Ziekenhuis Calvariënberg: verschil tussen versies

| architect = M. Hermans, [[Mathias Soiron|M. Soiron]], [[Carl Weber|C. Weber]], [[Jules Bilmeyer|J. Bilmeyer]], J. van Riel

| onderschrift2 = Gasthuis Calvariënberg ([[Philippe van Gulpen|Ph. van Gulpen]], 1849).<br />Rechts de heringerichte kloostervleugels uit 1671; links de nieuwbouw uit 1821. In het midden de gasthuiskapel

| onderschrift3 = Dakenplan van het 'derde Calvariënberg'<br />(ontwerp Bilmeyer & Van Riel, ca. 1885)

Het Ziekenhuis Calvariënberg werd in 1821 opgericht als Algemeen Burgerlijk Zieken- en Gebrekkigenhuis. Tot de 19e eeuw bekommerden vooral kloosterlingen zich om zieken, invaliden, ouden van dagen, vondelingen, wezen en andere hulpbehoevenden. Die instellingen werden enkele jaren na de [[Beleg van Maastricht (1794)|komst van de Fransen]] (1794) opgeheven.<ref group=noot>Enkele instellingen die in Maastricht vóór 1794 als zodanig functioneerden waren: het [[Sint-Servaasgasthuis]], het [[Sint-Jacobsgasthuis (Maastricht)|Sint-Jacobsgasthuis]] en het Sint-Gillishospitaal in [[Wyck]]. Daarnaast hielden o.a. de [[kapucijnen]], [[cellebroeders]] en [[grauwzusters]] zich bezig met ziekenzorg. Het [[Twaalf Apostelen Hofje]] en het [[Hofje Sint Maartenshuizen]] waren particuliere instellingen, die aan de opheffing ontsnapten, al zou het bestuur van de Twaalf Apostelen enige tijd aan de provisors worden onttrokken.</ref> Het nieuwe ziekenhuis kwam in de plaats van een door de gemeente ingericht "infirmenhuis" in het voormalige [[Cellebroederskapel (Maastricht)|Cellebroedersklooster]] (1806-1819). Toen dit gebouw niet meer voldeed, vond het in 1815 opgerichte [[Burgerlijk Armbestuur]]<ref group=noot>Het Burgerlijk Armbestuur (BA) was de opvolger van het Bureau van Weldadigheid (1802-1815) uit de Franse tijd. Het kapitaal waarover het BA kon beschikken was grotendeels afkomstig uit voormalig kerkelijk of adellijk bezit, de zogenaamde "ontdekte [[domeinen]]". Gales/Kreukels/Luijten/Roebroeks (1997), pp. 17-23, 27-28.</ref> een nieuw onderkomen in het leegstaande 17e-eeuwse [[Klooster Calvariënberg]]. Een deel van dit complex werd in 1820 voor 25.000 [[Franse frank|francs]] gekocht van de weduwe Rigano, wier overleden man hier een katoenfabriek was begonnen. De voormalige kloosterkapel en een [[Kanunnikenhuis|kanunnikenwoning]] waren niet bij de koop inbegrepen en bleven in gebruik als fabriek voor straatlantaarns van de gebroeders Fraiture. Het kloostergedeelte werd in 1821 door de architecten Hermans en [[Mathias Soiron|Soiron]] verbouwd tot 'Godshuis' voor 200 armlastige ouderen en gehandicapten ('gebrekkigen') en ten zuiden hiervan verrees een ziekenhuis met ruim 100 bedden. De twee delen waren met elkaar verbonden door een provisorische gestichtskapel.<ref>Ubachs/Evers (2005), pp. 111-112: 'Calvariënberg, ziekenhuis'.</ref>

