Renaissance: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
k Robotgeholpen doorverwijzing: Synthese - Koppeling(en) gewijzigd naar synthese (filosofie) |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
Regel 1:
{{Zie dp}}
[[Bestand:Sandro Botticelli - La nascita di Venere - Google Art Project - edited.jpg|{{largethumb}}|Sandro Botticelli
De '''renaissance''' (letterlijk: ''wedergeboorte'') is een periode in de
De Italiaanse [[
▲De '''renaissance''' (letterlijk: ''wedergeboorte'') is een periode in de [[Europa (werelddeel)|Europese]] [[cultuurgeschiedenis]] die volgde op de [[middeleeuwen]]. De term kwam in de [[19e eeuw]] ook in omloop als [[periodisering|historisch periodebegrip]]. De renaissance als [[Late Middeleeuwen|laatmiddeleeuwse]] culturele beweging begon in [[Italië]] in de [[14e eeuw]] (= het ''[[trecento]]'') en verspreidde zich in de volgende eeuwen over de rest van Europa.
Een geromantiseerde visie op de renaissance als wedergeboorte van kunsten en letteren wekt de indruk dat het een periode was van ongestoorde vrede en vooruitgang. Niets is minder waar. Zo woedde er tijdens de renaissance in Europa de [[Honderdjarige Oorlog]] (1337-1453) tussen
▲De Italiaanse [[renaissance-humanisme|humanist]]en die de term ''renaissance'' introduceerden, meenden dat na een periode van verval, de middeleeuwen, een nieuwe [[gouden eeuw (metafoor)|gouden eeuw]] was aangebroken, die niets minder was dan een 'wedergeboorte' van de verworvenheden van de [[klassieke oudheid]]. De acceptatie van renaissance als periodebegrip had niet alleen te maken met de herleving van de klassieke oudheid en de wijze waarop deze periode werd gecontrasteerd met de tijd die daaraan voorafging. De term verwijst ook naar de 'geboorte' van belangrijke nieuwe ontwikkelingen in deze periode, zoals de teloorgang van het [[feodalisme|feodale stelsel]], de ontdekking van nieuwe [[continent]]en, het [[heliocentrische theorie|copernicaanse stelsel]] in de [[astronomie]] en de uitvinding of introductie in Europa van [[drukpers]], [[papier]], [[kompas]] en [[buskruit]]. Moderne historici zien echter op heel wat gebieden geen scherpe breuk met de middeleeuwen, en benadrukken dat er eerder sprake was van continuïteit en verdere ontwikkeling van processen die reeds in de middeleeuwen waren begonnen.
▲Een geromantiseerde visie op de renaissance als wedergeboorte van kunsten en letteren wekt de indruk dat het een periode was van ongestoorde vrede en vooruitgang. Niets is minder waar. Zo woedde er tijdens de renaissance in Europa de [[Honderdjarige Oorlog]] (1337-1453) tussen [[Engeland]] en [[Frankrijk]], en het [[politiek]]e landschap werd als gevolg van oorlogen, koninklijke [[huwelijkspolitiek]] (bijvoorbeeld de eenwording van de [[monarchie]] [[Spanje]] in 1479 onder [[Ferdinand II van Aragon]] en [[Isabella I van Castilië|Isabella van Castilië]]), ontdekkingsreizen en grote veranderingen in [[handel (economie)|handel]] en [[economie]] ingrijpend gewijzigd. Het was ook een tijd van gruwelijke godsdienst[[conflict (onenigheid)|conflicten]], die uiteindelijk zouden uitmonden in de [[reformatie]] en een verdeling van Europa in twee helften met verschillende en elkaar vijandig gezinde [[religie]]s. [[Europese heksenvervolging|Heksenvervolgingen]] bereikten een verschrikkelijk hoogtepunt tijdens de renaissance, en niet tijdens de middeleeuwen, en de [[Spaanse Inquisitie]] zorgde voor de [[verdrijvingsedict|verdrijving van alle Joden uit Spanje]] in 1492. Als gevolg van de ontdekkingsreizen, en met name van de [[kolonisatie]] van [[Afrika]], floreerde ook de trans-Atlantische [[slavenhandel]]. Onder meer door deze tegenstellingen groeit onder moderne historici het inzicht dat het hele concept van een 'renaissance' na de 'duistere middeleeuwen' bijzonder problematisch is. Meer daarover in het volgend hoofdstuk (over de kritiek op gebruik als historische periode).
▲== Gebruik van de term renaissance ==
[[Bestand:Giorgio Vasari Selbstporträt.jpg|miniatuur|Giorgio Vasari's zelfportret]]
Het Franse woord ''renaissance'' betekent
In overeenstemming met de algemene scepsis over afgebakende periodiseringen is er veel discussie onder hedendaagse historici die reageren op de verheerlijking van de "renaissance" en zijn individuele cultuurhelden. Zij zetten vraagtekens bij het nut van de term renaissance als historische afbakening. De opvatting van de renaissance als aanduiding van een periode van bloei van kunsten en wetenschappen bleef overeind tot in de 19e eeuw, toen de [[kunsthistoricus]] [[Jacob Burckhardt]] in zijn in 1860 verschenen boek '[[Die Kultur der Renaissance in Italien]]' de 'definitie' veel ruimer ging opvatten. De [[Italiaanse renaissance]] zag hij in dat werk als een breuk met de middeleeuwen en het begin van de [[Nieuwe Tijd]]. Meer en meer lijkt echter het standpunt terrein te winnen dat er geen sprake is geweest van een bruuske overgang van middeleeuwen naar renaissance.▼
▲In overeenstemming met de algemene scepsis over afgebakende periodiseringen is er veel discussie onder hedendaagse historici die reageren op de verheerlijking van de
De kritiek van latere historici op Burckhardts visie kwam uit verschillende hoeken:<ref name="Roorda">D.J. Roorda: 'Overzicht van de Nieuwe Geschiedenis, Uitgeverij Wolters-Noordhoff 1983 - ISBN 90-01-76213-1 / ISBN 978-90-01-76213-1</ref>▼
▲De kritiek van latere historici op {{aut|Burckhardts}} visie kwam uit verschillende hoeken:<ref name="Roorda">{{aut|Daniel Roorda|Roorda, D.J.}}
*
*
*
*
Als gevolg van deze
== Kenmerken ==
Het is niet eenvoudig om de wezenlijke kenmerken van de renaissance te benoemen. De humanisten meenden dat de cultuur van de antieken tot nieuw leven kwam. Jacob Burckhardt benadrukte vooral de breuk met de middeleeuwen en het vernieuwende karakter van de Renaissance. Latere historici kregen meer oog voor de continuïteit met de middeleeuwen enerzijds, en de minder positieve aspecten van de renaissance anderzijds. Vaak genoemde kenmerken zijn het idealiseren van de klassieke oudheid, het proces van secularisering, de verheerlijking van het individu en het
===
[[Bestand:M. Tullii Ciceronis De oratore liber.jpg|{{largethumb}}|Eerste pagina van een vroeg-
De geleerden die de term
De renaissance lijkt vaak een breuk met de middeleeuwse traditie die gelegitimeerd wordt door te suggereren dat men terugkeert naar een nog oudere traditie, die van de klassieke oudheid. Aan de middeleeuwers verwijt men dat juist zij met de antieke traditie gebroken hebben. Hiermee kan de renaissance als [[historiserende vormgeving]] worden beschouwd.<br />
Het concept
De bewondering en navolging van de antieke cultuur is wellicht het meest in het oog springende kenmerk van de renaissance. Een bewondering voor de politiek van het oude [[Oude Rome|Rome]] had geleid tot een bewuste
Overigens viel het de Italiaanse kunstenaars niet zwaar de gotische traditie af te wijzen: die was er sowieso nauwelijks geworteld. Wel bleven er veel meer invloeden van het [[christendom]] een rol spelen dan men bij oppervlakkige beschouwing zou denken. Christelijke motieven blijven tot ver in de moderne tijd de kerken en privé-kapellen sieren, en in de filosofie is het humanisme nog lange tijd niet gewapend tegen het bastion van de [[scholastiek]].
