Breien (textiel): verschil tussen versies

[[Bestand:Pink knitting in front of pink sweatshirt.JPG|{{largethumb}}thumb|Close-up van een breier]]

Gebreide stof bestaat uit aaneengeschakelde lussen en is [[Elasticiteit (materiaalkunde)|elastisch]]. Om kleding te breien wordt meestal [[wol]] of [[katoen]] gebruikt. Truien, sokken, sjaals en mutsen worden vaak gebreid, maar ook andere kledingstukken en accessoires kunnen gebreid worden. In de moderne [[textielindustrie]] worden allerlei kledingstukken met [[breimachine]]s gebreid. Met de hand breien, een vorm van [[handwerken]], wordt vooral beoefend als een [[Creativiteit|creatieve]] [[hobby]], terwijl het tot in de 20e eeuw een gebruikelijke manier was om kleding te maken.

[[Bestand:BLW Pair of socks.jpg|{{largethumb}}thumb|Egyptische sokken, 300-500 n.Chr., gebreid volgens de oudere, tragere methode van [[naaldbinden]]]]

Vanuit het Midden-Oosten verspreidde de breitechniek tijdens de [[Hoge middeleeuwen|hoge]] en [[late middeleeuwen]] naar [[Europa (werelddeel)|Europa]]. De oudste [[Archeologie|archeologische vondst]] van breiwerk in Europa is een [[zijde (textiel)|zijde]]n [[kussensloop]] uit de late [[13e eeuw]], aangetroffen in het graf van een [[Spanje|Spaanse]] prins. [[Arabieren]] introduceerden de techniek mogelijk in Spanje tijdens de [[Al-Andalus|Moorse overheersing]] of Spanjaarden maakten kennis met breien tijdens de [[kruistocht]]en.<ref name="madonna">{{en}} [http://sheepandstitch.com/the-history-of-knitting-pt-2-madonnas-stockings-and-guilds-oh-my/ "The History of Knitting Pt 2: Madonnas, Stockings and Guilds, Oh My!"], Sheep & Stitch, 18-02-2014, online geraadpleegd op 06-05-2015.</ref>

Halverwege de 14e eeuw duiken er in [[Italië]] en [[Duitsland]] [[schilderij]]en op van [[Maria (moeder van Jezus)|Maria]], waarop zij in het bijzijn van het kindje [[Jezus (traditioneel-christelijk)|Jezus]] breit. Deze 'breiende [[Madonna (kunst)|madonna's]]' geven aan dat breien zich op dat moment al over delen van West-Europa verspreid had. In de schilderijen doet Maria aan [[rondbreien]] en breien in verschillende kleuren, wat bewijst dat de kunstenaars vertrouwd waren met die technieken.<ref name="tricot2">{{fr}} [http://tricot-fluor.monsite-orange.fr/page2/index.html "Europe médiévale"], Tricot-Fluor, 13-09-2004, online geraadpleegd op 08-05-2015.</ref> Volgens historica [[Joan Thirsk]] vormen de schilderijen een indicatie dat breien in de late middeleeuwen wijdverspreid was en misschien zelfs een populair tijdverdrijf voor vrouwen uit de hogere klassen. Brei-expert Donna Kooler bevestigt dat een breiende vrouw een vertrouwd beeld moet zijn geweest.<ref name="madonna" />

Niet veel later groeide breien uit tot een aanzienlijke ambacht. De groei werd gedreven door een Europese [[mode]]trend voor rijke mannen: gebreide [[Sok (kledingstuk)|sokken]]. De toegenomen vraag om kwalitatieve katoenen of zijden sokken – stoffen die geïmporteerd moesten worden en bijgevolg kostelijk waren – leidde in de [[15e eeuw|15e]] en [[16e eeuw]] tot een [[professionalisering]] van breien in [[Gilde (beroepsgroep)|gilden]].<ref name="tricot2" /> De breiersgilden waren alleen toegankelijk voor mannen en vereisten een intensieve vooropleiding.<ref name="madonna" />

