tevreden te houden, onder andere door onrendabele overnames in [[Wallonië]] en [[Duitse Democratische Republiek|Oost-Duitsland]], en hadden managers te weinig aandacht voor klantenbinding en productontwikkeling.<ref>{{aut|Paul van der Steen}}, 'Sphinx-drama doet nog steeds pijn'. In: ''Zuiderlucht'', 12 december 2014 ([https://www.zuiderlucht.eu/sphinx-drama-doet-nog-steeds-pijn/ online tekst]).</ref>

{{HoofdartikelZie hoofdartikel|Sphinxkwartier}}

[[Bestand:2017 Maastricht, Eiffelgebouw 07 (cropped).jpg|{{largethumb}}thumb|Gevelstenen P.R. ([[Petrus Regout]]) uit 1834 en 1836]]

[[Bestand:2016 Maastricht, Bassin, Filmhuis Lumière 04 (cropped).jpg|{{largethumb}}thumb|[[Eiffelgebouw]] en [[Timmerfabriek (Maastricht)|Timmerfabriek]] aan het [[Bassin (Maastricht)|Bassin]]]]

[[Bestand:2018-Maastricht, Eiffelgebouw, The Student Hotel.jpg|{{largethumb}}thumb|Onderdoorgang Eiffelgebouw]]

Het 180 m lange en acht verdiepingen hoge [[Eiffelgebouw]] domineert het Sphinxkwartier. Het gebouwencomplex in de stijl van de [[nieuwe zakelijkheid]] is in drie fasen tot stand gekomen: het middendeel in 1929, het zuidelijk deel in 1930 en het noordelijk deel in 1941. Bij de verbouwing van 2014-17 is een deel van de gevel op de begane grond verwijderd, waardoor een onderdoorgang is ontstaan. Een deel van de glasstraten is bewaard gebleven als museale wandelroute (Sphinx Passage). De nieuwe showroom voor sanitairproducten kwam in 1950 gereed naar een ontwerp van de Amsterdamse architect Jan van Erven Dorens. Het kantoorgebouw aan de Boschstraat staat pal naast de fabriekspoort. Het gebouw uit 1954-56 werd ontworpen in [[Functionalisme (architectuur)|functionalistische stijl]] door A. Postma uit Deventer.<ref>Kruisinga/Langeweg/Minis/Mes (2000), pp. 77, 79.</ref>

{{HoofdartikelZie hoofdartikel|Céramique}}

[[Bestand:2016 Maastricht, Bassin 02 (cropped).jpg|{{largethumb}}thumb|Kades en werfkelders aan het [[Bassin (Maastricht)|Bassin]]]]

[[Bestand:Maastrichts aardewerk, P Regout, kinderservies decor Patronen (1870) - collectie CC.jpg|{{largethumb}}thumb|Kinderservies, ca. 1870]]

[[Bestand:Spninx badkamerproducten (ca 1900), Infocentrum Belvédère (Sphinx Toonzaal), Maastricht.jpg|{{largethumb}}thumb|Badkamerset, ca. 1900]]

[[Bestand:Edmond bellefroid per NV koninklijke sphinx, servito da tè thea, 1925-35 ca.jpg|{{largethumb}}thumb|Theeservies van [[Edmond Bellefroid]], ca. 1930]]

{{commonscatCommonscat|Koninklijke Sphinx}}