In werkelijkheid was de renaissance in veel opzichten zowel een voortzetting van als een breuk met de middeleeuwen. In Italië in het algemeen, en in de stad [[Florence (stad)|Florence]] in het bijzonder, wordt in de
De betekenis van de renaissance moet overigens niet worden overschat. De politieke structuur van Europa, zijn talen en nationale culturen, het recht en zijn economische organisatie zijn alle het product van de middeleeuwen.
=== Secularisering ===
De invloed van de renaissance deed zich vooral gelden waar het ging om het denken en voelen van de [[
Vele middeleeuwse - christelijke - waarden werden in twijfel getrokken. Waar de middeleeuwers [[armoede]], [[contemplatie]] en [[kuisheid]] hadden verheerlijkt, spoorde de renaissancegeest aan om bezit te verwerven, actief deel te nemen aan het maatschappelijk leven en van het leven te genieten. Het middeleeuwse [[mensbeeld]] was [[fatalisme|fatalistisch]] en pessimistisch: de mens was [[
De renaissance plaatste hier een optimistisch mensbeeld tegenover dat zich ook manifesteerde in de kunst. Terwijl in de middeleeuwen artistieke creatie zich in wezen wendde tot de christelijke religie, beeldde de renaissancekunst humanistische thema's uit zoals tolerantie, vrijheid van gedachte, vrede, onderwijs ter ontwikkeling van het individu, en de [[mythologie]] uit de oudheid. Dat vermogen tot zelfontwikkeling en zelfbeschikking stond centraal in het opvoedingsideaal van de humanisten. De vrijwel onbegrensde mogelijkheden van het menselijk vernuft werden benadrukt. De afhankelijkheid van de [[
Dit verschil kan duidelijk worden gezien in de verschillende levensmotto's. Zo is het levensmotto van de mensheid in de middeleeuwen: ''
Dat de renaissance meer seculier was dan de middeleeuwen mag ons echter het grote aantal religieuze schilderijen niet doen vergeten dat tijdens de renaissance werd geproduceerd. Zoals altijd bestonden het oude en het nieuwe immers naast elkaar. Dit kon leiden tot conflicten tussen bevolkingsgroepen en - op individueel niveau - tot psychische spanningen.
=== Individualisme
Binnen de relatief kleinschalige Italiaanse [[
Van mannen werd verwacht dat zij het [[
''Virtù'' is een sleutelbegrip in Deze verering van het unieke individu was geheel nieuw: ook de oudheid kende een dergelijk verschijnsel nauwelijks.
Individualisme is onder historici traditioneel het uitgangspunt geweest voor de bespreking van de renaissance. Ze associeerden deze periode met de verworvenheden van getalenteerde, zelfbewuste mannen. Giorgio Vasari concentreerde zich bij zijn bespreking van de
=== Realisme in de beeldende kunst ===
<div style="overflow-x:auto">[[Bestand:Formerly Piero della Francesca - Ideal City - Galleria Nazionale delle Marche Urbino.jpg|thumb|540px|none|[[Piero della Francesca]]:
De toenemende aandacht voor het hier en nu ten koste van de nadruk op het eeuwige en [[
De ruimte was niet langer onpeilbaar en onkenbaar, maar werd als geordend beschouwd, zichtbaar en meetbaar
== Economie ==
Het [[feodalisme]] dat in de middeleeuwen wijd verspreid was geweest verdween geleidelijk, en vroege vormen van [[kapitalisme]] ontstonden. Het middeleeuwse Europa was overwegend landelijk en de economie steunde bijna volledig op de landbouw. Dorpen en steden zouden pas in de [[late middeleeuwen]] belangrijke productiecentra worden, waarna hun economisch belang snel toenam. Tegen de late jaren 1400 was de lijfeigenschap op zijn retour en mochten Europese boeren zich vrijer bewegen en zelfs boerderijen voor zichzelf huren. Aangemoedigd door de hoge prijzen die voor wol werden gevraagd, verkozen veel landeigenaars echter om schapen op hun weilanden te laten hoeden. Als gevolg daarvan trokken duizenden boeren naar stedelijke gebieden op zoek naar werk, en namen de steden in omvang toe.
De [[late middeleeuwen]] waren een periode van [[
Ontwikkelingen zoals bevolkingsgroei, verbetering van het bankwezen, het uitbreiden van de handelsroutes en nieuwe productiesystemen leidden tot een algemene toename van de commerciële activiteit. De [[Handel (economie)|handel]] concentreerde zich rond de [[Middellandse Zee]]. Binnen dit handelsnetwerk speelden de Italiaanse steden een centrale rol. Het waren de grootste, meest welvarende steden van Europa. Ondanks de economische malaise slaagden sommige koopmansgeslachten erin een fortuin te vergaren. Enkele geslachten ontwikkelden zich tot [[bankier]]s. Ook het
== Ontstaan van de renaissance in Italië ==
{{Zie hoofdartikel|Italiaanse renaissance}}
De renaissance begon in Italië, waarna deze culturele beweging zich langzamerhand over
* in Italië was er geen sprake van een centraal gezag
* het leenstelsel bestond al niet meer sinds 1200
* steden en handel waren vroeger dan elders tot grote bloei gekomen
In Italië hadden zich belangrijke steden ontwikkeld. Zij spiegelden zich aan een geïdealiseerd verleden, waarin het klassieke [[Rome (stad)|Rome]] de wereld beheerste, een tijd waarin adel en geestelijkheid nog niet bestonden. Op die manier kwam het tot een herontdekken van de klassieke beschaving: het [[Romeins recht]], de literatuur en de architectuur van de antieken.<br />
Officieel maakte Italië ten noorden van Rome deel uit van het [[Heilige Roomse Rijk]], maar in werkelijkheid slaagden de [[Lijst van keizers van het Heilige Roomse Rijk|keizers]] er nauwelijks in om hun macht of gezag te doen gelden. Noord-Italië bestond uit een groot aantal ''de facto'' zelfstandige [[stadstaat|stadstaten]], die vrijwel voortdurend met elkaar in conflict waren. De belangrijkste stadstaten waren [[Hertogdom Milaan|Milaan]], [[Republiek Venetië|Venetië]], [[Republiek Genua|Genua]] en [[Florence (stad)|Florence]]. De stadstaten werden in de regel geregeerd door een [[oligarchie]] van kooplieden en hadden officieel geen staatshoofd. In Milaan maakten de [[Visconti (Milanees geslacht)|Visconti]] zich meester van de macht; Venetië, Genua en Florence waren een [[republiek]]. Ook intern werden de stadstaten dikwijls verscheurd door conflicten.<br />
In Midden-Italië lag de [[Kerkelijke Staat]], die geregeerd werd door de [[paus]]. De pausen hadden in het verleden de [[Investituurstrijd]] tegen de keizer van het [[Heilige Roomse Rijk]] (1075-1122) gewonnen. De keizer verloor een groot deel van zijn macht in Noord-Italië, waarvan de Noord-Italiaanse steden konden profiteren om alle macht naar zich toe te trekken. In het begin van de veertiende eeuw vertrok de paus echter naar het verre [[Avignon]]; daarna had hij nog maar weinig invloed op de Italiaanse politiek. In het zuiden lagen twee koninkrijken die wel een belangrijke rol speelden in de politiek: het [[koninkrijk Napels]] en het [[koninkrijk Sicilië]].
