Kat Brandenburg en omgeving: verschil tussen versies

Het '''Sint-Servaasbolwerk''' is een [[Waltoren (vestingwerk)|waltoren]] van de [[Vestingwerken van Maastricht#Tweede stadsomwalling|tweede middeleeuwse stadsmuur]] in de [[Nederland]]se stad [[Maastricht]]. Het Sint Servaasbolwerk<ref group=noot>Als straatnaam zonder koppelteken geschreven, volgens de officiële spelwijze.</ref> is tevens de naam van een [[Straat (verharde weg)|straat]].

Nadat de [[Vestingwerken van Maastricht#Eerste stadsomwalling|eerste middeleeuwse stadsmuur]] uit ca 1230 te krap bleek, besloot men vanaf eind 13e eeuw de langs de uitvalswegen ontstane voorsteden geleidelijk binnen een nieuw te bouwen ''enceinte'' (ommuring) te brengen. Aanvankelijk betrof dit een aarden wal met [[palissade]] en waar mogelijk een natte [[gracht]]. Bij de zuidelijke stadswal fungeerde het riviertje de [[Jeker]] als gracht. Elders werd [[Maas]]water benut en op de hogere gebieden werd volstaan met droge grachten. De nieuwe [[stadspoort]]en, vijf op de westoever en twee op de [[Wyck]]er oever, waren van meet aan van steen, meestal [[blauwe hardsteen]]. De geleidelijke verstening van de wal strekte zich uit over een groot deel van de 14e eeuw. Waarschijnlijk was de muur omstreeks 1380 voltooid. In de eerste helft van de 15e eeuw werd het zuidelijk deel van de muur verhoogd, wat te zien was aan het materiaalgebruik ([[Naamse steen]]) en het regelmatiger metselverband.<ref>Morreau (1979), pp. 33-38.</ref>

De tweede stadsmuur had op de linker Maasoever een lengte van 3575 m en een hoogte variërend van 6 tot 9 m.<ref>[http://www.zichtopmaastricht.nl/onderwerpen/1e_en_2e_stadsmuur/dossier/uitgebreide_tekst 'Tweede stadsommuring op de linker Maasoever'] op ''zichtopmaastricht.nl''.</ref> De eerste stadsmuur bleef als reserveverdedigingslinie in gebruik. Voor het onderhoud en de verdediging van de wallen werden de [[kerspel]]s ingezet. Welk kerspel verantwoordelijk was voor de walmuur tussen de Tongerse- en Brusselsepoort, is niet bekend.<ref>Van Nispen tot Sevenaer (1926), pp. 69-72, 77.</ref>

Op de plattegrond van Maastricht van [[Georg Braun|Braun]] en [[Frans Hogenberg|Hogenberg]] in de atlas ''[[Civitates orbis terrarum]]'' uit 1575 zijn tussen de [[Brusselsepoort (Maastricht)|Brusselsepoort]] en de [[Tongersepoort]] vijf ronde [[Waltoren (vestingwerk)|muurtorens]] te herkennen. De eerste toren vanaf de Brusselsepoort is wellicht de in 1547 en 1568 genoemde toren de Nachtegael. Daarna volgen de Sint-Servaastoren, de Hackenkamer (genoemd naar de [[haakbus]]sen), een naamloze toren en de Merkat. Laatstgenoemde toren werd in 1442 Merketgien genoemd en in 1534 Huyrentorne (Hoerentoren), naar de boetes op overspel waarmee het onderhoud bekostigd werd. De toren werd pas in 1491 van een leien dak voorzien.<ref>Morreau (1979), pp. 6-7, 96.</ref>

De naam van de Aldenhofflat aan het Sint Servaasbolwerk en de Calvariestraat verwijst naar de in het verleden in deze omgeving gelegen Aldenhof, een [[begijnhof]]. Volgens andere bronnen lag dit eerste begijnhof meer naar het oosten, buiten de Aldenhof- of [[Minderbroederspoort (Maastricht)|Minderbroederspoort]]. In de 14e en 15e eeuw lag eveneens buiten de wallen een ander begijnhof, de Nieuwenhof, dat omstreeks 1465 werd verplaatst naar een veiliger plek ten noorden van de [[Nieuwenhofwal]].<ref name="Ubachs/Evers">Ubachs/Evers (2005), p. 23,: 'Aldenhof'; pp. 56-57,: 'begijnen'; p. 372,: 'Nieuwenhof'.</ref>

Als gevolg van een storm stortte begin 1552 een groot stuk van de stadsmuur tussen het Sint-Servaasbolwerk en de toren Merkat in.<ref>Morreau (1979), p. 56.</ref> Waarschijnlijk in de 17e eeuw werd hier, net als elders op strategische plaatsen achter de stadsmuur, een ''cavalier'' of [[Kat (vesting)|kat]] aangelegd, een verhoogd platform met ruimte voor extra geschut. De kat Brandenburg (of cavelier van de Hoge Schuer) bleek in 1748 de grootste van de stad met ruimte voor 14 of 15 kanonnen. In de kat bevond zich een kruitmagazijn. Na het [[Beleg van Maastricht (1632)|beleg van 1632]] werden verschillende militaire [[sortie]]s aangelegd, doorgangen onder de walmuur naar de droge gracht. Bij de kat Brandenburg kwam een 'royale sortie', de sortie Aen de Schuer, geschikt voor de passage van ruiters.<ref>Morreau (1979), pp. 93-94, 99.</ref>