Geleidelijk aan leerden ook werklieden en boeren om goedkoop te breien met de [[wol]] van hun eigen [[Schaap (dier)|schapen]]. Buiten de steden, waar de gilden het monopolie hadden, breiden zowel mannen als vrouwen. Behalve voor eigen gebruik, breide men ook voor verkoop, een vorm van [[plattelandsnijverheid]].<ref>{{en}} Olivia Gordon, [http://www.allaboutyou.com/craft/knitting/knitting-how-it-all-began-52451 "Knitting: how it all began"], allaboutyou.com, 12-02-2010, online geraadpleegd op 07-05-2015.</ref> Dat was vooral het geval in [[Koninkrijk Engeland|Groot-Brittannië]] waar [[Elizabeth I van Engeland|koningin Elizabeth]] de landelijke bevolking aanmoedigde om bij te verdienen door te breien. Op het einde van Elizabeths bewind exporteerde Engeland wollen kousen naar Frankrijk, Duitsland, Italië, de Nederlanden en zelfs Spanje, dat de naam had het beste breiwerk te produceren.<ref name="tricot3">{{fr}} [http://tricot-fluor.monsite-orange.fr/page3/index.html "Le marche de la bonnetterie"], Tricot-Fluor, 13-09-2004, online geraadpleegd op 08-05-2015.</ref>

[[Bestand:11 PagetHilscher2font.jpg|{{largethumb}}thumb|Kleinschalige inslagbreimachine uit 1870]]

[[Bestand:The Knitting Woman painting by William-Adolphe Bouguereau.jpg|{{largethumb}}thumb|Breiend meisje, door [[William-Adolphe Bouguereau]], 1869]]

Voor de [[industriële revolutie]] van de [[18e eeuw|18e]] en [[19e eeuw]] werden er verschillende toestellen uitgevonden om het breien te vergemakkelijken. Zo vond de Engelse predikant [[William Lee (uitvinder)|William Lee]] in 1589 een mechanisch [[breiraam]] uit, de ''stocking'' of ''knitting frame''. Koningin Elizabeth gunde Lee echter geen patent, uit vrees voor de impact op de Engelse handarbeid. Uiteindelijk verhuisde Lee naar [[Frankrijk]]. De [[Hugenoten|hugenoot]] [[Hendrik IV van Frankrijk|Hendrik IV]] was de uitvinding beter gezind en verleende Lee een patent. Na het overlijden van de koning in 1610 en van William Lee in 1614, bracht diens broer James de machines terug naar [[Londen]]. Londen werd daarna langzamerhand een van de twee textielcentra van Engeland. Ook [[Thoroton]], in de buurt van [[Nottingham]], produceerde machinaal breiwerk. Hier was Lees leerjongen namelijk blijven werken met de machine van zijn werkgever, met enkele verbeteringen tot gevolg. Tot in de 18e eeuw vormden Nottingham en [[Leicester (Engeland)|Leicester]] het hart van de textielnijverheid in de [[East Midlands]]. Het duurde bijna een eeuw eer mechanisch breien goed en wel ingang vond in de Engelse nijverheid. Toch heeft de breimachine van Lee een grote impact gehad. Tot 1864 domineerden verschillende soorten ''stocking frames'' de [[Huisindustrie|huis-]] en [[ambachtelijke industrie]].<ref name="unravel154158">{{nl}} Emmanuelle Dirix, "Eén laten vallen – twee ophalen – één laten vallen... Ontrafeling van de status van breiwerk in mode." In: ''Unravel'' 2011, p. 154-158.</ref> In 1864 vond [[William Cotton]] uit [[Leicestershire]] dan de automatische breimachine of ''full-fashioned machine'' uit, die volledige kledingstukken kon produceren met [[Stoommachine|stoomkracht]]. Tegelijkertijd verschenen ook rondbreimachines op het toneel, waarmee kousen gebreid konden worden. Aan het einde van de 19e eeuw produceerden [[fabriek]]en in de geïndustrialiseerde delen van Europa en [[Noord-Amerika]] breiwerk aan veel hogere snelheden en veel lagere kosten dan daarvoor mogelijk was.<ref name="unravel154158" />