Regel 84 ⟶ 83:
Na een betrekkelijk lange aanloopperiode, waarin Florence de hoofdrol speelde, verplaatste het centrum van het culturele leven in Italië zich naar Rome en Venetië. De [[hoogrenaissance]] was van betrekkelijk korte duur. Gewoonlijk laat men die duren van 1495 tot 1520.<br />
Aan de bloeitijd kwam in Italië vrij plotseling een eind. De rampen die Italië troffen, zien we weerspiegeld in de kunst. Zo is in het werk van Michelangelo duidelijk een verandering in stijl te zien; het groteske gaat overheersen. Het [[maniërisme]] kondigde zich aan.
=== Florence, eerste stad van de renaissance ===
[[Bestand:Santa Maria del Fiore.jpg|{{largethumb}}|De kathedraal [[Santa Maria del Fiore]] te [[Florence
[[Florence (stad)|Florence]], de belangrijkste stad in [[Toscane]], maakte gedurende de
Het waren enkele Florentijnse schrijvers die het beeld van de renaissance bepaalden. In de
Gedurende de
De cultuur van de stedelijke renaissance en de
In de
=== Rome, stad van de paus ===
Vanaf
In Rome was de invloed van het christelijk denken op vormentaal en ideeënwereld uiteraard nog aanzienlijk groter dan in Florence. Een heiden en republikein als Cicero stond er daarom in minder hoog aanzien. Het weerhield de humanisten er niet van om in Ciceroniaans Latijn de christelijke deugden te prijzen en de paus te verheerlijken als de erfgenaam van de [[
[[Paus Pius II|Aeneas Silvius Piccolomini]] was zo'n humanist. Als paus Pius II (1458-1464) nam hij het besluit om de [[Sint-Pietersbasiliek|St-Pieter]] te laten herbouwen. Het zou enkele
=== Andere vorstenhoven ===
Regel 107 ⟶ 106:
=== Venetië ===
In Venetië was er aanvankelijk nauwelijks belangstelling voor het humanisme. De stad onderhield van oudsher nauwe relaties met [[Byzantijnse Rijk|Byzantium]]. De niet-christelijke cultuur van de Romeinen werd er als een vreemd element ervaren. Pas vanaf
In Venetië werden veel [[
Aan opdrachten aan kunstenaars was geen gebrek. Zowel de [[
Belangrijke Venetiaanse
=== Dagelijks leven ===
Gedurende de Renaissance werden in Italië de huizen van de elite en van gegoede burgers groter. Het aantal vertrekken in zo'n huis nam toe. Ook het aantal [[
=== De rol van de vrouw ===
[[Bestand:Self-portrait_by_Judith_Leyster.jpg|thumb|[[Zelfportret (Leyster)|Zelfportret van Judith Leyster]], 1630, [[National Gallery of Art]]]]
[[Bestand:Anna Maria van Schurman.JPG|miniatuur|Anna Maria van Schurman, portret door [[Jan Lievens]], 1649]]
Vrouwen in de (Italiaanse) renaissance begonnen een grotere rol in het sociale leven te spelen, hoewel hun rol van verzorgster van het huis en de kinderen ongewijzigd bleef. Er werd van hen nog steeds verwacht dat ze kinderen kregen, en de reden voor het huwelijk was om zonen te produceren, die ze zouden opvoeden tot gezonde en goed opgeleide jonge mannen. Dochters brachten kosten met zich mee omdat hun ouders voor een bruidsschat dienden te zorgen. De manier waarop over de rol van vrouwen werd gedacht was een erfenis van het antieke verleden. [[Leon Battista Alberti]] volgde de vrouwonvriendelijke opvattingen van
Niettemin hadden bijvoorbeeld Italiaanse vrouwen, in vergelijking met hun
Universiteiten hielden hun deuren gesloten voor vrouwen. Wat voor vrouwen beschikbaar was aan leren, was heel rudimentair, met een nadruk op het lezen over deugdzame vrouwen of lezen in een gebedenboek. Lesgeven vond thuis plaats of in een of ander lokaaltje dat als school diende. De geletterdheid was in het algemeen het laagst in de landelijke gebieden van Zuid- en Oost-Europa en hoger in de stedelijke gebieden van Noordwest-Europa. De vrouwen die toch tot in de rangen van de humanisten doorstootten en carrière maakten als intellectueel waren, zoals de Franse schrijfster [[Christine de Pizan]], zonder uitzondering van goeden huize. Vrouwelijke seculiere patroons van de kunsten waren niet zo uitzonderlijk als men vroeger dacht.<ref>{{aut|Sheryl Reiss|Reiss, S.E.}};
Enkele bekende vrouwelijke humanisten:
*in het zuiden: [[Isotta Nogarola]], [[Laura Cereta]] en [[Cassandra Fedele]]
*in het noorden: [[Caritas Pirckheimer]] (Duitsland), [[Margaret Roper]] (Engeland), [[Anna Maria van Schurman]] (Nederlanden), [[Margaretha van Valois (1492-1549)|Margaretha van Valois]] (Frankrijk), en [[Louise Labé]] en [[Marie le Jars de Gournay]]
Vrouwelijke musici en kunstenaars:
*[[Francesca Caccini]] (1587?), de dochter van een vooraanstaande Napolitaanse edelman, was een componist-zangeres aan het hof van de Medici in Florence
*[[Properzia de 'Rossi]] (1490-1530) verwierf bekendheid als beeldhouwer
*[[Sofonisba Anguissola]] (1532-1625) studeerde bij Michelangelo en werd hofschilder van [[Filips II van Spanje]]. Anguissola inspireerde anderen, onder wie [[Irene di Spilimbergo]] (1541-1559), [[Lavinia
*[[Judith Leyster]] uit de Nederlanden, wier schilderijen tot voor kort werden beschouwd als die van haar vriend
== Verspreiding
[[Bestand:Leonardo da Vinci - Lady with an Ermine.jpg|thumb|''[[De dame met de hermelijn]]'',
[[Bestand:Jan Gossaert 005.jpg|thumb|[[Jan Gossaert]], ''Sint-Lucas tekent de H. Maagd'', [[Kunsthistorisches Museum]], [[Wenen]]]]
{{Zie ook|Zie ook [[Noordelijke renaissance]]}}▼
Het is goed om vooraf even stil te staan bij het idee van wat
Tot
Ook in de koloniën in de [[Nieuwe Wereld]] heeft de renaissance sporen nagelaten. De [[westerse wereld]] is tot in de
Interessant zijn de verschillende uitingen van realisme in de kunst in het [[Noord-Europa|noorden]] en het zuiden van Europa; de Alpen doen hierbij veelal dienst als scheidslijn.<br />
