|
Sami heb jij zin in de geschiedenis toets
Ssssssssssssssaaaaaaaaaaaammmmmmmmmmmmmmmmmmiiiiiiiiiiiiiiii
== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van Amsterdam}}
De bewoningsgeschiedenis van Amsterdam begint ruim 4600 jaar geleden aan het eind van de [[Nieuwe Steentijd]]. Opgravingen uit de periode 2005-2009 onder [[Damrak]] en [[Rokin (Amsterdam)|Rokin]] brachten gebruiksvoorwerpen en botten van gebruiksdieren uit die periode aan het licht.<ref>[https://isgeschiedenis.nl/nieuws/amsterdam-al-bewoond-in-de-steentijd Amsterdam was al in de steentijd bewoond] isgeschiedenis.nl</ref>
Omstreeks het jaar 1000 werd het moerassige gebied, toen Aemestelle genoemd, vanuit de [[Sticht Utrecht|Utrechtse]] regio ontgonnen. Vanaf verschillende bestaande veenstromen werden aan weerszijden afwateringssloten gegraven en ontstond een boerengemeenschap van landontginners, zoals ook elders in het [[veengebied]] tussen het [[Gooi (regio)|Gooi]] en de Hollandse duinen. Toen het veen als gevolg van ontwatering begon in te klinken moesten [[dijk (waterkering)|dijken]] worden aangelegd om het inmiddels lager gelegen land tegen het water te beschermen.<ref>[https://web.archive.org/web/20081025045803/http://www.nu.nl/news/1801750/80/rss/'Amsterdam_200_jaar_ouder_dan_aangenomen'.html Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen] www.nu.nl, 22 oktober 2008</ref>
In de 13e eeuw leidde dit tot aanleg van dijken langs de [[Zuiderzee (water)|Zuiderzee]] en het [[IJ (water)|IJ]] zoals de [[Spaarndammerdijk]] en [[Diemerzeedijk]]. In de monding van de [[Amstel (rivier)|Amstel]] werd, vermoedelijk kort na de overstromingen van 1170 en 1173, de [[Dam (waterkering)|dam]] aangelegd waar Amsterdam zijn naam aan ontleent.<ref>{{Aut|Geert Mak}}: ''Een kleine geschiedenis van Amsterdam'', blz. 18. Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1994</ref> Een deel van de Amstel zou gegraven kunnen zijn. Het deel van de rivier buitengaats, het [[Damrak]], was het begin van de [[Amsterdamse haven]]. De rivier aan de andere kant van de Dam werd, deels drooggelegd, het [[Rokin (Amsterdam)|Rokin]]. Begin 20e eeuw zijn restanten van die dam aangetroffen op de plek tussen het [[Nationaal Monument op de Dam|Nationaal Monument]] en het gebouw van [[De Bijenkorf (warenhuis)|De Bijenkorf]].
[[Bestand:Okerk2.jpg|links|{{largethumb}}|De [[Oude Kerk (Amsterdam)|Oude Kerk]] is het oudste nog bestaande gebouw van de stad]]
De oudste vermelding van Amsterdam is in een document van 27 oktober 1275, waarin graaf [[Floris V van Holland|Floris V]] de bewoners tolvrijheid verleent. Over de precieze datum waarop Amsterdam stadsrechten verkreeg is onzekerheid. Een van de mogelijkheden is dat de Utrechtse [[bisschop]] [[Gwijde van Avesnes|Guy van Avesnes]] de plaats in 1300-1301 [[stadsrechten]] heeft verleend, dit omdat hij in een handvest uit die tijd spreekt over 'onsen poiteren van Aemstelredamme' (Onze poorters van Amsterdam). Hij noemt de burgers expliciet 'poorters', hetgeen erop wijst dat er stadsrechten waren vergeven. Doch over het exacte tijdstip van de toekenning is weinig meer te zeggen dan dat het tijdstip rond of kort na 1300 ligt.<ref>{{Aut|Geert Mak}}: ''Een kleine geschiedenis van Amsterdam'', blz. 19 en 20. Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1994</ref> In 1342 kreeg Amsterdam een nieuw stadsrecht van de Hollandse graaf [[Willem IV van Holland|Willem IV]].<ref>'Amsterdam, een geschiedenis', Amsterdam; 2011, pagina 29 - 'Geschiedenis van Amsterdam, Een stad uit het niets', Amsterdam; 2004, pagina 71.</ref>
Spoedig daarna volgde de [[accijns|tol]] op [[bier]]. De contacten rond de bierhandel met [[Hamburg]] waren de springplank voor de [[Oostzeehandel]] en het begin van Amsterdam als handelsstad. In de 15e eeuw was Amsterdam gegroeid tot de belangrijkste [[handel (economie)|handelsstad]] van [[Holland]]. Bij uitbreiding van de stad werden ringvormige [[Amsterdamse grachten|grachten]] gegraven, ter verdediging en voor de waterhuishouding. De huizen werden op een fundering van lange houten palen gebouwd die op de zandlaag onder de drassige bodemlaag steunden. Het gebruik van hout als bouwmateriaal maakte de stad gedurende de middeleeuwen kwetsbaar voor stadsbranden. In [[Stadsbrand van Amsterdam (1421)|1421]] werd hierdoor een derde en in [[Stadsbrand van Amsterdam (1452)|1452]] zelfs driekwart van de stad verwoest. In [[Stadsbrand van Amsterdam (1597)|1597]] en 1679 vonden in Amsterdam wat kleinere branden plaats.<ref>Europeana.eu: [http://www.europeana.eu/portal/record/90402/RP_P_OB_79_499.html Het blussen van de zware brand aan de Elandsgracht, 1679]</ref>
[[Bestand:Amsterdam in 1538.JPG|{{largethumb}}|Amsterdam in 1538]]
De stad kreeg al snel een traditie van burgerlijk bestuur, met een belangrijke rol voor de [[vroedschap]]: een college van vooraanstaande burgers die de meeste bestuurders benoemden.