Toen Van Kleef in 1881 begon, waren er nog geen geschoolde verpleegsters in Calvariënberg. De Zusters Onder de Bogen waren bovendien snel in hun zedelijk gevoel aangetast, zelfs bij het aanschouwen van een naakte peuter of bij een gecompliceerde bevalling. Niettemin kreeg hij het voor elkaar dat enkele zusters rond de eeuwwisseling een opleiding ziekenverpleging gingen volgen.<ref>Roebroeks (2016), pp. 30-32.</ref><ref>Rogier (1958), passim.</ref>. Lambert van Kleef was de drijvende kracht achter de uitbreiding van het bestaande hospitaal met het eerste paviljoenziekenhuis in Nederland. Dit in 1891 geopende 'derde Calvariënberg' was een ontwerp van [[Jules Bilmeyer]] en Jozef van Riel uit [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]]. Het had meerdere operatiekamers, zes algemene paviljoens (drie elk voor mannen en vrouwen) en een separate klasse-afdeling, een relatief nieuwe ontwikkeling in het ziekenhuiswezen.<ref>{{aut|Teun H.J. Swinkels}} (2016): 'Calvariënberg, ontstaansgeschiedenis van een paviljoensziekenhuis'. In: Evers e.a. (2016), pp. 129-156.</ref>

Van Kleef nam in 1904 ontslag als geneesheer-directeur van Calvariënberg. Hij werd opgevolgd door zijn voormalige assistent, Gérard Rombouts (1869-1946). Onder zijn leiding werd in 1913 een nieuw röntgenlaboratorium ingericht.<ref name="mgmumc">[https://medischegeschiedenis.mumc.nl/de-ziekenhuiszorg-maastricht 'De ziekenhuiszorg in Maastricht'] op website ''medischegeschiedenis.mumc.nl''.</ref> De bouw van nieuwe slaapzalen voor de geesteszieken was in 1907 voltooid, maar daarmee was een nieuw probleem gecreëerd, omdat de maximale capaciteit was teruggebracht van 75 naar 56.<ref name="lodewick150">{{aut|Léon Lodewick}} (2011): 'Het krankzinnigengesticht Calvariënberg, 1847-1952'. In: Eggen e.a. (2011), p. 150.</ref> In 1917 had het krankzinnigengesticht te maken met een overbevolking van 56 patiënten. Het zou toen eigenlijk gesloten moeten worden, maar door de [[Eerste Wereldoorlog]] werd dat besluit op de lange baan geschoven.<ref>Luijten/Roebroeks (1988), pp. 49-50.</ref>

In 1919 werd Antonius Hintzen (1883-1934) geneesheer-directeur. Hintzen was in dezelfde functie werkzaam geweest in het [[Heerlen]]se Sint-Josephziekenhuis (later [[De Wever-Ziekenhuis]]). In Maastricht wist hij de administratie van het ziekenhuis los te maken van het Burgerlijk Armbestuur.<ref>Ubachs/Evers (2005), p. 228: 'Hintzen, A.H.J.'.</ref> Onder zijn bestuur werden diverse verbeteringen doorgevoerd, zoals de aanleg van centrale verwarming en koud en warm stromend water, de verbouwing van de voormalige gestichtsboerderij tot zusterhuis voor de Zusters Onder de Bogen, de samenvoeging van het chemisch, pathologisch en bacteriologisch laboratorium, de bouw van twee noodbarakken in de tuin, de bouw van het 'epidemisch ziekenhuis' en de vernieuwing van de kinderafdeling. Voor dat laatste zette de kindergeneeskundige Hendrik Koenen (1891-1963) zich in, die vanaf 1922 aan het ziekenhuis verbonden was. Koenen speelde ook een belangrijke rol bij het terugdringen van de zuigelingen- en kindersterfte in Maastricht en de regio, door het geven van voorlichting over het belang van hygiëne en goede voeding, in het bijzonder over de voordelen van [[moedermelk]].<ref name="mgmumc" />

Hintzen, die na een galblaasoperatie overleed in Calvariënberg, werd opgevolgd door Charles Mendes de Leon (1893-1962). Deze was in het [[Amsterdam]]se [[Wilhelmina Gasthuis]] assistent geweest van de vermaarde hoogleraar interne geneeskunde [[Isidore Snapper]]. Hoewel [[Rooms-Katholieke Kerk|rooms-katholiek]] gedoopt, werd hij als afstammeling van [[Joden|joodse]] grootouders in februari 1941 ontslagen. In november van dat jaar werd zijn [[Ariërverklaring]] alsnog geaccepteerd en mocht hij in zijn ambt terugkeren, maar zijn positie bleef precair tijdens de [[Nederland in de Tweede Wereldoorlog#De bezetting|Duitse bezetting]]. In 1942 was hij enkele maanden [[Gijzeling (Tweede Wereldoorlog)|gegijzeld]].<ref>Ubachs/Evers (2005), pp. 348-349: 'Mendes de Leon, Charles'.</ref> Enkele joodse vrouwen wisten de oorlog te overleven doordat Mendes de Leon hun op de afdeling interne geneeskunde onderdak bood.<ref name="mgmumc" />