Grofweg is het eenvoudigste onderscheid te zien in de verschillende wijze waarop de kunstenaars correct probeerden te schilderen. In het zuiden gebeurde dit na de ontdekking van Giotto volgens het lineair perspectief, ook wel mathematisch correct genoemd. In het noorden zag men meer in gedetailleerde naschildering, waardoor het schilderij in kwestie ook realistisch oogde. Hierbij moeten we bedenken dat de schildertechnieken overal verschillend waren. In het zuiden werkte men niet alleen op
▲{{Zie ook|Zie ook [[Noordelijke renaissance]]}}
== Religie en levensbeschouwing ==
In de vroege [[historiografie]] van de renaissance werd religie tegenover rationaliteit gesteld, waarbij dat laatste als een belangrijk kenmerk van deze periode werd voorgesteld. In deze visie waren de middeleeuwen het tijdperk van geloof geweest, waarin de
=== De weg naar de reformatie ===
De renaissance had een grote invloed op de [[theologie]], met name in de manier waarop mensen de relatie tussen mens en God ervoeren. Veel van de meest vooraanstaande theologen in deze periode waren volgelingen van de humanistische methode, zoals Erasmus, Zwingli, Thomas More, [[Maarten Luther]] en Johannes Calvijn. Tussen renaissance en [[reformatie]] was er een verband: dezelfde kritische houding tegenover de bedenkelijke toestanden in de [[kerk (instituut)|Kerk]], en dezelfde aandacht voor de bronnen van de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]]. Al voor de renaissance waren er van tijd tot tijd critici van de levensstijl van veel prelaten van de kerk, maar toen kregen deze weinig gehoor of was het zelfs levensgevaarlijk om dit al te luid te verkondigen.
In de loop van de
=== Toenemende intolerantie jegens de joden ===
De [[late middeleeuwen]] en renaissance waren een periode waarin de intolerantie ten opzichte van andersdenkenden eerder toe- dan afnam. Zoals zo vaak moesten vooral de [[joden]] het ontgelden.<br />
In 1290 werden de joden verdreven uit [[Engeland]], in 1306 werden zij verdreven uit [[Frankrijk]]. Gedurende de
Op het [[Iberisch Schiereiland]] heerste lange tijd een relatief tolerant klimaat. Met de val van [[Granada (stad)|Granada]] in 1492 kwam hier een einde aan. Meer dan 100.000 joden verlieten de Spaanse koninkrijken. Deze [[Sefardische Joden]] vestigden zich voornamelijk in [[Noord-Afrika]] en het [[Ottomaanse Rijk]]. Sommigen van hen gingen naar [[Portugal]] en de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|noordelijke Nederlanden]].
=== Humanisme ===
Het Italiaanse woord ''umanista'' werd waarschijnlijk bedacht in de late vijftiende of begin zestiende eeuw, en was een aanduiding voor een geleerde of leraar die geschoold was in grammatica, retorica, poëzie, geschiedenis en moraalfilosofie (samen ''[[
De humanisten van de veertiende tot de zestiende eeuw, in Italië en in andere Europese landen, waren in het bijzonder geïnteresseerd in de studie van de klassieke literatuur van het oude Griekenland en Rome. Hierin vonden zij een ideaal voor het menselijk leven dat ze wilden laten herleven. Terwijl in de middeleeuwen God en het hiernamaals centraal stonden, ontstond mede door het werk van de humanisten in de vroege renaissance in [[Italië]] een nieuwe wereldbeschouwing, waarbij naar het model van de Ouden meer aandacht werd besteed aan het wereldlijke en meer nadruk kwam te liggen op de menselijkheid, de 'humanitas'.
Die hernieuwde belangstelling voor de klassieken was al bij Dante (1265-1321) merkbaar, die in de
De rol die rijke mecenassen van de Italiaanse stadsrepublieken in deze periode hebben gespeeld is niet te onderschatten. Zij omringden zich met kunstenaars en humanisten en trokken geleerden als [[Marsilio Ficino]] en [[Giovanni Pico della Mirandola]] aan, die zo de gelegenheid kregen om het werk van Plato te vertalen en bekend te maken.<ref>De Medici's richtten bijvoorbeeld de Platoonse Academie op in Florence, die een grote stimulans betekende voor de verspreiding van Plato's denkbeelden
Het humanisme zou door de uitvinding van de boekdrukkunst over heel Europa bekend raken en een sterke invloed uitoefenen op het intellectuele klimaat. De invloed liet zich ook gelden in de gekozen [[
Belangrijke humanisten waren:
;
* [[Thomas More]] (Engeland)
* [[Leonardo Bruni]] (Italië)
Regel 183 ⟶ 182:
* [[Angelo Poliziano]] (Italië)
* [[Lorenzo Valla]] (Italië)
;
* [[Nicolaes Cleynaerts]] ([[Zuidelijke Nederlanden]])
* [[Dirck Volkertsz. Coornhert]] (Nederland)
Regel 199 ⟶ 198:
=== Filosofie ===
{{Zie hoofdartikel|Renaissancefilosofie}}
De filosofie van de renaissance wendt zich van de middeleeuwse [[scholastiek]]e studie van [[Aristoteles]] af. [[Marsilio Ficino]] (1433-1499) vertaalde het werk van Plato en schreef daar commentaren bij die sterk bijdroegen aan de verspreiding van Plato's leer. Veel denkers van de renaissance zijn dan ook aanhangers van het [[neoplatonisme]], dat behalve door Ficino ook door het werk van [[Georgios Gemistos Plethon]] en [[Giovanni Pico della Mirandola]] bekend geraakte in intellectuele kringen rond Florence.<br />
Een filosofisch bastion in het denken van Aristoteles bleef de [[universiteit van Padua]]. Daar bestudeerde [[Pietro Pomponazzi]] (1462–1524) de teksten van Aristoteles zonder bemiddeling van het [[Thomisme]] en [[Averroes]]. In het algemeen kan gezegd worden dat het [[theocentrisme]] van de middeleeuwen plaatsmaakte voor een [[Antropocentrisme|antropocentrische]] wereldbeschouwing. Een wijdverbreide houding onder de geleerden van de renaissance werd het humanisme.
