Breda: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Labels: Leeghalen Misbruikfilter: Leeghalen |
k Wijzigingen door 82.75.182.215 (Overleg) hersteld tot de laatste versie door Brimz |
||
Regel 1:
{{Zie dp}}
{{Infobox plaats in Nederland
| soort = Stad
| naam = Breda
| provincie = {{NL-vlag|Noord-Brabant}}
| gemeente = {{NL-vlag|Breda}}
| bestandsnaam vlag = Flag of Breda.svg
| vlagartikel = Vlag van Breda
| bestandsnaam wapen = Breda wapen.svg
| wapenartikel = Wapen van Breda
| inwoners = 184.069
| datum inwoners = 1-1-2019
| woonplaatscode = 3622
| oppervlakte = 128,7
| netnummer = 076
| postcode =
| website = [http://www.breda.nl/ www.breda.nl]
| lat_deg = 51
| lat_min = 35
| lat_sec = 15
| lon_deg = 4
| lon_min = 46
| lon_sec = 30
}}
{{Link portaal|Breda}}
'''Breda''' ({{Audio|182_Breda.ogg|<small>uitspraak</small>}}{{IPA|'bre.da}}) is een Nederlandse [[Lijst van Nederlandse plaatsen met stadsrechten|stad]] in het westen van de provincie [[Noord-Brabant]]. Breda is van oudsher de voornaamste stad van [[West-Brabant]]. Het was de hoofdstad van de [[Baronie van Breda]], waaronder onder meer ook [[Roosendaal (stad)|Roosendaal]], [[Etten-Leur]] en [[Oosterhout (Noord-Brabant)|Oosterhout]] ressorteerden. De [[Breda (gemeente)|gemeente Breda]] telde per 1-1-2019: 184.069 inwoners, en was daarmee in grootte de derde gemeente van Noord-Brabant en de [[Lijst van grootste gemeenten in Nederland|negende]] gemeente van Nederland.
== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van Breda}}
[[Bestand:Breda 1350 met muren en wallen.jpg|thumb|Breda 1350 bevestigd met muren en wallen]]
[[Bestand:Velázquez - de Breda o Las Lanzas (Museo del Prado, 1634-35).jpg|thumb|[[Diego Velázquez (kunstschilder)|Diego Velázquez]] De overgave van Breda (Las Lanzas), 1634/35, Olieverf op doek, Museo del Prado, Madrid]]
[[Bestand:Blaeu 1652 - Breda.jpg|thumb|Breda in 1653 volgens Willem en [[Joan Blaeu]]]]
Belangrijke jaartallen in de geschiedenis van Breda zijn:
* [[1125]]: Eerste vermelding van de naam Breda in een oorkonde die een schenking aan de abdij van Affligem betreft en waar Arnulfus (Arnulf) en Ingelbertus (Engelbrecht) '''van Breda''' als getuigen optreden.<ref>P.C. Boeren, De heren van Breda en Schoten, p.94; E. de Marneffe, Cartulaire de l'abbaye d'Affligem, p.71, no. 40 (1125): "Ascelinus de Bruxella, et filius suus Henricus. Arnulfus et Ingelbertus de Breda."</ref>
* [[1252]]: Breda koopt van de heer Hendrik IV van Schoten [[Privileges van 1252|privileges]]. Deze handeling wordt door velen nog steeds gezien als het verkrijgen van stadsrechten. Breda heeft echter nooit een stadsrecht gekregen, het ontwikkelde zich geleidelijk tot een stad. Dat kwam veel voor.
* 1267: Op 22 maart schenkt Hendrik V van Schoten, heer van Breda, aan de begijnen de grond waarop zij zich gevestigd hebben in allodiaal bezit en verleent hen toestemming daarop een kerk te bouwen en een begraafplaats aan te leggen (Begijnhof Breda).
* 1327 de heer van Breda verkoopt zijn land met de stad aan de hertog van Brabant.
* 1350 de hertog van Brabant geeft de stad, de burcht en het land van Breda in leen aan Jan II van Polanen, een Hollandse edelman.
* [[1350]] - [[1378]] [[Jan I van Polanen]], Heer van Breda
* [[1378]] - [[1394]] [[Jan II van Polanen]], Heer van Breda
* [[1403]]: [[Baronie van Breda]]
* [[1504]] - [[1538]] [[Hendrik III van Nassau-Breda]] van Nassau, Heer van Breda
* [[1534]] - grote [[Stadsbrand van Breda (1534)|stadsbrand]] in Breda
* [[1544]] - [[1567]] [[Willem van Oranje|Willem I van Oranje]]
* [[1567]] - [[1576]] Breda geconfisqueerd door de koning van Spanje
* [[1576]] - [[1581]] Willem van Oranje, deze werd in 1581 vogelvrij verklaard, waarop Breda door de Spanjaarden werd veroverd door [[Claudius van Berlaymont]] (de ''[[furie van Houtepen]]'')
* [[1581]] - [[1590]] Spaanse bezetting
* [[1590]]: Breda heroverd op de Spanjaarden door de list met het [[Turfschip van Breda]]
* [[1624]]/[[1625]]: [[Beleg van Breda (1624-1625)|Beleg van Breda]] door [[Ambrogio Spinola|Spinola]]
* [[1637]]: Breda ten derden male heroverd door de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Republiek]] onder leiding van [[Frederik Hendrik van Oranje]]
* [[1646]]: Opening van de [[Illustere school en Collegium Auriacum (Breda)]]
* [[1667]]: De [[Vrede van Breda]], het in Breda gesloten verdrag ter beëindiging van de [[Tweede Engels-Nederlandse Oorlog]]
* 1809: Lodewijk Napoleon, de eerste koning van Holland, bezoekt Breda, tijdens zijn inspectiereis die door de departementen Brabant en Zeeland wordt gehouden.
* [[1813]]: De Franse bezetting van Breda vlucht als Kozakken in de buurt verschijnen. De stad wordt bezet door Russische en Pruisische troepen. Een Frans leger onder leiding van [[François Roguet]] en [[Charles Lefebvre-Desnouettes]] komt terug om de stad weer te veroveren maar wordt teruggeslagen tijdens het [[Beleg van Breda (1813)|Beleg van Breda]], mede met hulp van Nederlandse troepen (onder andere [[Regiment Limburgse Jagers|Regiment van Phaff]]) en de burgerbevolking. In de tweede helft van de 19e eeuw begint voor Breda een bloeiperiode van de [[handel (economie)|handel]] en de [[nijverheid]].
* [[1940]] 12 mei: Breda ingenomen door nazi-Duitsers; bevolking wordt geëvacueerd maar keert voor het grootste deel binnen enkele weken terug
* [[1940]] 17 mei: 51 gevluchten komen om bij bombardement in [[Sint-Niklaas]]
* [[1942]] 8 augustus: Joden moeten zich van de bezetters registreren, de [[deportatie]]s beginnen en zijn in december voltooid
* [[1944]] 13 oktober, Duivelsbruglaan 42, bombardement door [[Hawker Typhoon|Typhoons]] van de [[Royal Air Force|RAF]], balans 25 doden
* [[1944]] 29 oktober: bevrijding van de stad door Poolse soldaten onder generaal [[Stanisław Maczek]], in hele oorlog ruim 500 Bredase burgers gestorven
=== Stadsontwikkeling ===
[[Bestand:Plattegrond Breda 1743.jpg|thumb|Breda 1743, gegraveerd door B.F. Immink]]
[[Bestand:1869 Breda stad.gif|thumb|Breda 1869<ref>bron: [http://www.atlas1868.nl/nb/index.html GEMEENTE - ATLAS VAN NEDERLAND GETEKEND DOOR J. KUYPER] atlas1868.nl</ref>]]
Tot 1535 was Breda een ommuurde stad. Buiten de muren ontstonden een aantal nederzettingen aan de uitvalswegen, namelijk ''Boscheind'', ''Ginnekeneind'' en ''Haagdijk''. Toen de stadsmuren werden vervangen door een omwalling, hetgeen tussen 1531 en 1543 geschiedde, werden genoemde nederzettingen aan de binnenstad toegevoegd. De tussenliggende ruimten werden in de loop van de 18e eeuw door militaire activiteiten ingenomen. Stadsbranden in 1490 en 1534 noopten tot de bouw van stenen in plaats van houten huizen. De welvaart in de stad nam ondertussen toe door de lakenhandel, de overslagfunctie van de stad, en de aanwezigheid van het hof van de Nassaus. Na de [[Tachtigjarige Oorlog]] bleef slechts de functie van vestings- en garnizoensstad over. De functie van vestingstad maakte dat de oppervlakte van Breda beperkt bleef, daar de stad door de vestingwallen was ingesloten. Het omringende platteland behoorde tot gemeenten als [[Ginneken]], [[Princenhage]] en [[Teteringen]].