In de tweede helft van de 18e eeuw werden de vestingwerken onder directeur der fortificaties Pieter de la Rive verder uitgebreid. Aan de westzijde van de stad werden diverse [[bastion]]s en [[lunet]]ten met droge grachten bijgebouwd, de zogenaamde Hoge Fronten, waarvan alleen de [[Linie van Du Moulin]] bewaard gebleven is. Voor de kat Brandenburg lag het bastion en de [[couvre-face]] Brandenburg, geflankeerd door de bastions Engeland in het noorden en Willem in het zuiden. Daarbuiten lag een tweede linie met van noord naar zuid de couvre-face Friesland, de lunetten Overijssel en Bentinck, de [[Redan (vestingwerk)|redan]] Stad en Lande, en de couvre-face Wilcke.<ref>Morreau (1979), pp. 182, 188, 260-261.</ref>

In de nacht van 20 op 21 december 1761 ontplofte een in de kat Brandenburg gelegen ondergronds [[kruithuis]] met 36.000 pond [[buskruit]], waardoor een gat werd geslagen in de stadsmuur van ruim 40 m breed. Van de [[Sortie|royale sortie]] Aen de Schuer en een drietal [[kazemat]]ten was niets meer over; ter plekke gaapte een 10 m diepe krater. 's Morgens vond men op de Kommel de stoffelijke resten van de kanonnier Abraham van Susteren (of Citterd), de vermoedelijke veroorzaker van de ontploffing.<ref group=noot>De vondst van buskruit in Van Susterens huis en een verklaring van zijn weduwe wezen op de vermoedelijke oorzaak van de ramp: een poging tot diefstal in combinatie met onvoorzichtigheid.</ref> 21 mensen vonden de dood, waaronder elf soldaten die wachtdienst hadden en enkele bewoners van herenhuizen aan de Brusselsestraat, onder anderen de prinses van Hessen-Philipsthal en de freule de Selys-Fanson met enkele huisgenoten.<ref>Ubachs/Evers (2005), pp. 16-17,: 'Abrahams Look'.</ref> Aan deze ramp herinnert het huidige café Abrahams Look ('look' = gat) op het terrein van Klevarie. De bres in de stadsmuur werd in 1762 gesloten met een [[Redan (vestingwerk)|redanvormige]] aarden wal met daarin een nieuwe sortie, De Bres genoemd.<ref>Morreau (1979), p. 78.</ref>

Na de opheffing van de vestingstatus van Maastricht in 1867 werden in opdracht van het [[Ministerie van Oorlog]] grote delen van de middeleeuwse stadsmuren en de meeste [[buitenwerk]]en geslecht. De eeuwenoude stadspoorten van Maastricht werden tussen 1867 en 1874 op één na allemaal afgebroken. De Brusselsepoort, de Tongersepoort en het grootste deel van de tussengelegen wal met de overgebleven muurtorens werden in 1868 gesloopt. Door toedoen van [[Victor de Stuers]] en anderen bleven hier en daar delen van de eerste en tweede wal gespaard, waaronder de [[Jezuïetenwal]] ten zuiden van de Tongersepoort en het tegenoverliggende [[Waldeckbastion]]. De afbraak van de vestingwerken ging echter nog tot begin 20e eeuw door. Pas in 1913 werden de laatste resten van de westelijke stadsmuur opgeruimd. Een deel van het vrijgekomen terrein werd bebouwd. Zo verrees ten westen van de Abtstraat het ziekenhuis Calvariënberg (tegenwoordig verpleegkliniek Klevarie). Aan de nieuw aangelegde straten Sint Servaasbolwerk en Sint Nicolaasstraat vond woningbouw plaats. Een ander deel werd gestemd voor wegenaanleg, onder andere de Hertogsingel (1903), de zuidwestelijke ringweg van Maastricht.<ref>Morreau (1979), pp. 84, 188.</ref>