Enkele bekende filosofen uit de periode van de renaissance waren:
* [[Coluccio Salutati]] (1331-1406)
* [[Nicolaas van Cusa|Nicolaus Cusanus]] (1401–1464)
* [[Desiderius Erasmus
* [[Niccolò
* [[Thomas More|Thomas Morus]] (1478–1535)
* [[François
* [[Michel de Montaigne]] (1533-1592)
== Wetenschap ==
{{Zie hoofdartikel|Wetenschap in de Renaissance}}
[[Bestand:Da Vinci Vitruve Luc Viatour.jpg|thumb|[[Leonardo da Vinci]]'s ''[[Mens van Vitruvius en Vitruviusman|Vitruvische mens]]'', een voorbeeld van de
Vóór de renaissance was de wetenschap vrijwel geheel gebaseerd op een relatief klein aantal traditionele boeken en schrijvers. Dat was in de eerste plaats natuurlijk de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]], maar daarnaast ook een aantal Griekse en Romeinse schrijvers zoals [[Plato (hoofdbetekenis)|Plato]], [[Aristoteles]] en [[Claudius Galenus|Galenus]]. Het werk van de geleerden bestond uit het geven van commentaren op deze boeken en het toepassen van deze werken op actuele situaties.
De humanisten vormden de eerste groep die zich tegen dit strakke corpus verzette. Ze braken niet met de traditie van het zich baseren op klassieke werken, maar stelden dat op bepaalde punten fouten zaten in de vertaling vanuit het [[Grieks]] (of voor het [[Oude Testament]] het [[Hebreeuws]]) in het [[Latijn]]. Om dit te omzeilen diende men bronnen te raadplegen die zo dicht mogelijk bij de originele tekst stonden. Latere toevoegingen en uitleggingen werden als veel minder belangrijk beschouwd. Daarnaast wilden de humanisten ook andere schrijvers en geleerden aan het gezaghebbende corpus toevoegen.
Maar hiermee hield de vernieuwing in de wetenschap niet op. [[Andreas Vesalius]] sneed zelf in [[Kadaver|lijken]] ter onderzoek van de [[anatomie]], en kwam tot de conclusie dat Galenus op bepaalde punten fout was geweest. [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] introduceerde het [[Heliocentrische theorie|heliocentrisch wereldbeeld]]. [[Galileo Galilei|Galilei]] gebruikte de [[telescoop (optica)|telescoop]] om meer over de hemel te weten te komen. [[Cartografie|Cartografen]] maakten kaarten die nauwkeuriger waren dan die van [[Claudius Ptolemaeus|Ptolemeus]], en toonden het in de oudheid onbekende [[werelddeel]] [[Nieuwe Wereld|Amerika]].
Desondanks was de invloed van de renaissance op het ontstaan van de [[wetenschappelijke methode|moderne wetenschap]] niet alleen bepalend geweest. De wortels daarvan moeten al eerder bij de [[wetenschap in de middeleeuwen|middeleeuwse wetenschap]] en de [[middeleeuwse universiteiten]] gezocht worden die, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, veel aanzetten gaven tot kritisch onderzoek en nieuwe theorievorming bevorderden.
== Beeldende kunst en architectuur ==
{{Zie hoofdartikel|
Het woord
Ons beeld van de renaissance wordt nog altijd in hoge mate bepaald door het werk van de Italiaanse kunstenaars uit de hoogrenaissance. De belangrijkste meesters waren Leonardo da Vinci, Michelangelo, Rafaël, Donato Bramante,
=== Kunstpatronage ===
{{Zie hoofdartikel|Kunstpatronage tijdens de renaissance}}
Kunstpatronage of kunstmecenaat verwijst naar de contractuele relatie tussen een kunstenaar en zijn cliënt tijdens de renaissance, waarbij de welstellende patroon de financiële en sociale voorwaarden creëert voor de uitvoering van het kunstwerk. De vraag naar kunstwerken tijdens de renaissance werd vooral geregeld door opdrachten van rijke religieuze instellingen en particulieren die op deze manier hun vroomheid wilden tonen. De belangrijkste van de Florentijnse patroons waren de Medici, die een groep van dichters, filosofen en kunstenaars onder hun hoede namen. Om aan de grote vraag en de uitgebreidheid van deze opdrachten te kunnen voldoen, werden gespecialiseerde ateliers opgericht voor de productie van beeldhouwwerken, stucwerk, fresco's, olieverfschilderijen en andere
=== Schilderkunst ===
[[Bestand:Benozzo Gozzoli, Cappella dei Magi, le tre sorelle di Lorenzo.jpg|thumb|[[Benozzo Gozzoli]]:
De [[schilderkunst]] in renaissancestijl kan worden onderverdeeld in:
* [[vroege renaissance]]
Regel 240 ⟶ 239:
Tussen hoogrenaissance en maniërisme is in Italië duidelijk een stijlbreuk waarneembaar.
Terwijl in de beeldhouwkunst duidelijk de invloed blijkt van Griekse en Romeinse sculpturen, is dit bij de schilderkunst niet het geval. Dit kon ook niet, want de Italianen hadden van de schilderkunst geen antieke voorbeelden beschikbaar om zich aan te spiegelen. Pas door de opgraving van [[Pompeï]] in de
Vaak wordt het werk van de kunstenaar [[Giotto di Bondone
Giotto paste niet zomaar een bepaalde techniek toe. Het was zijn bedoeling een geheel nieuwe en eigen voorstelling te schilderen, zoals hij voor ogen had dat het gebeurd moest zijn. Hij doorbrak de traditie van overname, van schilderingen als Bijbel voor de ongeletterden. Een ander uniek element van Giotto is het feit dat zijn naam bekend is. Tot ver in zijn tijd waren kunstenaars niet bij naam bekend. Het was een ambacht, dat je als je dagelijkse werk vooral anoniem uitvoerde.
Regel 248 ⟶ 247:
Door economische vooruitgang was het mogelijk realistische schilderijen te laten maken. Deze schilderijen waren kostbaar omdat het veel tijd kostte om ze te maken.<br />
De renaissance in Italië kent een groot aantal artistieke hoogtepunten. Het zijn tijden van opvallende technische inventiviteit; de [[olieverf]]techniek - ontwikkeld in de Nederlanden - werd uitgewerkt tot haar ultieme verfijning. [[Houtsnede]] en [[kopergravure]] zijn veelgebruikte nieuwe technieken; er is de [[boekdrukkunst]] en het wiskundig en
In Italië werden verschillende technieken van schilderen toegepast. Olieverf werd vooral gebruikt voor losse schilderijen en [[altaarstuk]]ken. Kerken en paleizen werden verfraaid met [[muurschildering]]en. Vaak waren dit [[Fresco (schilderterm)|fresco's]]. Bij deze techniek worden de pigmenten aangebracht op de [[
Het leeuwendeel van de kunstuitingen behandelde een religieus thema, maar de vraag naar wereldse en klassieke onderwerpen nam toe. Sommige kunstenaars combineerden de twee levenssferen in één kunstwerk. Een zeer geslaagd voorbeeld hiervan zijn de fresco's die [[Benozzo Gozzoli]] schilderde voor zijn opdrachtgevers, de Medici, in het [[Palazzo Medici-Riccardi]]. De elite wenste dikwijls belangrijke gebeurtenissen, zoals een veldslag, vast te laten leggen. Ook een meester van de hoogrenaissance
In het noorden ontstond er vooral vraag naar goedgelijkende [[portret]]ten. Het portret en het familieportret zijn de nieuwe [[
Wat ook heel kenmerkend was voor de renaissance was het feit dat door het opkomende individualisme de werken gesigneerd werden. In de
Belangrijke
{|
|-
Regel 288 ⟶ 287:
In de [[beeldhouwkunst]] komen een aantal innovaties voor, types als de [[buste (kunst)|portretbuste]] en het [[ruiterstandbeeld]] die rechtstreeks werden overgenomen van de [[klassieke oudheid]].