Een nieuwe bloeiperiode begon in de tweede helft van de 19e eeuw. Breda kreeg, buiten de omwalling, een station in 1864, waarna het uiteindelijk tot een spoorwegknooppunt werd. Vanaf 1869 werden de vestingwerken ontmanteld naar plannen van F.W. van Gendt, zodat ruimte vrijkwam voor de bouw van woningen, industrie, kazerne- en kloostercomplexen. Tussen de binnenstad en het station, en aan de zuidzijde, werden monumentale woningen gebouwd. Pas in 1927 was het mogelijk om grote delen van de omliggende gemeenten te annexeren, waarop tal van uitbreidingsplannen tot stand konden komen. Zo ontstond de wijk [[Zandberg (Breda)|Zandberg]], met typische jaren 30 stijl gebouwde huizen, op geannexeerd gebied van Teteringen en werd de toenmalige Burgemeester Verdaasdonkstraat omgedoopt tot de Wethouder Romboutsstraat naar degene die de annexatie had geïnitieerd.
Nadat in 1942 ook de gemeenten Ginneken en Princenhage bij Breda waren gevoegd, konden deze kernen eveneens met nieuwbouwwijken omsloten worden. De dorpskernen zijn echter als zodanig nog bewaard gebleven.
In de [[jaren 60]] van de 20e eeuw vonden er grootschalige ingrepen plaats, zoals de aanleg van een ''cityring'' om de binnenstad, en het dempen van de [[Haven (Breda)|Oude Haven]] in 1966. In 2008 werd deze echter weer in gebruik genomen, na opnieuw te zijn uitgegraven. Ook de sloop van de neogotische kerken in de binnenstad vond plaats in de [[jaren 70]] van de 20e eeuw. Ondertussen werden vele van de traditionele fabrieken, die langs het spoor waren verschenen, gesloten en gesloopt: de [[Kwatta (merk)|Kwatta]], de [[Etna (merk)|Etna]], [[Corbion (bedrijf)|CSM]] suikerfabriek, [[ENKA]], Bierbrouwerij [[De Drie Hoefijzers]], [[De Faam]] suikerwerken, [[Machinefabriek Breda]], [[Loda (bedrijf)|Loda]], [[Molenschot]] weegwerktuigen, [[Hero (bedrijf)|Hero]] frisdranken en conserven. Dit proces vond tot in het eerste decennium van de 21e eeuw plaats. Daarnaast werden in 1993 een aantal grote historische kazernecomplexen door de militairen verlaten. Deze complexen kregen eveneens een nieuwe functie.
Eind 20e eeuw was Breda opnieuw uitgegroeid tot een belangrijk knooppunt halverwege de havensteden [[Rotterdam (hoofdbetekenis)|Rotterdam]] en [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]]. Vanaf de [[jaren 80]] van de 20e eeuw werden ook omvangrijke uitbreidingsplannen ten noorden van de stad uitgevoerd, met name [[Haagse Beemden (wijk)|Haagse Beemden]], waar woningen en kantoren verrezen. In 1988 werd daar ook [[Station Breda-Prinsenbeek]] geopend. De bouw van het nieuwe [[Station Breda|Centraal Station Breda]] duurt tot medio 2016. Gebruiken medio 2012 nog elke dag circa 27.000 mensen het station, in 2020 zal dit ongeveer 57.000 zijn. Het nieuwe station telt daarom zes sporen en drie perrons, waar per uur zestien treinen aankomen en vertrekken. Vier van die zestien zijn hogesnelheidstreinen.
De stad is onderverdeeld in een aantal wijken:
{{Zie hoofdartikel|Wijken in Breda}}
===Tweede Wereldoorlog===
[[Bestand:Amerikaanse piloot dankt helpers in Den Haag Weeknummer 49-12 - Open Beelden - 25390.ogv|thumb|Amerikaanse piloot dankt helpers uit Breda, [[Polygoonjournaal]] 1949]]
[[Afbeelding:The Polish Army in the North-west Europe Campaign, 1944-1945 KY44011.jpg|thumb|[[1e Pantserdivisie (Polen)]], Breda, [[1944]]]]
Kort na de Duitse inval - op de vroege ochtend van [[10 mei]] [[1940]] - vond een massale evacuatie uit Breda plaats. Breda dreigde tussen de fronten van de oprukkende nazi-[[Duitsers]] en [[Fransen]] terecht te komen. De omstreeks 50.000 inwoners kregen op deze [[Pinksteren|Eerste Pinksterdag]] van [[12 mei]] [[1940]] het bevel de stad te evacueren. De Bredanaars spreken zelf van ‘De Vlucht’.<br />De evacuatie vond plaats op gezag van [[Burgemeester]] Van Slobbe al of niet op last of bevel van de [[Fransen]].
In het begin van de oorlog kwam er nog een Franse troepenmacht uit België naar Breda, maar bereikte de stad niet. De nazi-Duitse bezetters maakten gebruik van het grote aantal militaire bouwwerken in de stad om onder meer militairen van de snel uitbreidende [[Fliegerhorst]] [[Gilze-Rijen]] te huisvesten, onder hen enkele tientallen '[[Wehrmachthelferin|Luftwaffehelferinnen]]', ook wel bekend als 'Blitzmädel', die werkten bij de verbindingsdiensten.
[[File:Breda, de Poolse kapel foto5 2014-12-28 11.42.jpg|thumb|left|Breda, de Poolse kapel]]
Verzetsmensen in Breda speelden een belangrijke rol bij de hulp aan geallieerde vliegers om weer in geallieerd gebied terug te komen.
Pas in 1942 verscherpte de bezetting zich, toen de bezetter begon met het registreren van Joden vanwege de geplande [[deportatie]]. Deze was in december voltooid en de ongeveer 225 Bredase Joden verdwenen naar [[concentratiekamp]]en of doken onder.
Breda lag pal op de luchtroute van Engeland naar Duitsland en vlak bij vliegveld Gilze-Rijen en kreeg daardoor regelmatig te maken met luchtaanvallen of bombardementen, die enkele honderden inwoners het leven kostten.
Op 4 september 1944 kondigde [[Radio Oranje]] aan, dat Breda bevrijd was, nadat op die datum ook [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] bevrijd werd. Dat bericht bleek vals en werd later die dag ingetrokken. Veel bezetters en collaborateurs ontvluchtten toen de stad. Op 29 oktober 1944 werd de stad bevrijd door [[1e Pantserdivisie (Polen)|Poolse soldaten]] onder [[Stanisław Maczek|generaal Maczek]].
== Karakteristieken ==
=== Naam en symboliek ===
{{Zie hoofdartikel|Breda (naam)}}
De [[vlag van Breda]] heeft een rode achtergrond met de drie witte [[Andreaskruis]]en. Ook het [[wapen van Breda]] toont drie witte [[Andreaskruis]]en, twee boven en één in het midden eronder in een rood schild. Het [[Wapenbord|schild]] wordt van achter vastgehouden door een [[engel]] en aan de zijkanten twee gouden leeuwen. Het geheel rust op een [[burcht (kasteel)|burcht]] (zie infobox rechtsboven). Het Andreas- of schuinkruis is het oudste gedragen hertogelijke ambtsteken in Brabant, speciaal gedragen door zogenoemde 'kasteleins'. Sinds 1203 voerde de Heer van Breda in drievoud als heerlijke versie dit teken.<ref>P.C. Boeren, De heren van Breda en Schoten, pag.109.</ref>
De lokale [[Volkslied (nationaal symbool)|stadshymne]] van Breda is sinds 1991 ''[[De Paarse Heide]]''.
===Centrumplaats===
De stad was een belangrijke [[garnizoensstad|garnizoens-]] en [[vestingstad]], en speelt nog steeds een zichtbare rol binnen de [[Nederlandse krijgsmacht]] door de aanwezigheid van de [[Koninklijke Militaire Academie]] en het hoofdkwartier van de [[Koninklijke Luchtmacht]]. <br />
Zij is sedert [[1853]] de zetel van het gelijknamige [[Bisdom Breda|bisdom]].<br />
De aanwezigheid eerst van de Heren van Breda, maar later ook van de [[Kamer van koophandel]], de [[Rechtbank]] en het [[Bisdom Breda|Bisdom]] hebben ervoor gezorgd dat Breda zowel traditioneel als heden ten dage het politieke, administratieve en [[Bisdom Breda|religieus-bestuurlijke]] hart van [[West-Brabant]] vormt.<br />
De stad bezit vanouds ook veel handel en industrie. Zij ligt aan een knooppunt van water-, spoor- en autowegen.
Breda is de laatste decennia (ongeveer vanaf 1970) ook meer specifiek een onderwijsstad en [[student]]enstad geworden. In 2012 telde de stad 27.000 studenten in het [[middelbaar beroepsonderwijs|middelbaar]] en [[hoger beroepsonderwijs]], zijnde het totaal aantal ingeschrevenen bij [[Avans Hogeschool]], [[NHTV internationaal hoger onderwijs Breda|NHTV]], de [[Nederlandse Defensie Academie]] (NLDA, voorheen KMA) en de Bredase mbo-opleidingen van het [[ROC West-Brabant]] en [[De Rooi Pannen]] (afdelingen MBO Horeca en MBO Toerisme/Recreatie). Er zijn ook veel instellingen voor [[voortgezet onderwijs]] gevestigd. De stad is door INOP ([[Instituut voor Nationale Onderwijs Promotie]]) en het bestuur van de Nationale OnderwijsWeek gekozen als Onderwijsstad van het Jaar 2012 en 2013.