Door de rationalisering van de breiproductie in de 19e eeuw evolueerde handbreien van een gerespecteerd [[Vakgebied|vak]] naar een salonhobby voor [[Victoriaans tijdperk|victoriaanse]] dames.<ref name="madonna" /> Eind 19e eeuw verschenen [[Fournituren|fourniturenwinkels]] en breipatronen voor hobbyisten. In de woorden van modehistorica Emmanuelle Dirix was er sprake van een "ironische tegenstrijdigheid": hoewel breiwerk populair was, verdwenen handmatig breien en breien met een breiraam voor commerciële doeleinden, wat op zijn beurt leidde tot een statusverhoging van handgemaakt breiwerk, maar ook statusverlies van thuisbreien voor privégebruik. Dat werd almaar meer geassocieerd met [[armoede]] en [[vrouwelijkheid]]. Hoewel handwerkvaardigheden werden beschouwd als bewonderenswaardige vrouwelijke kwaliteiten, hadden ze, aldus Dirix, geen status in een bredere sociaaleconomische context.<ref name="unravel154158" />

De [[hygiëne|hygiënische beweging]], die in de loop van de 19e eeuw opkwam in West-Europa, leverde een grote bijdrage aan de populariteit van gebreide stoffen. Eind 19e eeuw geraakte men ervan overtuigd dat katoen op de huid ongezond was en dat alleen dierlijke vezels – in casu [[wol]] – voldoende verluchting boden om toxische stoffen af te voeren. De Duitse wetenschapper [[Gustav Jäger]] was een pleitbezorger van wol 'dicht op de huid'; hij kende veel navolging. Deze gezondheidscultus leidde tot een grotere productie van machinaal gebreid wollen ondergoed, onder andere verkocht onder de merknaam [[Jaeger (kleding)|Jaeger]]. Ook de nieuwe, praktische [[vrijetijdskleding]] die [[Reformkleding|kledinghervormers]] en [[Eerste feministische golf|vroege feministen]] propageerden maakte vaak gebruik van gebreide stoffen.<ref name="unravel154158" /><ref>{{en}} Elizabeth Ewing, ''Dress and Undress. A History of Women's Underwear''. Londen: Bibliophile, 1981, p. 96-104.</ref>

Begin 20e eeuw onderging de [[Westerse kostuumgeschiedenis|westerse mode]] enkele ingrijpende veranderingen. Eind jaren 1900 vereenvoudigde de Franse ontwerper [[Paul Poiret]] het dames[[silhouet]], dat tijdens de victoriaanse en edwardiaanse periodes heel volumineus was, tot een recht silhouet. Poirets mode bleef wel luxueus en extravagant. Het was [[Coco Chanel|Gabrielle 'Coco' Chanel]] die Poirets vereenvoudiging vervolledigde door elegante [[vrijetijdskleding]] te produceren in bijvoorbeeld beige [[jersey (stof)|jersey]], een machinaal gebreide stof die voorheen alleen werd gebruikt voor werkkleding en ondergoed. De ''chic pauvre''-stijl werd een eclatant succes in de jaren 10 en 20, waardoor jersey een aanvaardbare stof werd om modieuze bovenkleding mee te vervaardigen. Zowel handgebreide als verfijnde machinaal gebreide kleding, en met name [[Trui (kleding)|truien]], werden een rage in de jaren 20. Ook [[badpak]]ken – kusttoerisme en recreatief [[Zwemsport|zwemmen]] waren nieuwe fenomenen – werden tijdens het [[interbellum]] bijna steeds gemaakt in gebreide stof. Naast Chanel speelden ook modeontwerpers [[Jean Patou]] en [[Elsa Schiaparelli]] een belangrijke rol in de popularisering van gebreide sport- en modekleding.<ref name="unravel154158" />

Tijdens de [[Tweede Wereldoorlog]] werd thuisbreien een economische noodzaak voor gezinnen om de effecten van de [[rantsoenering]] en [[schaarste]] te beperken. Vrouwen [[Stoppen (handwerken)|stopten]] en herstelden kleding en gaven oud garen een tweede leven door het te ontrafelen, te ontkreukelen en opnieuw te breien. Net zoals gebeurd was tijdens de [[Eerste Wereldoorlog]], breidden vrouwen aan het [[thuisfront]] ook sokken, mutsen, sjaals, truien, [[Bivakmuts|balaclava's]] en andere accessoires voor de troepen.<ref>{{en}} Lucinda Gosling, ''Knitting for Tommy: Keeping the Great War Soldier Warm''. Stroud: The History Press, 2014.</ref><ref>{{nl}} Jane Tynan, "Breien voor de overwinning. Thuisgebreide militaire kleding voor de Britse troepen aan het front." In: ''Unravel'' 2011, p. 158-160.</ref> Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten (veelal vrouwelijke) [[spion]]nen en [[Verzetsbeweging|verzetsstrijders]] handwerk ook als een manier om geheime berichten en codes door te geven aan het verzet en het leger.<ref>{{Citeer boek|taal=en|auteurlink=|auteur=Gordon A. J. Petersen|medeauteurs=Marshall McClintock|url=|titel=A guide to codes and signals: International flag code, secret ciphers, weather signals, morse code, sign language, etc., with flags of all nations|uitgever=Whitman Pub. Co|datum=1942|pagina's=58|ISBN=}}</ref> Bij deze vorm van [[steganografie]] werden boodschappen verborgen in knopen, gaten of andere patronen die in het breiwerk werden aangebracht.

Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden de eerste [[jongerenmode]]s. Daarin speelde gebreide stof een rol. Jongeren in de jaren 50 of 60 waren niet koopkrachtig en hadden geen belangstelling voor haute couture. Ze wilden zich in hun kleding vooral onderscheiden van de generatie van hun ouders, en dat lukte vanaf dan door de ontwikkeling van de moderne [[Confectie|confectie-industrie]]. Elastisch breiwerk leende zich bovendien perfect voor innovatieve en wat uitdagender kleding, zoals de nauwsluitende truitjes van de ''[[sweater girl]]s'' en de zwarte [[coltrui]]en van de [[Existentialisme|existentialisten]]. Ontwerpers [[Mary Quant]], [[Rudi Gernreich]] en [[Barbara Hulanicki]] zetten de trend en kregen navolging van [[Pierre Cardin|Cardin]], [[Yves Saint Laurent (modeontwerper)|Yves Saint Laurent]] en anderen. Door deze ontwikkeling kreeg gebreide kleding een tweeledige betekenis: enerzijds bleven gebreide truien en [[twinset]]s fatsoenlijke [[middenklasse]]kleding, anderzijds stond gebreide kleding symbool voor de soms revolutionaire ideeën van een nieuwe generatie en hun verzet tegen voorgaande generaties.<ref name="unravel154158" />

[[Bestand:Knitting.jpg|{{largethumb}}thumb|Breiwerk]]

[[Bestand:Knitting demo of two stitches.webm|{{largethumb}}thumb|Demonstratie van breien met basissteken]]

Breien gebeurt bij een plat breiwerk in een heen-en-weer gaande beweging. Het breiwerk heeft in dit geval een duidelijke 'goede kant' (de buitenkant van het breiwerk, de kant die zichtbaar is als het gebreide resultaat wordt gedragen) en een 'verkeerde kant' (de binnenkant van het breiwerk, de kant die bij het dragen van het breiresultaat niet zichtbaar is). Bij een rondbreiwerk is er geen sprake van een heen-en-weer gaande beweging: bij deze breitechniek wordt door het gebruik van meerdere naalden of door een of twee rondbreinaalden te gebruiken voortdurend aan de goede kant van het breiwerk gewerkt.

Het eerste wat een breier doet bij de aanvang van een nieuw breiwerk is het opzetten van de breisteken. De allereerste steek bij het opzetten van een nieuw breiwerk, wordt gemaakt door een lus met een knoopje op de breinaald te zetten. Vervolgens kunnen door een draai met het draad te maken de overige steken op de naald gezet worden. De meest gebruikte manieren op de steken op de breinaald te zetten is door deze of met de hand op de naald te zetten of door deze met een andere techniek al breiend op de naald te zetten. Er zijn nog andere technieken om steken op de naald te zetten: deze worden in specifieke gevallen gebruikt. Zo kunnen steken ook extra losjes op een naald gezet worden als de uiteinden van het breiwerk extra rekbaar moet zijn.