De beeldhouwkunst van de renaissance laat men doorgaans beginnen in 1403 met de beroemde wedstrijd voor de bronzen deuren van het [[Baptisterium (Florence)|Baptisterium]] San Giovanni waarvoor beeldhouwers modelontwerpen konden indienen. De deur van de winnaar, [[Lorenzo Ghiberti]], bestaat nog steeds, alsook die van [[Filippo Brunelleschi]]. Nog prachtiger exemplaren (
Ghiberti's vroegere assistent [[Donatello (hoofdbetekenis)|Donatello]] ontwierp reliëfs en is de schepper van een ''David'' in marmer (1408-1409) en brons (jaren 1440), en van het ruiterstandbeeld van Gattamelata. Later werd [[Andrea del Verrocchio]] bekend om zijn ruiterstandbeeld van Bartolomeo Colleoni in Venetië. Zijn leerling [[Leonardo da Vinci]] ontwierp in 1482 in Milaan een paardsculptuur, maar het kleimodel van meer dan
Net zoals voor andere beeldende kunsten zorgde de staat voor patronage en gaven machtshebbers opdrachten ter verfraaiing van hun steden, paleizen en huizen. Openbare monumenten in historische stadscentra uit deze periode kunnen nu nog steeds worden bewonderd.
De gebeeldhouwde buste werd rond 1450 populair in Italië
<gallery widths="175px" heights="175px">
Bestand:Ghiberti-porta.jpg|[[Lorenzo Ghiberti]], het ''
Bestand:Cantoria Della Robbia OPA Florence 6.jpg|[[Luca della Robbia]], detail van ''Cantoria'', ca. 1438, Museo dell'Opera del Duomo in Florence
Bestand:Florence - David by Donatello.jpg|[[Donatello]], ''[[David (Donatello)|David van Donatello]]'' ca. 1440, Bargello Museum, Florence
Bestand:Firenze.PalVecchio.Donatello.JPG|[[Donatello]], ''Judith en Holofernes'', ca. 1460, [[Palazzo Vecchio]], Florence
Bestand:Francesco Laurana pushkin.jpg|[[Francesco Laurana]], vrouwelijke buste
Bestand:Verrochioorsanmichelle.jpg|[[Verrocchio]], ''Ongelovige Thomas'', 1467–83, [[Orsanmichele]], [[Florence (stad)|Florence]]
Bestand:Michelangelos David.jpg|[[Michelangelo Buonarroti|Michelangelo]], ''[[David (Michelangelo)|David]]'', ca. 1504, [[Galleria dell'Accademia (Florence)|Galleria dell'Accademia]], Florence
Bestand:Dying slave Louvre MR 1590.jpg|[[Michelangelo Buonarroti|Michelangelo]], ''Stervende slaaf'', ca. 1513–1516
Regel 309 ⟶ 308:
=== Architectuur ===
{{Zie hoofdartikel|Renaissancearchitectuur}}
Florence nam ook in de
In de [[architectuur]] moesten de gebouwen van de voorbije eeuwen plaatsmaken voor nieuwbouw: [[Constantijn de Grote|Constantijns]] hoofdkerk boven [[Petrus (hoofdbetekenis)|Petrus]]' graf werd vervangen door een nieuwe kerk. De hernieuwde belangstelling voor de vormentaal van de oudheid springt vooral in de [[architectuur]] in het oog. Men bestudeerde de verhandeling van de Romein [[Vitruvius (architect)|Vitruvius]] en mat antieke gebouwen op om zich vertrouwd te maken met de
Behalve de al genoemde Filippo Brunelleschi werkten ook andere Italiaanse architecten in de nieuwe bouwstijl. De bekendsten zijn [[Donato Bramante]] en [[Andrea Palladio]]
Enkele voorbeelden van tijdens de renaissance gebouwde [[opstal (bouwwerk)|bouwwerken]] zijn:
Regel 335 ⟶ 334:
* [[Galeazzo Alessi]]
* [[Bartolomeo Ammanati]] (1511-1592)
* [[
* [[Filippo Brunelleschi]] (1377-1446)
* [[Philibert Delorme]]
* [[Pierre Lescot]]
* [[Michelangelo Buonarroti
* [[Michelozzo]] (1396-1472)
|valign="top"|
* [[Andrea Palladio]] (1508-1580)
* [[Rafaël Santi
* [[Antonio da Sangallo]] (1483-1546)
* [[Giuliano da Sangallo]](1445-1516)
Regel 349 ⟶ 348:
* [[Santi Gucci]] (1530-1600)
* [[Mimar Sinan]]
* [[Giorgio Vasari]] (1511-1574)
* [[Leonardo da Vinci]] (1452-1519)
|}
Regel 360 ⟶ 359:
== Muziek ==
{{Zie hoofdartikel|Renaissancemuziek}}
Renaissancemuziek is de Europese muziek geschreven tijdens de renaissance. In tegenstelling tot andere kunstvormen grijpt de renaissancemuziek niet terug op antieke voorbeelden, maar sluit ze aan op de muziek van de middeleeuwen. Het definiëren van het begin van dit muzikale tijdperk is daarom moeilijk, gezien musicologen pas begonnen zijn de kenmerken ervan vast te stellen. Gewoonlijk situeren ze de periode tussen
Met de opkomst van de middenklasse verhuisden meer en meer mensen naar de steden, die hun vrije tijd doorbrachten met het bijwonen van toneelstukken, concerten en ander entertainment. Op scholen werd muziekonderricht gegeven, en dankzij de uitvinding van de boekdrukkunst (ca. 1450) werden bladmuziek en methodeboeken voor luit, blokfluit en gitaar ter beschikking gesteld van de bevolking. De muziek van de renaissance bouwde voort op de polyfone ontwikkelingen van de late middeleeuwen, maar was ook een reactie tegen de complexiteit van de [[Ars nova (polyfonie)|Ars Nova]]. Dit nam de vorm aan van eenvoudiger, soepeler vloeiende melodieën en harmonieën, met minder nadruk op de zeer gestructureerde [[contrapunt]]ische composities. Daarnaast werden er ook veel nieuwe instrumenten ontwikkeld in deze periode. Te denken valt aan de [[viola da gamba]] (de voorloper van de moderne viool), de [[gitaar]], de [[Harp (tokkelinstrument)|harp]], de [[blokfluit]], de [[baroktrombone]] (de voorloper van de [[trombone]]), het [[klavecimbel]] en het [[clavichord]].