===Oranjestad===
[[File:Breda, het Baroniemonument RM519034 foto7 2014-12-28 15.07.jpg|het Baroniemonument|thumb|right|200px]]
Door de historische band met het [[huis Nassau]] (tot 1795 waren de burgers van Breda onderdanen van de [[heer van Breda]], die vanaf 1403 tevens [[graaf van Nassau]] en, vanaf 1538, de [[prins van Oranje-Nassau]] was) is Breda een [[Unie van Oranjesteden|Oranjestad]], waaraan het mogelijk mede een van haar bijnamen, ''[[Geschiedenis van Breda#Het Haagje van het Zuiden|Haagje van het Zuiden]]'', dankt. Breda heeft een belangrijke historische stadskern, die zich over de eeuwen heeft gevormd rond het [[kasteel van Breda]], de zetel van de heren van Breda.
===Historisch centrum===
In de Bredase binnenstad bevinden zich onder meer de gotische [[Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk (Breda)|Onze-Lieve-Vrouwekerk]], het [[Begijnhof (Breda)|Begijnhof]], het [[Spanjaardsgat]], het [[Oude stadhuis (Breda)|Oude Stadhuis]] en de [[Prinsenkade]]. Zowel vanwege zijn historisch stadsschoon als om zijn fraaie, bosrijke omgeving wordt Breda in zijn [[De Paarse Heide|volkslied]] ook wel de ''Parel van het Zuiden'' genoemd.
[[Bestand:Breda-centrum-OpenTopo.jpg|600px]]
''Kaart van het historische centrum van Breda''
== Aangrenzende gemeenten ==
{{Tabel windroos
| titel=Aangrenzende gemeenten
| NW=[[Moerdijk (gemeente)|Moerdijk]]
| N=[[Drimmelen (gemeente)|Drimmelen]]
| NO=[[Oosterhout (Noord-Brabant)|Oosterhout]]
| W=[[Etten-Leur]]
| O= [[Gilze en Rijen]]
| ZW=[[Zundert (gemeente)|Zundert]]
| Z=[[Hoogstraten|Hoogstraten (B)]]
| ZO=[[Alphen-Chaam]]}}
In of dicht bij de gemeente Breda liggen de volgende dorpskernen: [[Bavel]], [[Effen]], [[Prinsenbeek]], [[Teteringen]], en [[Ulvenhout]], daarnaast [[Galder]] (in de gemeente [[Alphen-Chaam]]), [[Terheijden]] (in de gemeente [[Drimmelen (gemeente)|Drimmelen]]) en [[Dorst (Noord-Brabant)|Dorst]] (in de gemeente [[Oosterhout (gemeente)|Oosterhout]]).
De vroegere dorpen [[Ginneken]] en [[Princenhage]] zijn al langer (sinds 1942) opgenomen en geheel geïntegreerd in de stad Breda.
== Religie ==
Hoewel het merendeel van de Bredase bevolking katholiek was, is ook het protestantisme in Breda van belang geweest, mede door de functie van Breda als garnizoensstad. Niet alleen de hervormden, maar bijvoorbeeld ook de lutheranen hadden hier al eeuwenlang een aanzienlijke aanhang. In 1894 werd de eerste gereformeerde kerk gesticht. Diverse gereformeerde denominaties kregen eveneens hun -vaak bescheiden- bedehuis in Breda. In de 19e eeuw ontstond ook een joodse gemeenschap die enkele honderden leden telde en, ondanks de terugslag ten gevolge van de [[Holocaust]], opnieuw een synagoge in gebruik heeft. De Marokkaanse en Turkse gemeenschappen hebben beide een moskee in Breda.
Daarnaast is Breda sinds 1853 het kerkelijk-bestuurlijk centrum van het [[bisdom Breda]]. Het bisdomkantoor is gevestigd aan de [[Veemarktstraat]].
De middeleeuwse kerken zijn omstreeks 1648 grotendeels in handen van de hervormden gekomen en gebleven. De kloosters werden opgeheven. De katholieken kregen in de 19e eeuw hun waterstaatskerken en bouwden daarna een aantal [[neogotiek|neogotische]] kerken en, naarmate de stad zich uitbreidde, tal van kerken in de diverse bouwstijlen die in de eerste helft van de 20e eeuw gebruikelijk waren. Naast kerken werden ook tal van kloosters gesticht. Ook na de [[Tweede Wereldoorlog]] ontstonden een groot aantal nieuwe kerken in de nieuwe woonwijken, in stijlen zoals de Delftse School, de Bossche School en het modernisme. Sedert de [[jaren 60]] van de 20e eeuw trad de ontkerkelijking in. Dit had tot gevolg dat tal van kerken aan de eredienst werden onttrokken en een andere bestemming kregen, als ze al niet werden gesloopt.
{{Zie ook|Zie ook: [[Religieuze gebouwen in Breda]]}}
== Bezienswaardigheden ==
{{Zie ook|Zie ook: [[Lijst van rijksmonumenten in Breda (plaats)|Lijst van rijksmonumenten in Breda]]}}
[[Bestand:Breda kasteel.jpg|thumb|[[Kasteel van Breda]]]]
[[Bestand:P1000876Haven.JPG|thumb|[[Haven (Breda)|Haven]]]]
[[Bestand:P1000908copyGrote Markt Breda.jpg|thumb|[[Grote Markt (Breda)|Grote Markt]]]]
[[Bestand:Breda - Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk 2.jpg|thumb|[[Grote Kerk (Breda)|Grote Kerk]]]]
[[Bestand:P1000886Havermarkt.JPG|thumb|[[Havermarkt (Breda)|Havermarkt]]]]
[[Bestand:P1010601copy1Markdal.jpg|thumb|[[Markdal]]]]
[[Bestand:Bredabegijnhof.jpg|thumb|Het [[Begijnhof (Breda)|Begijnhof]]]]
[[File:Breda, splitsing Vismarkstraat-Schoolstraat foto3 2014-12-28 10.19.jpg|Splitsing Vismarkstraat-Schoolstraat|thumb]]
Een deel van Breda is een [[Rijksbeschermd gezicht Breda|beschermd stadsgezicht]] met [[Rijksbeschermd gezicht Breda (uitbreiding)|uitbreiding]] en een [[Rijksbeschermd gezicht Ginneken|stadsgezicht in Ginneken]]. De meeste bezienswaardigheden bevinden zich in de [[Binnenstad (Breda)|binnenstad van Breda]], met uitzondering van het [[kasteel Bouvigne]]. De bezienswaardige kerken en kloosters zijn reeds in de rubriek Religie genoemd.
* De [[Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk (Breda)|Grote- of Onze Lieve Vrouwekerk]] met onder andere het [[praalgraf Graaf Engelbrecht II]] van [[Graafschap Nassau|Nassau]] en andere grafmonumenten van de [[heren van Breda]] op de [[Grote Markt (Breda)|Grote Markt]].
* Het [[Begijnhof (Breda)|Begijnhof Breda]] met [[Sint-Catharinakapel (Breda)|Sint-Catharinakapel]]
* De [[Waalse kerk (Breda)|Waalse kerk]]
* de [[Sint-Joostkapel (Breda)|Sint-Joostkapel]]
* de [[Sint-Antoniuskathedraal (Breda)|Sint-Antoniuskathedraal]]
* de [[Sint-Josephkerk (Breda)|Sint-Josephkerk]], tegenwoordig Theater De Avenue
Hiernaast kent Breda tal van militaire en burgerlijke monumenten:
=== Kazernes ===
Breda heeft eeuwenlang een belangrijke rol gespeeld als vestingstad en bleef ook na de slechting van de vestingwallen, in de jaren [[1869]]-[[1877]], een garnizoensstad waar grote kazernecomplexen verrezen en ook de [[Koninklijke Militaire Academie]] gevestigd werd.
De volgende kazernes kunnen worden genoemd (zie ook: [[Kazernes van Breda]]):
*De [[Kloosterkazerne]], aan Kloosterplein 20, was een Infanteriekazerne die in [[1814]] werd gevestigd in de gebouwen van het voormalige Norbertinessenklooster [[Sint-Catharinadal]]. Diverse vleugels werden in de loop van de 19e eeuw bijgebouwd, maar in [[1993]] vertrokken de militairen. Een deel van het complex werd een casino. Op het terrein werd in [[1995]] het moderne [[Chassé theater]] geopend.
*De [[Chassékazerne]], aan de Chassésingel 40, bevindt zich op een terrein dat al sinds de 17e eeuw een militaire bestemming had. In [[1765]] kwamen de zogeheten ''[[Lange Stallen]]'' aan de Keizerstraat gereed, waar 264 cavaleriepaarden konden worden ondergebracht. In [[1896]]-[[1899]] vonden eveneens belangrijke uitbreidingen plaats in historiserende stijl: neogotiek en neorenaissance. De militairen verlieten het complex in [[1993]] waarna het een culturele bestemming kreeg.