Mendes de Leon zette in Maastricht onder andere een [[bloedtransfusie]]dienst op. Begin jaren 1930 voldeed het verouderde en te krap opgezette Calvariënberg niet meer en werden plannen gemaakt voor een nieuw ziekenhuis, maar door de [[crisis van de jaren 30]] en de [[Tweede Wereldoorlog]] liepen die plannen grote vertraging op. In 1936 werd op het oude terrein nog een nieuw paviljoen voor longlijders geopend. In 1940 begon de bouw van het nieuwe ziekenhuis in de wijk [[Brusselsepoort (wijk)|Brusselsepoort]].<ref name="mgmumc" />

In het krankzinnigengesticht traden langzaam maar zeker in geestesziekten academisch geschoolden toe tot de medische staf. In 1936 werd de [[neuroloog]] De Jong aangesteld en in 1941 de [[psychiater]] Mesker.<ref name="lodewick150" />

Op 3 augustus 1950 opende het nieuwe [[Ziekenhuis Sint Annadal]], waarna de herinrichting van het oude ziekenhuisterrein kon beginnen. Het krankzinnigengesticht werd in 1951 verzelfstandigd en psychiater Mesker werd de eerste medisch directeur.<ref name="lodewick150" /> In 1952 verhuisde het gesticht naar het voormalige verblijf van de Zusters Onder de Bogen aan de Abtstraat, waar het de beschikking kreeg over 180 bedden. Volgens plannen van het Burgerlijk Armbestuur zou het oude gesticht (het kanunnikenhuis met aanbouwen) daarna worden gesloopt, zodat de Calvariekapel weer vrij zou komen te liggen. Op het slopen van de hoge muur langs de Calvariestraat na (1954), bleef dit plan onuitgevoerd. In plaats daarvan werden in de gebouwen dienstbodes gehuisvest. Vanaf 1964 kwamen hier kamers voor echtparen die (gescheiden!) op slaapzalen in het Godshuis sliepen en werd dit deel Ludwino-paviljoen genoemd. Het Godshuis in het 'Tweede Calvariënberg' behield de functie [[Verzorgingshuis|bejaardenzorg]]. In 1956 verhuisde een deel van de bewoners naar de Aldenhofflat, een modern bejaardenverzorgingscentrum iets verderop aan de Calvariestraat.<ref>Luijten/Roebroeks (1988), pp. 47, 49-50.</ref><ref name="Gales117" />

Nog voor de opening bleek Sint Annadal met 350 bedden te klein, waardoor de afdeling neurologie nog enige jaren in het paviljoenziekenhuis gehuisvest bleef.<ref name="mgmumc" /> In 1953 werd in het Klassegebouw een afdeling voor psychisch gestoorde bejaarden geopend, waarna dit gebouw de naam Elisabeth-tehuis kreeg. De rest van het 'derde Calvariënberg' kreeg de bestemming [[verpleeghuis]]; vanaf 1962 werd hier het [[revalidatiecentrum]] 'De Maasgouw' aan toegevoegd. Het verplegend personeel woonde aanvankelijk in kamers boven de paviljoens. In 1963 kwam aan de zuidwestzijde van het terrein, nabij de [[Tongersestraat]], de Polvertorenflat gereed, waar het verplegend personeel in opleiding werd ondergebracht.<ref>Luijten/Roebroeks (1988), p. 50.</ref><ref name="Gales117">Gales/Kreukels/Luijten/Roebroeks (1997), pp. 117-119, 123.</ref>

Bestand:2015-10-05 Maastricht, Klevarie 03.jpg|Nieuwbouw verpleegkliniek

Bestand:Maastricht, sloop verpleeghuis Klevarie 03.jpg|Sloop oude kliniek

Bestand:2017 Maastricht, Tongersestraat, Canisianum 28.jpg|Renovatie verpleegstersflat