Na het opzetten van de steken wordt de eerste pen – of de eerste naald – gebreid. Hierna wordt beschreven hoe een [[rechtshandig]]e breier kan breien. De breier steekt met de lege naald in de rechterhand in de eerste steek op de linkernaald, slaat de draad om de rechternaald, haalt deze draad door de lus van de steek die nu over beide naalden ligt en trekt vervolgens de steek van de naald in de linkerhand af. Daarbij wordt er goed opgelet dat er geen andere steken van de linkernaald worden afgetrokken. Ook moet ervoor gezorgd worden dat de draad aan de juiste kant van de rechternaald terechtkomt. In Nederland werd wel eens het volgende ritme aangeleerd: ''insteken – omslaan – doorhalen – af laten gaan''. Een ervaren breier doet die vier handelingen heel snel opeenvolgend. Het aantal steken dat per naald wordt gebreid wordt goed geteld, want bij elke breironde moet – als er niet geminderd of gemeerderd wordt – hetzelfde aantal steken worden gebreid. Als het aantal steken onverwacht verminderd is, is er een steek gevallen. Als er onverwacht meer steken op de breinaalden staat, is er per ongeluk gemeerderd door een extra steek te breien.

De '''ribbelsteek''' ontstaat door alle steken recht te breien.

[[Bestand:HandKnittedWhiteLaceSock.jpg|{{largethumb}}thumb|Een sok uit diverse steken, met bovenaan de boordsteek, waardoor de boord goed om het been sluit. Zonder boordsteek zou de sok afzakken.]]

[[Bestand:Selburose-detail.jpg|{{largethumb}}thumb|Een detail van een traditioneel patroon in de kleuren zwart en wit]]

[[Bestand:Mrandmrssidneydrew.jpg|{{largethumb}}thumb|Samen breien]]

[[Bestand:Yarn Bombing Madrid 2.jpg|{{largethumb}}thumb|[[Wildbreien]] is een recent fenomeen waarbij mensen lapjes in of aan elkaar haken, breien of naaien en die vervolgens in de stad verspreiden.]]

Het eerste breiwerk in Europa was bedoeld voor gegoede lieden. Het was heel fijn breiwerk en werd soms versierd met goud- of zilverdraad. Vaak was het niet zozeer bedoeld om gedragen of gebruikt te worden, maar waren het decoratieve voorwerpen die de sociale status van de eigenaar in de verf zetten.<ref name="madonna" /><ref>{{en}} David Jenkins, ''The Cambridge History of Western Textiles''. Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2003, p. 1-6.</ref> Verschillende textielmusea bewaren verfijnd, historisch breiwerk en stellen het tentoon.

Een recent verschijnsel is ''yarn bombing'' of '[[wildbreien]]'. Wildbreiers bekleden voorwerpen met kleurrijke gebreide of gehaakte stukken stof. Magda Sayeg uit Texas wordt gezien als de pionier van ''yarn bombing''. In 2005 breidde ze een hoesje rond de deurklink van haar boetiek in Houston, wat veel kijklustigen trok. Ze begon vervolgens breiwerkjes achter te laten op publieke plaatsen in de stad, bijvoorbeeld aan verkeersborden.<ref name="wollan">{{en}} Malia Wollan, [http://www.nytimes.com/2011/05/19/fashion/creating-graffiti-with-yarn.html?_r=0 "Graffiti’s Cozy, Feminine Side"], ''[[The New York Times]]'', 18-05-2011, online geraadpleegd op 10-05-2015.</ref> Wildbreien is sindsdien uitgegroeid tot een wereldwijd fenomeen. Boomstammen, lantaarnpalen, zitbanken, vuilnisbakken, standbeelden en kunstwerken worden aangekleed met gebreide of gehaakte lapjes, vaak ter plaatse aan elkaar genaaid. ''Yarn bombing'' is daarmee uitgegroeid tot een vorm van ''[[street art]]''. Het is in eerste instantie een poging om ongezellige, kille [[openbare ruimte]] op te eisen en te personaliseren. Bovendien is het net als traditionele [[graffiti]] een middel om aan [[zelfexpressie]] of [[maatschappijkritiek]] te doen. Soms schuilen er politieke motieven achter wildbreiwerk, niet in het minst de overtuiging dat de stedelijke omgeving best wat '[[Vrouwelijkheid|vrouwelijker]]' mag worden.<ref name="wollan" /> Eigen aan wildbreien is dat het geen blijvende schade aanricht..<ref>{{en}} Nicole Saidi, [http://edition.cnn.com/2009/LIVING/12/04/knitting.irpt/index.html?_s=PM:LIVING "Urban knitters spin yarn into graffiti"], [[CNN]], 05-12-2009, online geraadpleegd op 11-05-2015.</ref>

* [[Elizabeth Zimmermann]]