*De ''Seeligkazerne'', aan de Fellenoordstraat 93, heeft als oudste deel het ''Klein Arsenaal'' uit [[1640]], vernieuwd in [[1836]]. Het ''Groot Arsenaal'' stamt uit [[1771]] en werd ontworpen door J.C.W. Herlin. Verdere uitbreidingen dateren van [[1890]] en [[1928]]. Begin 2015 is begonnen dit complex om te bouwen tot een school voor middelbaar beroepsonderwijs.<ref>{{Citeer web|url=https://aanbestedingskalender.nl/aankondigingen/detail/493839-herontwikkeling-seeligkazerne-breda-uitvoeringswerkzaamheden|titel=Herontwikkeling Seeligkazerne Breda - uitvoeringswerkzaamheden|bezochtdatum=2016-05-09|werk=aanbestedingskalender.nl}}</ref>
*De ''Trip van Zoudtlandkazerne'', aan de De La Reijweg. Ze is in [[1912]] vernoemd naar [[Albert Dominicus Trip van Zoudtlandt]]. Tot aan de Tweede Wereldoorlog was hier het 2e regiment Huzaren gevestigd. Hier was na de bevrijding onder meer de ''Luchtmacht Officiers- en Kaderschool'' (LOKS) gevestigd, welke in [[1967]] naar de [[Vliegbasis Gilze-Rijen]] vertrok. In [[1997]] werd in een deel van de kazerne het ''Generaal Maczek Museum'' ingericht, dat de geschiedenis belicht van de in [[1942]] opgerichte Poolse divisie welke Breda in [[1944]] heeft bevrijd.
*De ''Marechausseekazerne'', aan de Dr. Batenburglaan 180, uit omstreeks 1930.
=== Overige militaire objecten en kastelen ===
* het [[Kasteel van Breda]] met de [[Koninklijke Militaire Academie]] (KMA) (Opgericht [[1828]]) bij [[Park Valkenberg]]
* het [[Spanjaardsgat]]
* het [[kasteel Bouvigne]]
* de [[de Luchtmachttoren]] te Breda-Prinsenbeek
=== Burgerlijke architectuur ===
* Het oude [[stadhuis van Breda]], aan de Grote Markt, met voorgevel uit [[1768]]
* Het [[Laurensziekenhuis]], uit [[1913]], aan de Ulvenhoutselaan te [[Ginneken]]
* De [[Koepelgevangenis (Breda)|koepelgevangenis]], kwam gereed in [[1886]]
* De Oude [[Haven (Breda)|Haven]], gedempt in [[1966]] en weer in functie sinds [[2007]].
* Het [[Gerechtsgebouw Breda|Gerechtsgebouw]], uit [[1886]], aan de Kloosterlaan, in neorenaissancestijl.
* [[Huis Ocrum]], aan de Sint-Janstraat, oorspronkelijk een herenhuis, later een katholiek weeshuis. Het gebouw is in gebruik als culturele instelling.
* Het [[Koningin Wilhelmina Paviljoen]], aan het [[Kasteelplein]] 10, uit [[1867]], in eclectische stijl.
* [[Stadsschouwburg Concordia]], een monumentaal gebouw in eclectische stijl uit [[1881]], aan het Van Coothplein. Theater tot [[1994]]. Het gebouw wordt bewoond.
* Het [[Oude Postkantoor (Breda)|Oude Postkantoor]], een gebouw uit [[1881]] aan de hoek van Haven en Vismarktstraat. Sinds 2008 is het in gebruik als restaurant.
* Het [[Burgerweeshuis (Breda)|Burgerweeshuis]] was gevestigd aan het Kloosterplein in een voormalig Augustinessenklooster. De voorgevel stamt uit [[1888]].
* De [[Vleeshal (Breda)|Vleeshal]] werd in [[1617]] gevestigd in een herenhuis aan de Grote Markt 19. De voorgevel stamt uit [[1772]]. Het gebouw is in gebruik als een grand café.
* Het voormalige [[Oudemannenhuis (Breda)|Oudemannenhuis]] aan de Boschstraat, oorspronkelijk een Gasthuis, Oudemannenhuis sinds [[1634]], de laatrenaissance voorgevel uit [[1643]]
* Het ''Stadsteerhuis'' aan de [[Reigerstraat]] 4-6 werd gebouwd in [[1502]]. Architect was [[Cornelis Joos]]. Oorspronkelijk was het een ontvangsthuis voor belangrijke gasten en sinds [[1537]] een particuliere herberg. De achtergevel is vrijwel ongewijzigd. De voorgevel werd in de 18e eeuw sterk gewijzigd. Er is een houten spiltrap en de kelder heeft twee haakse tongewelven.
* De ''Hoofdwacht'' aan de Halstraat 1 is een gebouw uit [[1766]]. Het gebouw kwam tot stand doordat men de Sint-Janskapel, die tot dan toe als hoofdwacht diende, ingrijpend heeft verbouwd.
* Het voormalig ''Tuchthuis'' aan de Halstraat 27 behoorde bij de Hoofdwacht en kwam gereed in [[1779]]. Architect was A. Canters. De gevangenis werd in [[1886]] ontruimd, toen de Koepelgevangenis gereed kwam. Daarna fungeerde het gebouw als militair wapen- en kledingmagazijn.
* De [[Vishal (Breda)|Vishal]] (ook: ''Vismarkt'') bevindt zich aan de [[Haven (Breda)|Haven]]. Het is een open hal uit het eind van de 18e eeuw met hardstenen [[Toscaanse orde|Toscaanse zuilen]].
=== Woonhuizen ===
De [[Hofhuizen]] zijn een type grote huizen waarin de hofhouding van de Nassaus resideerde. Ook betekent het een wooncomplex dat rond een binnenplaats was gebouwd met een poort die op de straat uitkwam. De Hofhuizen zijn karakteristiek voor Breda.
De overige woonhuizen zijn meestal van na de middeleeuwen, daar de stadsbranden van [[1490]] en [[1534]] de meeste huizen, op de kelders na, hebben verwoest. Het oudste huis is ''De Iseren Leeu'' aan de Visserstraat 10, uit [[1490]]. Het bezit in het achterdeel nog restanten van het laat-15e-eeuws houtskelet. Later kreeg de kelder tongewelven. De eclectische voorgevel is uit [[1884]]. Ook de huizen ''Warenborgh'' en ''Huis van Montes'' (Visserstraat 16-18) werden in 1490 gebouwd, en wel door de deken van het kapittel, Karolus Oudaert. De kapconstructie is nog uit die tijd, terwijl één der vertrekken 16e-eeuwse muurschilderingen bevat. Verdere huizen met oude bouwresten zijn ''De Dry Mooren'' aan Visserstraat 31, en Tolbrugstraat 15.
Na 1534 werden er subsidies voor bakstenen en dakpannen verstrekt en werden de huizen in steen herbouwd. Hoewel de meeste van deze huizen in de 19e eeuw van een nieuwe voorgevel werden voorzien, zijn nog resten van deze huizen te vinden in de vorm van kelders en balklagen, zoals Vismarktstraat 18-18a. Ook huis ''Het Kleyn Beerken'' aan de Sint-Jansstraat 20 is kort na 1534 gebouwd boven een 15e-eeuwse kelder. Omstreeks [[1550]] werd het achterhuis gebouwd. Het pand heeft nu een 18e-eeuwse [[lijstgevel]] en werd in [[1996]] gerestaureerd. Ook huis ''De Dry Keerssen stamt uit de 16e eeuw. Van deze voormalige mouterij bleef de oostelijke [[trapgevel]] gespaard bij de verbouwing van [[1860]]. Het huis ''Den Oraengienboom'', met [[trapgevel]], aan Grote Markt 59 stamt uit [[1585]]. In [[1932]] werd de gevel gerestaureerd.
[[File:Breda, de Poort van Breda aan de Sophiastraat foto8 2014-12-28 14.56.jpg|De Poort van Breda|thumb|180px|left]]
In [[1603]] was er opnieuw een grote brand, nu in het Haageind. De herbouwde gevels waren in renaissancestijl. Uit [[1605]] stamt het huis ''De Sevensterre'' aan Haagdijk 74-76, met een trapgevel. Hiernaast ligt ''Den Wildeman'' aan Haagdijk 78, uit [[1613]]. Dan is er ''De Cleynen Wildeman'' aan Haagdijk 82, uit [[1605]]. Aan de Haagdijk 11 ligt ''De Roy scheir'' uit het begin van de 17de eeuw, en ''Het Zwarte Lam'' vindt men aan Haagdijk 22. Deze huizen hebben trapgevels, evenals het huis ''Prins Maurits'' aan Grote Markt 61, dat van omstreeks [[1612]] dateert.