Regel 377 ⟶ 376:
== Dans ==
Tijdens de
[[Domenico da Piacenza]] (ca.
*
*
== Literatuur ==
Regel 387 ⟶ 386:
De uitvinding van de boekdrukkunst door Johannes Gutenberg moedigde auteurs aan om te schrijven in de eigen volkstaal in plaats van in het Grieks of Latijn. Gevolg daarvan was dat er een veel breder publiek kon worden bereikt dat zo in aanraking kwam met de ideeën van de Italiaanse renaissance. De impact en verwerking van deze ideeën verliep niet in alle Europese landen op dezelfde manier. De renaissance werd bijvoorbeeld verschillend ervaren al naargelang het een rooms-katholiek of protestants land betrof.
Tijdens de [[Vroegrenaissance|vroege renaissance]], vooral in Italië, richtten humanisten zich voornamelijk op de studie en vertaling van klassieke werken uit het Latijn en het Grieks. Hun bewondering voor beide culturen was zo groot, dat wat na de klassieke periode volgde door hen
Enkele bekende schrijvers uit de renaissance:<ref>Schrijvers als Dante en Petrarca en Boccaccio behoren tot de [[protorenaissance]] en worden hier niet vernoemd
{|
|-
Regel 396 ⟶ 395:
* [[Matteo Maria Boiardo]] (Italië)
* [[Baldassare Castiglione]] (Italië)
* [[Miguel de
* [[Desiderius
* [[Thomas Kyd]] (Engeland)
* [[
* [[Christopher Marlowe]] (Engeland)
|valign="top"|
Regel 407 ⟶ 406:
* [[Thomas More|Sir Thomas More]] (Engeland)
* [[Jan van der Noot]] (Nederlanden)
* [[François
* [[Pierre de Ronsard]] (Frankrijk)
* [[William
* [[Philip Sidney|Sir Philip Sidney]] (Engeland)
|}
Regel 416 ⟶ 415:
[[Bestand:Europe1500.svg|{{largethumb}}|Europese staten rond 1500]]
Tussen 1450 en 1550 onderging de politieke kaart van Europa een aantal fundamentele wijzigingen. In 1453 werd [[Constantinopel]] door de [[Ottomaanse Rijk|Ottomaanse Turken]] veroverd. Van daaruit stonden de Turken voor de poorten van [[Koninkrijk Hongarije (1000-1526)|Hongarije]] en [[Centraal-Europa|Midden-Europa]]. In 1526 brachten zij bij [[Slag bij Mohács (1526)|Mohács]] de Hongaren een zware nederlaag toe.<br />
De neergang van het Byzantijnse Rijk na de [[Vierde Kruistocht]] tot aan de verovering van Constantinopel door de Turken heeft ertoe geleid dat geleerden naar Italië vluchtten en hun kennis over de cultuur van de Griekse oudheid met zich meebrachten. De kennis en ideeën uit de oudheid die in het Europa van de [[
Verder kwam er in 1453 een einde aan de [[Honderdjarige Oorlog]]. Spectaculair was de opkomst van de [[Habsburg]]ers. Zij verwierven het grootste deel van het [[Hertogdom Bourgondië|Bourgondische rijk]], dat na 1477 uiteenviel. Italië werd het strijdtoneel van de [[grote mogendheid|grootmachten]]; in 1494 vielen de Fransen het binnen, gevolgd door de Spanjaarden. Alleen [[Republiek Venetië|Venetië]] bleef in politiek opzicht een macht van betekenis. Vanaf
=== Heilige Roomse Rijk ===
De [[
Het rijk was een [[kieskoninkrijk]]. In 1356 was bepaald dat de keizer voortaan door zeven [[keurvorst]]en zou worden gekozen: de [[aartsbisschop]]pen van [[Aartsbisdom Mainz|Mainz]], [[Aartsbisdom Trier|Trier]] en [[Aartsbisdom Keulen|Keulen]] en vier wereldlijke vorsten, de [[Koninkrijk Bohemen|koning van Bohemen]], de [[Paltsgraafschap aan de Rijn|Paltsgraaf aan de Rijn]], de [[Keurvorstendom Saksen (1356-1423)|hertog van Saksen]] en de [[Mark Brandenburg|markgraaf van Brandenburg]].
In 1440 werd [[Keizer Frederik III (1415-1493)|Frederik van Oostenrijk]], een
Onder [[keizer Maximiliaan I]] (1493-1519) werd een poging ondernomen om het bestuur van het [[Heilige Roomse Rijk]] te reorganiseren en te centraliseren. Daartoe werden de Duitse landen verdeeld in een tiental [[kreits]]en (
=== Frankrijk ===
De [[
Koning [[Lodewijk XI van Frankrijk|Lodewijk XI]] (1461-1483) uit het [[Huis Valois]] streefde naar een versterking van het koninklijk gezag. [[Struikroverij]] werd bestreden, het leger versterkt. De Franse monarchie was een van de machtigste van Europa: de Franse koning kon als een van de weinige vorsten [[
=== Spanje ===
[[Bestand:Madonna of the Catholic Monarchs.jpg|{{largethumb}}|''De Madonna van de katholieke koningen'', door de 'Meester van de Madonna van de katholieke koningen', [[Museo Nacional del Prado|Prado]], [[Madrid (stad)|Madrid]]]]
Aragon lag aan de Middellandse Zee en was daar ook in economisch opzicht op georiënteerd. In de loop van enkele eeuwen hadden zijn heersers de [[Balearen]], [[Sardinië]], [[
Spanje dankt zijn ontstaan aan het huwelijk van [[Ferdinand II van Aragon|Ferdinand van Aragon]] en [[Isabella I van Castilië|Isabella van Castilië]] in 1469. De aldus verbonden koninkrijken bezaten echter geen gezamenlijke politieke of juridische instellingen. De [[Inquisitie]] was de enige gemeenschappelijke instelling.
De heersers werkten nauw samen met de Kerk. Spanjaarden ontleenden hun
Ook de [[ontdekkingsreizen]] waren in vele opzichten een voortzetting van deze [[kruistocht]] tegen de 'ongelovigen'. De [[indianen]] in de [[Nieuwe Wereld]] werden onder dwang bekeerd tot het christelijk geloof.
Eeuwenlang was een substantieel deel van de Spaanse bevolking [[
Nog veel sterker dan andere Europese volkeren identificeerden Spanjaarden zich met het [[katholicisme]]. Deze geloofsijver bepaalde in hoge mate de Spaanse politiek gedurende de
=== Engeland ===
In Engeland maakte [[Hendrik VII van Engeland|Hendrik VII]] (1485-1509) zich met geweld meester van de macht. Daarmee kwam een einde aan de [[Rozenoorlogen]]. Dit was vooral een conflict tussen verschillende
Het [[Tudor (dynastie)|Huis Tudor]] zou tot 1603 in Engeland regeren.