Bestand:2018 Maastricht, Klevarieterrein, nieuwbouw Polvertorenplein.jpg|Nieuwbouwwoningen Klevarie

{{Zie hoofdartikelHoofdartikel|Klooster Calvariënberg}}

De bewaard gebleven delen van het 'eerste en tweede Calvariënberg' vormen een vrij massief, rechthoekig gebouwencomplex op de hoek van de [[Abtstraat (Maastricht)|Abtstraat]] en [[Calvariestraat]]. De kloosterkapel maakt geen deel uit van deze rechthoek, die weer is opgebouwd uit twee kwadranten rondom twee binnenhoven, die middels een smalle doorgang met elkaar in verbinding staan. Van het noordelijk kwadrant behoorden twee vleugels tot het voormalige nonnenklooster Calvariënberg. Deze sterk verbouwde west- en noordvleugels dateren uit 1671. De oostvleugel wordt gevormd door het hieronder beschreven administratiegebouw. Het zuidelijk kwadrant bestaat uit drie min of meer identieke ziekenhuisvleugels uit 1821. Tussen de twee kwadranten is in 1821 de gestichtskapel gebouwd met een gevel in [[Neoclassicistische architectuur|neoclassicistische]] trant, die echter nauwelijks meer als kapel te herkennen is.<ref>{{Linklink rijksmonument|id=26637}}</ref>

Bestand:Overzicht van de binnenplaats - Maastricht - 20401583 - RCE.jpg|Kloostervleugels vanaf het binnenterrein

Bestand:20150312 Maastricht; building at Calvariënberg monastery 2.jpg|Ziekenhuisvleugels vanaf het Klevarieterrein

Bestand:20150312 Maastricht; Calvariekapel 01.jpg|Kapel met aanbouwen vanaf het Klevarieterrein

Bestand:20150312 Maastricht; Chapel of Calvariënberg Monastery 03.jpg|Kapel met aanbouwen vanaf de Calvariestraat

De gevel aan de Calvariestraat is slechts drie vensterassen breed en lijkt enigszins op het rijkversierde linkerdeel van de gevel aan de Abtstraat, echter zonder de gotische traceringen. De meeste vensternissen zijn hier blind en op de begane grond zijn slechts kleine, rechthoekige vensters aangebracht. De trapgevel heeft schouderstukken, waarin zich spitsboogfriezen en -vensters bevinden.<ref>{{Linklink rijksmonument|id=506610}}</ref>

Bestand:Abtstraat2.JPG|Abtstraat, linker bouwdeel

Bestand:20150312 Maastricht; Abtstraat 11.jpg|idem, detail

Bestand:Huize Calvarie, voorgevel - Maastricht - 20147141 - RCE.jpg|Abtstraat, rechter bouwdeel

Bestand:20150419; Maastricht; Klooster Calvariënberg 2 (cropped).jpg|Calvariestraat, trapgevel

Het vrijstaande Elisabethhuis werd voorheen aangeduid als Klassegebouw omdat het oorspronkelijk bedoeld was voor betalende patiënten. Het is het enige overblijfsel van het paviljoenziekenhuis uit 1887-91, het 'derde Calvariënberg'. Het gebouw fungeerde door zijn voorname uitstraling als poortgebouw voor het ziekenhuis. Het werd omstreeks 1885 ontworpen door de [[Antwerpen (stad)|Antwerpse]] architecten [[Jules Bilmeyer|Bilmeyer]] en Van Riel in een [[eclecticisme|eclectische]] vormentaal met elementen van de Richardson-[[neoromaans]]e stijl. De zijvleugels werden in 1977 gesloopt door het Burgerlijk Armbestuur, waarna het gebouw verhuurd werd aan de [[Universiteit Maastricht]].<ref name="Beijer215">Beijer e.a. (2006), pp. 215.</ref> Min of meer op de plek van de gesloopte vleugels aan de westzijde verrees in 2015-16 een nieuwbouwgedeelte, waarvan de massieve achtergevel en de afwijkende vensterindeling sterk contrasteren met het rijksmonument.