Later in de 17e eeuw werden de gevels soberder en strakker vormgegeven. Voorbeelden zijn ''Huis de Vogelstruys'' aan de Havermarkt 21 uit [[1665]], met een bovenlicht uit [[1780]], dat vanaf [[1697]] nog een [[refugehuis]] voor de zusters van het klooster [[Sint-Catharinadal]] is geweest. Andere voorbeelden zijn het pand Reigerstraat 32 en de trapgevel uit [[1708]] van huis ''Den Vergulden ABC'' aan Grote Markt 56, alsmede de lijstgevel aan Grote Markt 10.
Uit de 18e eeuw dateren tal van gevels. Het betrof hierbij vooral verbouwingen van bestaande huizen. Ook werden bestaande, smalle, panden wel samengevoegd tot een monumentaal huis. Voorbeelden hiervan zijn de ''Witte Wijngaerd'' aan de Veemarktstraat 66-66a uit [[1719]]-[[1720]] en ''De Vergulde Craen'' aan Veemarktstraat 23, het linkerdeel in [[1728]] werd gebouwd. De ingang van deze huizen is in [[Lodewijk XIV-stijl]].
Ook de [[Lodewijk XVI-stijl]] is goed vertegenwoordigd, met huizen als ''Den Anker'' aan Haven 4, in [[1789]] gebouwd als brouwershuis, Haven 14 uit [[1790]], Haven 9, Huis ''De Olyton'' aan Boschstraat 35 uit [[1791]], ''In den Bonten Osch'' aan Ginnekenstraat 88, uit [[1790]], en Haven 20. Huizen in [[Empirestijl]] zijn Veemarktstraat 44 uit [[1803]], Nieuwstraat 13, Prinsenkade 9 en Ridderstraat 23.
Tal van kenmerkende woningen uit de 19e en 20e eeuw zijn eveneens aanwezig, alsmede een aantal monumentale 19e-eeuwse villa's.
=== Breda in de sneeuw ===
<gallery>
Bestand:Breda, de Grote of Onze Lieve Vrouwekerk RM10305 foto8 2014-12-28 10.30.jpg|De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk
Bestand:Breda, de toren van de Grote of Onze Lieve Vrouwerkerk RM10305 vanaf de Grote Markt foto6 2014-12-28 10.39.jpg|De kerktoren vanaf de Grote Markt
Bestand:Breda, het Spanjaardsgat foto4 2014-12-28 12.40.jpg|Het Spanjaardsgat
Bestand:2014-12-28 11.29 Breda, watertoren aan de Wilhelminasingel RM10345 foto6 2014-102-28 11.29.jpg|De watertoren aan de Wilhelminasingel
Bestand:Breda, Breda's museum RM518948 foto6 2014-12-28 11.11.jpg|Het voormalig Breda's Museum
Bestand:Breda, het Chassé theater foto2 2014-12-28 11.58.jpg|Het Chassé-theater
Bestand:Breda, Holland Casino foto2 2014-12-28 12.06.jpg|Het Holland Casino
Bestand:Breda, voormalig bedrijfspand Piet de Gruyter aan de Prinsenkade 1 foto5 2014-12-28 12.28.jpg|Het voormalig bedrijfspand Piet de Gruyter
Bestand:Breda, Museum of the Image RM10106 foto8 2014-12-28 14.13.jpg|Het Museum of the Image
</gallery>
== Natuur en landschap ==
[[Bestand:Wilhelminapark.jpg|thumb|Het [[Wilhelminapark (Breda)|Wilhelminapark]]]]
De stad Breda is omgeven door woonwijken en bedrijventerreinen. Kenmerkend voor de stad is de samenvloeiing van de [[Aa of Weerijs]] en de [[Mark (Dintel)|Mark]]. De rivier gaat als Mark verder. Hier liggen enkele havens aan en daar voorbij mondt ook het [[Markkanaal]] in de Mark uit. De rivieren voeden ook de singels om Breda.
=== Parken ===
In Breda is het [[Park Valkenberg|Valkenberg]] bij het [[kasteel van Breda]] het bekendste [[park]]. Het is een stadspark, maar het was vroeger de tuin van het kasteel. Aan de ingang van dit park bevindt zich het [[Baroniemonument]] uit 1905, dat werd ontworpen door architect [[Pierre Cuypers]] en werd onthuld door [[Wilhelmina der Nederlanden|Koningin Wilhelmina]], mede om de bijzondere band tussen het Oranjehuis en Breda te benadrukken. Op [[Koningsdag (Nederland)|Koningsdag]] wordt in dit park een grote kinder[[vrijmarkt]] gehouden.<br />Een ander groot park bij het centrum is het [[Wilhelminapark (Breda)|Wilhelminapark]]. In dit park staat, ter herinnering aan de Poolse bevrijders, een Duitse [[Panther (tank)|Panthertank]] die door de Polen in 1945 aan de stad werd geschonken. Voorts zijn er nog het [[Burgemeester van Sonsbeeckpark]] in de wijk [[Boeimeer (Breda)|Boeimeer]], het [[Zaartpark]] en het [[Park Hoge Vucht]] in Breda Noord. In Breda Centrum bevindt zich de [[Willem Merkxtuin]], een kleine tuin achter de voormalige hofhuizen in de Catharinastraat.
=== Natuurgebieden in de omgeving ===
In de omgeving van de stad vindt men de natuurgebieden [[De Rith]] nabij [[Effen]], het [[Liesbos]], het [[Mastbos]], de [[Teteringse Heide]], met het Cadettenkamp, de [[Vrachelse Heide]] en de [[Lage Vuchtpolder]]. Breda is befaamd om zijn bosrijke omgeving, vooral ten zuiden van de stad. Een ander natuurgebied is het [[Markdal]]. Het [[Mastbos]] is het oudste cultuurbos van Nederland. Het [[Liesbos]] bij [[Princenhage]] en het [[Ulvenhoutse Bos]] staan bekend om hun rijke flora. Naar het zuidoosten toe loopt het bosgebied over in de [[Chaamse Bossen]] en de [[Strijbeekse Heide]]. Tezamen vormt dit uitgestrekte geheel van cultuurbossen een grote toeristische trekpleister. In Breda-Noord bij de wijk de [[Asterd]] ligt het [[Haagse Beemdenbos]] en het natuur- en recreatiegebied de [[Vierde Bergboezem Breda]]. Bij [[Dorst (Noord-Brabant)|Dorst]] ligt de [[Boswachterij Dorst]]. In Breda-Zuid is een [[Bezoekerscentrum Wolfslaar]] waar regelmatig tentoonstellingen worden gehouden. Tevens is hier kinderboerderij Wolfslaar.
De omgeving van Breda kent, ondanks de uitbreiding van stad en infrastructuur, vanouds een belangrijke tuinbouwactiviteit, vooral ten westen van de stad. Men vindt daar glastuinbouw en een centrum voor [[aardbei]]enteelt.
== Kunst en cultuur ==
=== Musea ===
[[Bestand:P1000921Graphic Design Museum.JPG|thumb|[[Stedelijk Museum Breda]]]]
[[Bestand:P1030740_copyGeneraal_Maczek_Museum.jpg|thumb|[[Generaal Maczek Museum]]]]
In Breda zijn verschillende musea:
* [[Stedelijk Museum Breda]]
* [[Begijnhof (Breda)#Museum|Begijnhof Breda Museum]]
* [[Generaal Maczek Museum]]
* [[Bierreclame Museum]]
* [[NAC Museum]]
* [[Heemkundig Museum Paulus van Daesdonck]]
* [[Museum Oorlog en Vrede Breda]]
* [[Stichting Princenhaags Museum]]
* Miniaturen- en poppenhuismuseum Breda
Privé/bedrijfscollectie
* Er is een uitgebreide collectie van oude koetsen bij de stalhouderij Hans Joosen<ref>{{dode link}}[http://www.trouwservice-joosen.nl/?p=diversen&n=diversen_nav&s=diversen_omnibus Stalhouderij] trouwservice-joosen.nl</ref> die op afspraak te bezoeken is.
=== Beeldende kunst ===
Elk jaar worden [[Kunstenaarsinitiatief#Open atelierroute|Open Ateliers]] Breda (OAB) georganiseerd waaraan ruim veertig kunstenaars deelnemen. Ook zijn er de jaarlijks terugkerende festivals zoals de [[cultuurnacht Breda]], het [[Graphic Matters]] festival en [[BredaPhoto|Breda Photo]].
[[File:Breda, sculptuur bij de Vinkenbergseweg foto4 2015-05-30.jpg|Sculptuur bij de Vinkenbergseweg|thumb|right|200px]]
Enkele kunstinstellingen zijn:
* [[Aardappel Imperium]]
* [[Artilabo]]
* [[De Stilte]]
* [[Gebouw C]]
* [[Kunstenaars Ontmoetings Plaats]] (KOP) in [[Kunstreactor Electron]]
* [[The Loads]]
* [[The S.C.E.N.E.]]
* [[Theaterwerkplaats Tiuri]]
* [[Para (Breda)|Para]]
* [[Podium Bloos]]
* [[Stadsgalerij Breda]]
In de stad zijn diverse kunstwerken te zien; zie de [[lijst van beelden in Breda]].