=== Karel V ===
De machtigste heerser van de renaissance was [[keizer Karel V]], de opvolger en kleinzoon van Maximiliaan van Oostenrijk. Als Karel I was hij de eerste koning van [[
== Overzicht van de belangrijkste Europese staten rond 1500 ==
{| class="wikitable" style="float:right; margin-left: 1em; margin-bottom: 1em; width: 100%; font-size: 85%; text-align:center;"
! colspan="5" | <big>Belangrijkste Europese staten rond 1500</big><ref>De in deze tabel verwerkte gegevens zijn grotendeels ontleend aan {{
|-style="background-color:#dcdcdc;"
| '''Naam'''
| '''Politieke structuur'''
| '''Bevolkings-'''<br />'''aantal'''<ref>Het moge duidelijk zijn dat alle gegeven bevolkingsaantallen slechts ruwe schattingen zijn. Het is niet ongewoon dat vakhistorici wat dit betreft tot uiteenlopende conclusies komen
| '''Belangrijke steden'''<ref>De alhier vermelde steden zijn geselecteerd op basis van inwoneraantal. Ook in dit geval gaat het om schattingen. Parijs was met vermoedelijk ongeveer 225.000 inwoners de grootste stad van Europa. De bevolking van Moskou wordt geschat op 36.000. Kleinere steden worden niet vermeld. Een zestal steden met meer dan 100.000 inwoners is vet weergegeven
| '''Opmerkingen'''
|-style="background-color:#fffff0;"
| [[Ottomaanse Rijk]]
| erfelijk [[sultanaat]]
|
| '''[[Constantinopel]]''', '''[[Edirne (stad)|Adrianopel]]''', [[Skopje]], [[Thessaloniki (stad)|Thessaloniki]]
| Het grondgebied van het rijk in Europa was ongeveer even groot als dat in Azië.
|-style="background-color:#fff8dc;"
| [[Kanaat van de Krim]]
| erfelijk [[
| ?
|
Regel 477 ⟶ 476:
| [[Grootvorstendom Moskou]]
| erfelijk [[grootvorst]]endom
|
| [[Pskov]], [[Veliki Novgorod|Novgorod]]
| In deze periode maakten de vorsten van [[Grootvorstendom Moskou|Moskou]] zich meester van Novgorod, [[Vorstendom Tver|Tver]], [[Kirov (oblast Kirov)|Vjatka]], Pskov en [[Rjazan]].
|-style="background-color:#fff8dc;"
Regel 501 ⟶ 500:
| [[Koninkrijk Polen (1385-1569)|Polen]]
| [[kieskoninkrijk]]
|
|
|
Regel 519 ⟶ 518:
| [[Geschiedenis van Duitsland|Duitse Rijk]]
| kieskoninkrijk
|
| [[Neurenberg]] (vrije [[rijksstad]]), [[Rijksstad Keulen|Keulen]] (vrije rijksstad), [[Wenen]]
| Het belangrijkste deel van het [[Heilige Roomse Rijk]], in naam geregeerd door de Duitse keizer; feitelijk een verzameling semi-onafhankelijke staten.
|-style="background-color:#fffff0;"
| [[Habsburgse Nederlanden|Bourgondische Nederlanden]]
| aantal vorstendommen onder één dynastie
|
| [[Brugge]], [[Gent]]
| Ontstaan uit Franse lenen; in naam een deel van het Heilige Roomse Rijk; verbonden met de [[Franche-Comté]].
|-style="background-color:#fff8dc;"
| [[Oude Eedgenootschap|Zwitserland]]
| [[Bondsstaat|federatie]] van 11 [[
|
|
| In naam een deel van het Heilige Roomse Rijk; ''de facto'' onafhankelijk.
Regel 549 ⟶ 548:
| [[Geschiedenis van Zweden|Zweden]]
| kieskoninkrijk
|
|
| Op grond van de Unie van Kalmar (1397) verbonden met Denemarken; intern conflict tussen een pro-Deense en anti-Deense partij.
Regel 561 ⟶ 560:
| [[Republiek Venetië|Venetië]]
| [[republiek]]
|
| '''[[Venetië (stad)|Venetië]]''', [[Brescia (stad)|Brescia]]
| Venetië bezat een uitgestrekt overzees rijk, dat een deel van [[Dalmatië (regio)|Dalmatië]], [[Korfoe (eiland)|Korfoe]], [[Kreta]], [[Cyprus (eiland)|Cyprus]] en delen van zuidelijk Griekenland omvatte.
|-style="background-color:#fff8dc;"
| [[Hertogdom Milaan|Milaan]]
| [[hertogdom]]
|
| '''[[Milaan (stad)|Milaan]]'''
|
|-style="background-color:#fffff0;"
| [[Florence (republiek)|Florence]]
| republiek
|
| [[Florence (stad)|Florence]]
|
Regel 579 ⟶ 578:
| [[Kerkelijke Staat]]
| geestelijk vorstendom
|
| [[Bologna (stad)|Bologna]], [[Rome (stad)|Rome]]
| Geregeerd door de [[paus (hoofdbetekenis)|paus]], het gekozen hoofd van de [[Rooms-Katholieke Kerk|katholieke Kerk]].
Regel 585 ⟶ 584:
| [[Koninkrijk Napels|Napels]]
| erfelijke [[monarchie]]
|
| '''[[Napels (stad)|Napels]]'''
|
Regel 632 ⟶ 631:
|-style="background-color:#fffff0;"
| [[Hertogdom Mantua|Mantua]]
| [[
| ?
|
Regel 645 ⟶ 644:
| [[Aragon (koninkrijk)|Aragon]]
| erfelijke monarchie
|
| [[Valencia (stad)|Valencia]]
| Sinds 1479 werden Aragon en Castilië gezamenlijk geregeerd.
Regel 651 ⟶ 650:
| [[Koninkrijk Castilië|Castilië]]
| erfelijke monarchie
|
| [[Granada (stad)|Granada]], [[Sevilla (stad)|Sevilla]], [[Valladolid (Spanje)|Valladolid]]
| Sinds 1479 werden Aragon en Castilië gezamenlijk geregeerd.
|-style="background-color:#fffff0;"
| [[Koninkrijk Portugal|Portugal]]
| erfelijke monarchie
|
| [[Lissabon]]
|
Regel 669 ⟶ 668:
| [[Geschiedenis van Frankrijk|Frankrijk]]
| erfelijke monarchie
|
| '''[[Parijs]]''', [[Lyon]], [[Rouen]], [[Tours (Indre-et-Loire)|Tours]], [[Marseille]]
|
|-style="background-color:#fff8dc;"
| [[Geschiedenis van Engeland|Engeland]]
| erfelijke monarchie
|
| [[Londen]]
|
Regel 696 ⟶ 695:
== Bibliografie ==
* {{
* {{
* {{
* {{
* {{
* {{
* {{
* {{
* {{
== Noten ==
Regel 710 ⟶ 709:
== Externe links ==
*
*
{{Commonscat|Renaissance}}
| |||