In het gerestaureerde interieur valt de centrale hal op met een fraaie tegelvloer en vier [[gietijzer]]en kolommen op hardstenen [[basement (architectuur)|basementen]] waarop de [[Galerij (bouw)|galerij]] van de eerste verdieping rust. Deze galerij heeft [[smeedijzer]]en [[balustrade]]s. De hal wordt gedekt door een vierkante lichtkoepel op met [[stucwerk]] versierde [[Console (bouwkunde)|consoles]].<ref>{{Linklink rijksmonument|id=506609}}</ref><ref>Van den Boogard/Minis (2001), p. 175.</ref> In de hal bevindt zich een bronzen [[Buste (kunst)|portretbuste]] van [[Lambert van Kleef|dr. Lambert van Kleef]].

Bestand:Maastricht Gasthuis-Calvarienberg 3 (cropped).jpg|Detail voorgevel

Bestand:2018 Maastricht, Abtstraat 2A.jpg|Linker zijgevel

Bestand:2017 Maastricht, Klevarieterrein, uitbreiding Elizabeth-tehuis - 2.jpg|Nieuwbouw achterkant

Bestand:Klassegebouw of Elisabethhuis, Gasthuis Calvariënberg, Maastricht - entreehal 01.jpg|Centrale hal (ca. 1895)

Aan de Abtstraat 2b ligt een kanonnen- of [[affuit]]enloods uit 1786,<ref group=noot>Volgens een jaarsteen in de punt van de topgevel. [http://www.maastrichtsegevelstenen.nl/inventarisatie%20cd/trefwoord/Maastricht-a.htm#2 'Maastricht | straatnaam A | Abtstraat'] op website ''maastrichtsegevelstenen.nl''.</ref> die in de 19e eeuw onderdeel was van het ziekenhuis. Achter de loods lag een (verdwenen) [[Kruithuis|kruitmagazijn]]. Alleen de gevel aan de Abtstraat met twee grote koetspoorten is authentiek.<ref>Van den Boogard/Minis (2001), p. 41.</ref> Het gebouw is sinds 2011 in gebruik als [[hospice]].<ref>Humblé e.a. (2005-2008), p. 29.</ref> Abtstraat 4 is de voormalige directeurswoning van het gesticht. Het brede woonhuis en het naastgelegen koetshuis met poort dateren uit het derde kwart van de 19e eeuw.<ref>{{Linklink rijksmonument|id=26638}}</ref> In de jaren zeventig werd het verbouwd tot kantoorpand, waarna achtereenvolgens de Universiteit Maastricht en de welzijnsorganisatie Envida het pand benutten.<ref name="Beijer215" /> Abtstraat 14 is een statig, 18e-eeuws huis met een brede [[lijstgevel]] en [[segmentboog]]vensters met hardstenen vensteromlijstingen. Rechtsboven bevindt zich een venster met een [[kruiskozijn]] van Naamse steen. De ingangspartij is in [[Lodewijk XV-stijl]]. Het bordes heeft een smeedijzeren hek in [[Régence]]stijl.<ref>{{Linklink rijksmonument|id=26639}}</ref> Dit pand (destijds Abtstraat 10) was waarschijnlijk van 1881 tot 1904 het woonhuis van dr. Van Kleef en zijn familie. De [[Functionalisme (architectuur)|functionalistische]] Aldenhofflat van architect [[Jean Huysmans]] uit 1956 en de Polvertorenflat van W. Schellinx uit 1962-63 zijn als 'nieuwe monumenten' uit de [[wederopbouw]]periode behouden. Eerstgenoemde is sinds 2010 een [[rijksmonument]]. De Polvertorenflat is in 2017 gerenoveerd, waarbij de balkons van de voormalige verpleegsterflat zijn vergroot.

Bestand:2018 Maastricht, Abtstraat, poortje tussen nr 10 & 14.jpg|Muurdeel vm. zusterklooster

Bestand:20150312 Maastricht; Abtstraat 04.jpg|Affuitenloods, Abtstraat 2b

Bestand:Zicht op de linkervleugel met rechts zicht op de balkons van de rechtervleugel - Maastricht - 20421988 - RCE.jpg|Aldenhofflat

Bestand:2018 Maastricht, Polvertorenflat 2.jpg|Polvertorenflat