[[File:Breda, het Chassé theater foto2 2014-12-28 11.58.jpg|Breda, het Chassé theater|thumb|right|230px]]
=== Film en theater ===
Sinds november 2008 beschikt Breda over een [[Pathé Nederland|Pathé]]-bioscoop (voorheen MustSee Breda), een grote bioscoop met zeven filmzalen in het [[Turfschip (gebouw)|Turfschip]] aan het [[Chasséveld]] in [[Breda Centrum]]. De stad huisvest ook een groot theater, het [[Chassé Theater]]. In dit theater is ook Chassé Cinema te vinden, een bioscoop die voornamelijk [[arthouse]]-films draait.
Jaarlijks vindt het BUT Film Festival plaats, georganiseerd door IDFX. Ook vindt in Breda het [[International Film Festival Breda|International Film Festival]] plaats.
=== Muziek ===
De [[Nieuwe Veste]] is het centrum voor beeldende kunsten, theater, dans en muziek. Het is begin jaren 90 ontstaan uit een fusie tussen de oude [[muziekschool]] en centrum 'De Beeldenaar'. De Nieuwe Veste huist boven de hoofdvestiging van de [[Openbare Bibliotheek Breda|Openbare Bibliotheek]] en heeft naast vele les- en praktijklokalen een eigen toneelzaal, concertzaal en opnamestudio.
Poppodium [[Mezz]] is een muziekzaal met een totale capaciteit van 800 personen, verdeeld over twee zalen. Het hoofdpodium van Mezz is gehuisvest in een opvallend gebouw, ontworpen door [[Erick van Egeraat]]. Dit geheel met koper bedekte amorfe gebouw is feitelijk een uitbreiding van het gebouw van de officiersmess van de voormalige [[Chassékazerne]]. Deze mess is volledig gerenoveerd en huisvest nu het Mezz Café. Het [[poppodium]] dankt ook haar naam aan de oude officiersmess.
=== Recreatie ===
Breda is een bekende uitgaansstad, vooral rond de [[Havermarkt (Breda)|Havermarkt]] en de [[Grote Markt Breda|Grote Markt]]. Breda kent geen grote discotheken aan de rand van de stad, maar enkele, met discotheken vergelijkbare, kleine en middelgrote nachtcafés. In tegenstelling tot aangrenzende cafés zijn deze horecagelegenheden overdag gesloten. Overigens strekt de Bredase horeca zich uit tot buiten de binnenstad. Bijvoorbeeld de horeca aan de [[Ginnekenmarkt]] in het [[Ginneken]].
In het centrum is in de voormalige [[Kloosterkazerne]] aan de [[Claudius Prinsenlaan]], later het [[Holland Casino Breda]] gevestigd. Dit [[casino (gokken)|casino]] is verhuisd vanuit zijn eerdere vestiging aan de [[Bijster]]. Naast het [[Holland Casino]] is ook het door [[Herman Hertzberger]] ontworpen [[Chassé Theater]] gevestigd. Bioscoop [[Pathé Nederland|Pathé Breda]] is gevestigd in het [[Turfschip (gebouw)|Turfschip]] op het [[Chasséveld]].
Daarnaast heeft Breda sinds kort een nieuwe recreatieplaats: De Prison Escape in de koepelgevangenis
=== Evenementen ===
{{Zie ook|Zie ook: [[Lijst van evenementen in Breda]].}}
In Breda worden elk jaar verschillende evenementen verspreid over de stad gehouden. Een aantal vindt plaats in het [[Centrum Breda|centrum]] op de [[Grote Markt (Breda)|Grote Markt]] en op andere locaties en wijken van Breda.
Het [[Carnaval]] wordt in de gehele gemeente Breda gevierd. Elke voormalige gemeente heeft zijn eigen carnaval. Zo heet Breda zelf [[Kielegat]], Bavel heet [[Baviaonenland]], Prinsenbeek heet Boemeldonck, Princenhage heet 't Aogje en Teteringen heet dan [[Totdenringen]]. De wijk Haagse Beemden heeft een eigen carnavalsnaam en heet [https://web.archive.org/web/20160119040548/http://giegeldonk.nl/cms/index.php Giegeldonk]. Het Ginneken heeft geen eigen carnavalsnaam maar wel een vereniging die heet het Lestogenblik.
Vanaf 19 december 2008 tot en met 24 december 2008 stond het Glazen huis van [[Serious Request]] op de Grote Markt Breda. Ook in 2016 zal Serious request in Breda georganiseerd worden.<ref>[http://www.radiofreak.nl/nieuws/13752/3FM-Serious-Request-in-2016-in-Breda/ 3FM Serious Request in 2016 in Breda] - Radiofreak.nl 27 mei 2015</ref>
Enkele andere jaarlijks terugkerende evenementen in Breda zijn:
;Muziekevenementen
* [[Breda Jazz Festival]]
* [[Breda Barst]]
* [[Valkenbergconcerten]]
;Overige evenementen
* [[Breda Ballon Fiësta]]
* [[BredaPhoto]]
* [[Outdoor Brabant]]
* [[Brabantse Kastelendag]]
* [[Cultuurnacht Breda]]
* [[Graphic Matters]]
* [[Dag van de Bedevaart]]
* [[International Film Festival Breda]]
* [[Harley-dag Breda]]
* [[Roodharigendag]]
* [[Stripdagen|Stripbeurs]]
=== Sport ===
[[Bestand:2013 Logo NAC Breda.JPG|thumb|Logo van [[NAC Breda]]]]
De plaatselijke voetbalclub [[NAC Breda]] komt uit in de [[Eredivisie (mannenvoetbal)|Eredivisie]] en speelt zijn wedstrijden in het [[Rat Verlegh Stadion]]. De club won eenmaal het landskampioenschap en de KNVB Beker. Ook [[Velocitas Breda|Velocitas]] heeft het bekertoernooi een keer gewonnen, maar de club werd in 1932 opgeheven. NAC heeft een trouwe aanhang die wekelijks op vrijdag of zaterdag het 'avondje NAC' komen bezoeken. Alleen risicowedstrijden worden meestal op zondag gespeeld. Op amateurniveau speelt onder meer [[VV Baronie]]. Deze club is meermaals kampioen geworden van de zondagamateurs en twee keer algeheel amateurkampioen.
Er zijn in de stad nog veel andere sportverenigingen. [[A.V. Sprint]] is bijvoorbeeld de grootste [[atletiek]]vereniging van Nederland, is gevestigd in Breda en komt met het vrouwenteam uit in de Eredivisie. BredaGym, die haar trainingsaccommodatie onder andere in Prinsenbeek en het Noorderlicht heeft, is de enige vereniging in de regio die binnen de acrobatische gymnastiek het hoogste niveau (A lijn) aanbiedt. Ook binnen het damesturnen komen zij uit in het hoogste landelijke niveau. De Burgst is de grootste volleybalvereniging van Breda, het eerste dames- en herenteam komen uit in de 2e divisie. [[Push (hockeyclub)|Bredase Hockey Vereniging Push]] is een bekende [[hockey]]vereniging. Daarnaast is er ook nog [[BH & BC Breda]], die vooral bekend staat om zijn gezelligheid, maar toch ook wel op topniveau hockeyt. Heren 1 speelt in de overgangsklasse en ook vaak minimaal 2 jeugdteams op Landelijk niveau. In [[Breda Noord]] is de De Bredase Rugby Club (BRC) gevestigd. [[Roeivereniging Breda]], gelegen ten Noorden van Breda aan de rivier de Mark in [[Terheijden]]. Zwemvereniging [[SBC 2000]] met als thuisbasis zwembad De Wisselaar in [[Breda Noord]]. In totaal telt de stad drie zwembaden. Niet ver van De Wisselaar bevindt zich het [[Schaats- en Racketcentrum Breda]], een groot sportcomplex. Breda telt één basketbalvereniging, namelijk [[Barons]].
In Breda worden verschillende sportevenementen gehouden zoals de [[Bredase Singelloop]], de [[Haagse Beemden Loop]], [[City Golf Breda]], [[Outdoor Brabant]], [[Breda Future]] en [[ParaGamesBreda]]. De Open Bredase TurnKampioenschappen (OBTK) is een van de grootste turnwedstrijden van Nederland die reeds 20 jaar wordt georganiseerd. Ook is er elk jaar een internationaal Acrobatisch Gymnastiek evenement in Breda te vinden (BOAC). In 1966 startte de eerste editie van de [[wielerklassieker]] [[Amstel Gold Race]] in Breda. De aanloop naar de [[Limburg (Nederland)|Limburgse]] heuvels bleek lang, door wegwerkzaamheden moesten de deelnemers zelfs 50 kilometer omrijden. In 1967 werd de start naar [[Helmond]] verplaatst.
Mogelijkheden voor buitenrecreatie zijn er onder andere bij de [[Galderse Meren]] en de [[Asterdplas]].
== Economie ==
=== Industrie ===
Gedurende de 19e eeuw kwam de moderne industrie op. Tal van bedrijven vestigden zich in Breda, waaronder bierbrouwerijen, voedingsmiddelenindustrie, lucifersfabrieken en ijzergieterijen.