<gallery widths="170150" heights="130150">

Aan de westzijde van het Klevarieterrein bij de Aldenhofflat is nog een deel van een 18e-eeuwse schoormuur te zien. Deze diende aan de stadszijde ter ondersteuning van de aarden wal die tegen de hoofdmuur was opgeworpen. Ten noorden van de Aldenhofflat bevindt zich de sortie De Bres uit 1762, die nog grotendeels intact is en in de [[Tweede Wereldoorlog]] als [[schuilkelder]] heeft dienstgedaan. Achter het pand Sint Nicolaasstraat 6A bevindt zich een restant van de royale sortie ten zuiden van de Brusselsepoort, tegenwoordig een wijnkelder.<ref>Morreau (1979), p. 94.</ref> Verder bevinden zich in het gebied nog ondergrondse muurfunderingen en gemetselde delen van het in 1672 aangelegde [[Jekerkanaal]] tussen Tongersepoort en Hoog Frankrijk, dat bedoeld was om water te transporteren naar de [[Hoge Fronten]].<ref>Zie ook [http://www.maastricht.nl/web/file?uuid=259a38a7-9723-4168-8cb7-30db01bdfea8&owner=498e333c-92a2-4cba-97f5-f237e1560ded 'Inventaris vestingwerken'] op ''maastricht.nl''.</ref> Bij de [[Jezuïetenwal]] liggen twee naamstenen afkomstig van de buitenwerken in dit gebied: het lunet Bentinck en de redan Stad en Lande. Aan de Volksbondweg bevindt zich een soortgelijke steen van het lunet Overyssel.

<gallery widths="170150" heights="130150">

In het buurtcafé Abrahams Look, dat de plaats aangeeft van de kruitramp van 1761, is een herinneringsplaquette aangebracht. Tot het onroerend erfgoed uit de vestinggeschiedenis van Maastricht in de omgeving behoort verder de [[manege]] aan de Jekerstraat uit 1708, het enige restant van het omvangrijke Jekerbarakkencomplex. Het manegegebouw deed van 1748 tot 1789 dienst als theater, de voorloper van de [[Bonbonnière]]. Het sterk gewijzigde gebouw heeft een vijfhoekig grondplan en een hoog oprijzend schilddak. Aan de Abtstraat ligt een vrijstaande kanonnenloods uit het begin van de 19e eeuw, waarvan alleen de voorgevel met twee grote koetspoorten nog authentiek is. Het 18e-eeuwse wachthuis bij de Tongersepoort, ook wel Commiezenhuis genoemd, is een laag gebouw met aan de zijde van de Tongersestraat een ver overstekend zadeldak.<ref>Van den Boogard/Minis (2001), pp. 41-43.</ref>

<gallery widths="170150" heights="130150">

Aan de Polvertorenstraat, naast het wachthuis van de Tongersepoort, staat sinds 1962 de eenvoudig vormgegeven, maar door zijn hoogte dominerende Polvertorenflat van W. Schellinx.<ref>Bisscheroux/Minis/Van den Berg/Humblé (1997), p. 35.</ref> Het terrein ten zuiden van de Calvariestraat staat vanouds bekend als de Calvarieweide. Hier lag eind 19e eeuw een van de eerste paviljoenziekenhuizen van Nederland, het [[Ziekenhuis Calvariënberg]]. De meeste paviljoen werden in de [[jaren 1970|jaren 70]] vervangen door een groot verpleeghuis, dat in 2016 op zijn beurt plaats heeft moeten maken voor een kleinere verpleegkliniek en woningbouw. Aan de noordwestzijde van het terrein ligt de Aldenhofflat, een uit drie vleugels bestaande galerijflat van [[Jean Huysmans]] uit 1953-'56, sinds 2010 een [[rijksmonument]]. In het plantsoen vóór de bejaardenflat, op de hoek van de Calvariestraat en het Sint Servaasbolwerk, staat een bronzen borstbeeld van de Limburgse staatsman [[Charles Ruijs de Beerenbrouck]] (1873-1936). De arbeiderswoningen tussen de Jekerstraat en de Sint-Nicolaasstraat zijn ontworpen door [[Alphons Boosten]] in 1940.<ref>Bisscheroux/Minis/Van den Berg/Humblé (1997), p. 124.</ref>

<gallery widths="170150" heights="170150">

== Zie ook ==

''';Bronnen'''

* {{aut|Bisscheroux, N., S. Minis, W. van den Berg, F. Humblé}}, (1997): ''Architectuurgids Maastricht 1895-1995''. Stichting Topos & Gemeente Maastricht, 1997Maastricht. {{ISBN|90-9010710-x}}

* {{aut|Boogard, J. van den, en S. Minis}}, (2001): ''Monumentengids Maastricht''. LeidenPrimavera Pers, 2001Leiden. {{ISBN|90-74310-52-4}}

* {{aut|Evers, I.M.H.}}, e.a.,}} (2005): ''Geslechte vestingwerken van Maastricht''. Stichting Maastricht Vestingstad, 2005Maastricht. {{ISBN|90-809553-1-0}}

* {{aut|Morreau, L.J.}}, (1979): ''Bolwerk der Nederlanden''. AssenVan Gorcum, 1979Assen. {{ISBN|90-232-1698-9}}

* {{aut|Nispen tot Sevenaer, E.O.M. van}}, (1926): ''De monumenten in de gemeente Maastricht. Deel 1''. Arnhem, 1974 (herdruk) ([http://www.dbnl.org/tekst/nisp034monu02_01/nisp034monu02_01_0007.php online tekst])

* {{aut|Ubachs, P.J.H., en I.M.H. Evers}}, (2005): ''Historische Encyclopedie Maastricht''. ZutphenWalburg Pers, 2005Zutphen. {{ISBN|90-5730-399-X}}

{{references|2=23|85%}}