''Landelijk zeer bekend waren onder meer:''
* [[De Faam]] (1838-2014), suikerwerken, drop, pepermunt
* [[Kwatta (merk)|Kwatta]] (1883-1977), chocoladeproducten
* [[Drie Hoefijzers (bedrijf)|Drie Hoefijzers]] (1853-2004), een brouwerij (latere merknamen Skol, Breda Bier, Oranjeboom Bier)
* [[Hero (bedrijf)|Hero]] (1914-heden), jam, vruchtendranken en andere fruitproducten
* [[Etna (merk)|Etna]] (1856-1983), ijzergieterij en fabriek van fornuizen
*[[Loda (bedrijf)|Loda]], producent van onder meer [[Lodaline]] schoonmaakmiddel. Loda (Grada-McBride) sloot in 2004. Op het terrein van de voormalige fabriek aan de Teteringsedijk wil men onder meer woningen bouwen.
* [[Hollandsche Kunstzijde Industrie]] (H.K.I.) (1921-1982), gedurende de jaren 20 opgegaan in [[ENKA (bedrijf)|Enka]] en sinds 1929 [[Algemene Kunstzijde Unie]] en later opgegaan in [[AKZO]]. De eerste sluitingsplannen dateerden van 1970 maar gingen vanwege heftige protesten niet door. Uiteindelijk werd de fabriek in 1982 alsnog gesloten.
* [[Machinefabriek Breda]] voorheen Backer & Rueb, (1862-1993), stoommachines, industriemachines, constructiewerk, locomotieven
*De Bredasche Beetwortelsuikerfabriek (1871-2009) werd op het grondgebied van [[Princenhage]] opgericht in 1871 als: ''fa. Van Aken, Segers & Co.''. In 1874 werd de fabriek verkocht aan ''Felix Wittouck, SA Sucreries de Breda et Berg-op-Zoom'', vanaf 1905: ''NV Suikerfabrieken Breda en Bergen op Zoom'', en in 1908: ''NV Algemeene Suikermaatschappij'' (ASmij). In 1918 ging het bedrijf op in de [[Corbion (bedrijf)|CSM]], dat in 2007 door [[Suiker Unie]] werd overgenomen. Reeds in 2004 werd de suikerproductie te Breda gestaakt en werd een deel van de installatie aan Suiker Unie verhuurd voor onder meer stroopfabricage. De sloop vond plaats in 2009, inclusief de twee grote silo's, daterend uit respectievelijk 1968 en 1973 .
* [[Philips (Breda)|Philips]] Electro Acoustiek (ELA) verhuisde in 1970 van [[Eindhoven]] naar Breda, maakte aanvankelijk microfoons, luidsprekers en bioscoopcamera's, later vooral televisiecamera's. Via diverse overnames is het bedrijf onderdeel geworden van Belden, dat opereert onder de naam GrassValley Nederland.
''Andere bekende Bredase fabrieken:''
*Parket Fabriek N.V. Aug. Lachappelle (Antwerpen-Breda-Amsterdam, sedert 1901), parketvloeren, naamgever van de Lachappellestraat, destijds gevestigd op nr. 12. Het bedrijf is gevestigd te Roosendaal.
* [[Lonka]], snoep en suikerwaren. Lonka NV is opgericht in Breda (Minister Nelissenstraat en Zonnebloemstraat) in 1920. Oorspronkelijk als 'Lonca', afgeleid van London Caramel Works, gevestigd te Roosendaal
* [[Teolin]] - Verffabrieken (voorheen Wagemakers, later verffabriek Herbert) voorheen aan de Poolseweg (later Generaal Maczekstraat geheten). Op het terrein van de voormalige verffabriek zijn woningen gerealiseerd.
* [[Luciferfabriek (Eindhoven)|Luciferfabriek]] C. Looijens (1890) (later VHLF)
*N.V. [[Preservenbedrijf]], fabrikant van onder andere [[Nibb-it]]-zoutjes, aan de Haagweg (dochter van Amstel, tot 1970?)
* [[Molenschot]], weegwerktuigen (Eerste Nederlandsche Fabriek van Weegwerktuigen Jan Molenschot en Zoon B.V.). Precia-Molen, leverancier van industriële weegapparatuur van 0,1 g - 100.000 kg, werd opgericht in 1867. Na 140 jaar gevestigd te zijn geweest aan de Teteringsedijk heeft Precia-Molen in 2007 de Bredase binnenstad verlaten. Thans gevestigd op het industrieterrein “Haagse Beemden” in Breda.
* [[Van Melle]] snoep, drop en suikerwaren (ongeveer 1983-heden. Na het vertrek van Enka.)
* [[Saval B.V]]., brandblussersca. De firma “Nederlandsche Fabriek, van Saval Schuimbluschapparaten” werd in 1925 opgericht. “Saval” is een samentrekking van de woorden “Saving All”.
* [[Jumbo Supermarkten|Jumbo]] DC Breda (voorheen [[C1000]]). Gevestigd op industrieterrein IABC. Hier zijn meer dan 500 mensen werkzaam.
Breda is veranderd in vooral een dienstverlenende stad. Een groeiend aantal bedrijven kiezen ervoor om hun hoofdkantoor voor de Benelux in Breda onder te brengen. Enkele van deze ondernemingen zijn [[General Electric]], [[ExxonMobil]], [[Texaco]], [[Scania]], [[Toshiba]], [[Alfa Laval]], [[Krohne Oil]] en [[AMGen]]. Daarnaast is de foodindustrie sterk vertegenwoordigd met bedrijven als [[Hero (bedrijf)|Hero]], [[Perfetti Van Melle]] en [[Royal Cosun]]. Nieuwe initiatieven zijn onder andere de [[Triple O Campus]] en het stationsgebied. In de gemeente Breda zijn 30 bedrijventerreinen, waaronder De Krogten, Achter Emer, Emerlaken, Steenakker, Doornbos-Oost, Moleneind, Hoogeind, Heilaar, Posthoorn en Moskes. Het hoogste kantoorgebouw in Breda is de 72 meter hoge [[Luchtmachttoren (Breda)|Luchtmachttoren]] langs de A16 in Breda Noord-West, waar de leiding van de [[Koninklijke Luchtmacht]] is gehuisvest.
[[Bestand:0950newEindstraat.jpg|thumb|Eindstraat]]
=== Winkels en markten ===
In de [[Breda Centrum|binnenstad]] liggen de bekende [[winkelstraat (algemeen)|winkelstraten]] [[Ginnekenstraat (Breda)|Ginnekenstraat]], [[Houtmarktpassage]], [[Torenstraat (Breda)|Torenstraat]], [[Lange Brugstraat]] met winkelcentrum "[['t Sas]]", [[Korte Brugstraat]], [[Veemarktstraat]] en [[Halstraat]]. In de Lange Brugstraat is tevens het overdekte [[winkelcentrum]] "[[De Barones]]" met enkele bekende zaken gevestigd. Net buiten het, grotendeels autovrije, centrum vindt men verder de [[Ginnekenweg]],de [[Wilhelminastraat (Breda)|Wilhelminastraat]], de [[Haagdijk]] en de [[Boschstraat (Breda)|Boschstraat]]. Op donderdagavond is er in het centrum van Breda [[koopavond]]. In andere delen van de stad zoals de [[Haagse Beemden (wijk)|Haagse Beemden]] is dat op vrijdagavond. De eerste zondag van de maand is meestal [[koopzondag]].
[[Markt (winkel)|Markt]] is er op de diverse weekmarkten in Breda. De grootste is op de [[Grote Markt (Breda)|Grote Markt Breda]] in het centrum en wel op dinsdag en op vrijdagmorgen. Op zaterdagmiddag is er markt op de [[Nieuwe Haagdijk]]. Op woensdag is er een boeken- en antiekmarkt op de Grote Markt. Op dinsdagmorgen is er een speciale biologische markt op het Veemarktplein.
Op woensdag is er nog een weekmarkt bij winkelcentrum Heksenwiel in de wijk [[Heksenwiel]] in de [[Haagse Beemden (wijk)|Haagse Beemden]]. Op donderdagmorgen bij winkelcentrum de Hoge Vucht in de [[Hoge Vucht]].
De [[woonboulevard Breda]] bevindt zich aan de rand van Breda langs de [[Rijksweg 16|A16]] en heeft een regio-functie.
=== Toerisme ===
Sinds juli 1997 wordt de campagne ''Breda, stad met karakter'' gehanteerd. Belangrijkste doel van de campagne was ondersteuning van het gemeentelijk beleid en het versterken van het besef van dingen waar Breda en de Bredanaars trots op zijn. Van wat was, wat is en wat komt.
Sinds begin 2008 wil Breda zich profileren met ''Welkom in Breda Nassaustad'', gebaseerd op de banden met het Koninklijk Huis.
Het [[Vereniging voor Vreemdelingenverkeer|VVV]] Breda bestaat sinds 1908 en bevindt zich vlak bij het [[Station Breda]]. Tevens bevindt zich een vestiging van de VVV op de [[Grote Markt (Breda)|Grote Markt]]. Er zijn verschillende [[stadswandeling]]en in Breda mogelijk.
== Topografie ==
[[Bestand:Breda-plaats-OpenTopo.jpg|540px]]
''Topografische kaart van Breda (woonplaats), dec. 2014. Klik op de kaart voor een vergroting.''
== Verkeer en vervoer ==
[[Bestand:Afrit Prinsenbeek.jpg|thumb|Invalsweg aan de A16 bij [[Prinsenbeek]]]]
[[Bestand:Breda station 7 september 2014 04.JPG|thumb|[[Station Breda]]]]
=== Wegverkeer ===
Breda is makkelijk bereikbaar via de [[autosnelweg]] [[Rijksweg 16|A16]] vanuit [[Rotterdam]] en ligt niet ver van [[België (hoofdbetekenis)|België]] dat via de grensovergang [[Hazeldonk/Meer|Hazeldonk]] snel bereikbaar is. Breda is eveneens goed te bereiken vanuit [[Utrecht (stad)|Utrecht]] over de [[autosnelweg|snelweg]] [[Rijksweg 27|A27]] en vanuit [[Tilburg]] over de [[autosnelweg|snelweg]] [[Rijksweg 58|A58]] richting [[Etten-Leur]], [[Roosendaal (stad)|Roosendaal]] en verder naar [[Zeeland (provincie)|Zeeland]]. De [[Rijksweg 59|A59]] ([[Zierikzee]]-[[Oss]]) maakt het vierkant van snelwegen om de stad compleet.
=== Openbaar vervoer ===
{{Zie hoofdartikel|Openbaar vervoer in Breda}}
==== Trein ====
Breda heeft twee [[treinstation]]s, namelijk [[station Breda]] in het centrum en [[station Breda-Prinsenbeek]] in de Haagse Beemden. Station Breda is in [[2006]] uitgebreid met een extra [[eilandperron]]. Hiermee ontstond ruimte voor de aansluiting op de [[HSL-Zuid]], waardoor Breda een snelle verbinding heeft gekregen met [[Amsterdam]] en [[Brussel (stad)|Brussel]]. Als de verbindingsbogen naar de HSL in zuidelijke richting gebruik gaan worden vanuit de stad wordt Breda op het internationale netwerk aangesloten.
Tussen 2000 en 2010 is hard gewerkt aan de [[Hogesnelheidslijn Schiphol - Antwerpen|HSL-Zuid]] en de verbreding van de A16 rond Breda. De bereikbaarheid van Breda is hierdoor sterk verbeterd. Met de [[Intercity direct]] is Breda sinds 2011 via de hogesnelheidslijn verbonden met [[Rotterdam]], [[Luchthaven Schiphol|Schiphol]] en [[Amsterdam]] in het noorden. Vanaf April 2018 is daar de directe verbinding met [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] en [[Brussel (stad)|Brussel]] bij gekomen. Tot de definitieve treinen beschikbaar zijn en ingezet zullen worden gebeurt dit met een maximumsnelheid van 160 km/u. Na 2020 zal dit 200 km/u worden.
De omgeving van het Centraal Station is geheel veranderd en gemoderniseerd. Het plan [[Via Breda]] wordt van 2007 tot 2025 gerealiseerd. Verder bestaan er plannen voor een [[station Breda-Oost]].
==== Bus ====
Er is een [[busstation]] in het centraal station en in het centrum van de stad. Er is een netwerk van [[stadsbus]]lijnen, genummerd 1 tot en met 11, die allemaal via [[Station Breda]] naar de diverse wijken in Breda rijden. Deze bussen worden verzorgd door [[Arriva Personenvervoer Nederland|Arriva]]. Met de omliggende gemeenten en steden in de regio zijn [[streekbus]]verbindingen. Verder rijden er bussen over de [[snelweg]] naar [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] en [[Utrecht (stad)|Utrecht]].
==== Watervervoer ====
Er is in de zomermaanden een voet- en fietsveer over de rivier de [[Mark (Dintel)|Mark]] tussen [[Terheijden]] en een verbinding in het recreatie-gebied buiten de wijk de [[Asterd]] in de [[Haagse Beemden (wijk)|Haagse Beemden]].
==== Luchtvaart ====
Ten westen van de stad Breda ligt het kleine [[Breda International Airport]]. De luchthaven is geopend in 1949 en wordt in beperkte mate gebruikt voor burgerluchtvaart. Vanaf het vliegveld vertrekken zakenvluchten, rondvluchten en er zijn wat lesactiviteiten.
== Onderwijs ==
[[Bestand:P1010488Avans Breda.JPG|thumb|[[Avans Hogeschool|Avans Hogeschool Breda]]]]
In Breda zijn veel soorten scholen, zowel voor [[Basisonderwijs (Nederland)|basisonderwijs]], [[voortgezet onderwijs]], [[speciaal onderwijs]], [[middelbaar beroepsonderwijs]], [[hoger beroepsonderwijs]] en [[Universiteit|wetenschappelijk onderwijs]].
Breda telt 18 scholen voor voortgezet onderwijs:
* Christoffel
* De Rotonde
* De La Salle
* [[De Nassau]]
* [[Graaf Engelbrecht College]]
* ISK
* [[Markenhage]]
* [[Mencia de Mendozalyceum]]
* Mencia Sandrode
* [[Michaël College]]
* [[Newmancollege]]
* [[Onze Lieve Vrouwelyceum]]
* Orion Lyceum
* Praktijkschoo
* [[Prinsentuin van Cooth]]
* [[Stedelijk Gymnasium Breda]]
* [[Tessenderlandt]]
Tot de scholen voor middelbaar beroepsonderwijs behoort:
* [[Regionaal opleidingencentrum]] (ROC) West-Brabant
Hoger onderwijs:
* [[Avans Hogeschool]] (onder andere de [[Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost]])
* [[Breda University of Applied Sciences ]] (voorheen NHTV: Nationale hogeschool voor toerisme en verkeer)
Wetenschappelijk onderwijs:
* [[Koninklijke Militaire Academie]] (KMA)
Studentenverenigingen in Breda zijn onder meer:
* [[Alphastudentenverenigingen|Alpha Breda]]
* [[B.S.R.V. Scylla]]
* [[CESAR (studievereniging)|CESAR]]
* [[Vereniging van Gereformeerde Studenten-Nederland|Vegetist]]
== Overige voorzieningen ==
=== Gezondheidszorg ===
[[Bestand:Amphia ziekenhuis P1060078.JPG|thumb|Amphia Breda Molengracht]]
Het [[Amphia Ziekenhuis]] is een streekziekenhuis voor West-Brabant. Het heeft in Breda op dit moment nog twee vestigingen, op de locaties Molengracht en Langedijk; een derde staat in [[Oosterhout (Noord-Brabant)|Oosterhout]]. In Breda zijn de locaties Molengracht en Langedijk. In 2020 worden beide vestigingen gecombineerd in de totale (vernieuw)bouw van de locatie Molengracht. Ten zuiden van de stad is de inrichting Sensis (voorheen [[Blauwe Kamer (klooster)|De Blauwe Kamer]]), een woon- en behandelcentrum voor visueel-verstandelijk gehandicapten.
Voormalige ziekenhuizen zijn het [[Diaconessenhuis (Breda)|Diaconessenhuis]], het [[Laurensziekenhuis]] en het oude [[Sint Ignatius ziekenhuis (oud)|Sint Ignatius ziekenhuis]].
[[Thebe (Zorgorganisatie)|Thebe]], een zorgorganisatie in Midden- en West-Brabant, heeft acht [[Verzorgingshuis|woonzorgcentra]] in Breda en één in [[Prinsenbeek]].
=== Bibliotheken ===
De [[Openbare Bibliotheek Breda|Openbare Bibliotheek]] heeft één hoofdvestiging in het centrum en negen nevenvestigingen.
== Bekende Bredanaars==
{{Zie hoofdartikel|Lijst van Bredanaars}}
== Titel Koninklijk Huis==
*Koning [[Willem-Alexander der Nederlanden|Willem-Alexander]] voert de [[adel]]lijke titel ''Baron van Breda''. Zie [[Titels Nederlandse koninklijke familie#Titels van de Koning der Nederlanden|Titels Nederlandse koninklijke familie]].
== Externe links ==
* [http://www.breda.nl/ Officiële website]
* [http://stadsarchief.breda.nl/ Stadsarchief Breda]
{{Appendix|2=
* Nierse, Leo, ''Breda: stad van borderlords en baronnen''. Raamsdonksveer: Vèrse Hoeven Uitgeverij, 2003. {{ISBN|90-75703-57-0}}
----
{{References}}
}}
{{Commonscat|Breda, Netherlands}}
{{Navigatie gemeente Breda}}
{{Navigatie wijken Breda}}
{{Navigatie BrabantStad}}
{{Navigatie Oranjesteden}}
{{Navigatie provincie Noord-Brabant}}
{{Coor title dms|51|35|15|N|4|46|30|E|type:city_scale:50000_region:NL}}
[[Categorie:Breda| ]]
[[Categorie:Plaats in Noord-Brabant]]
| |||