Het stadsbestuur sloot zich in 1578 aan bij de opstand tegen Spanje ([[Alteratie (Amsterdam)|Alteratie]]), vooral vanwege handelsbelangen. Na de inname van [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] door de [[Spanjaarden]] in 1585 kwamen veel Antwerpenaren, met hun handelsnetwerk, naar Amsterdam. Naast vele andere factoren speelden hun komst en die van [[Sefardische Joden|Portugese Joden]] een belangrijke rol in wat de [[Gouden Eeuw (Nederland)|Gouden Eeuw]] van Amsterdam en Holland wordt genoemd.
De bevolking van Amsterdam nam in die periode snel toe door een explosieve toestroom van buitenlanders. Omstreeks 1570 telde Amsterdam minder dan 30.000 inwoners, in 1622 was hun aantal gegroeid tot ruim 100.000. Tegen het einde van de [[17e eeuw]] overschreed het inwonertal de 200.000 en behoorde Amsterdam met [[Londen]], [[Napels (stad)|Napels]] en [[Parijs]] tot de grootste steden in Europa. De bevolkingsgroei maakte een grootschalige uitbreiding van de stad noodzakelijk, waaraan de concentrische [[grachtengordel]] met zijn koopmanshuizen en [[pakhuis|pakhuizen]] te danken is.
[[Bestand:Het IJ voor Amsterdam met het fregat 'De Ploeg' - The fregate 'De Ploeg' on the IJ in Amsterdam (Ludolf Backhuysen, 1708).jpg|links|{{largethumb}}|"''Het IJ voor Amsterdam met het fregat 'De Ploeg''' ", schilderij van [[Ludolf Bakhuizen]]; omstreeks 1690.]]
Daarna zwakte de groei van de stad af en omstreeks 1680 kwam een einde aan de bouwactiviteiten. Aan de oostkant van de Amstel was een overvloed aan bouwrijpe grond beschikbaar. Kavels werden uitgegeven aan liefdadigheidsinstellingen en de [[Plantage (Amsterdam)|Plantage]] werd bestemd als wandelpark. Vanaf halverwege de 18e eeuw daalde het inwoneraantal weer, om circa 1815 een dieptepunt te bereiken met circa 140.000 inwoners.
In de 19e eeuw was er een langzaam herstel en omstreeks 1850 begon Amsterdam zich uit te breiden buiten de 17e-eeuwse [[Singelgracht (Amsterdam)|Singelgracht]]. In 1825 kwam met het nieuw-gegraven [[Noordhollandsch Kanaal]] de waterverbinding met [[Den Helder]] tot stand. In 1839 werd het [[spoorlijn Amsterdam - Haarlem|traject Amsterdam – Haarlem]] geopend als [[geschiedenis van de spoorwegen in Nederland|eerste spoorweg van Nederland]]. Sinds 1876 is het [[Noordzeekanaal]] de rechtstreekse verbinding tussen de Amsterdamse haven en de sluizen bij [[IJmuiden]] die toegang geven tot de [[Noordzee]].
[[Bestand:750.000ste amsterdammer geboren-524830.ogv|{{largethumb}}|Polygoonjournaal uit 1930 over de geboorte van de 750.000ste Amsterdammer]]
[[Bestand:Algemeen uitbreidingsplan amsterdam1935.jpg|{{largethumb}}|Plankaart van het [[Algemeen Uitbreidingsplan]] uit 1935]]
Met het aanbreken van de [[industriële revolutie]] begon een nieuwe periode van expansie. Vernieuwing van de handel, nieuwe [[industrie]] en een bevolkingsexplosie die opgevangen werd in de 19e-eeuwse gordel. De bevolking verdubbelde van circa 250.000 omstreeks 1850 tot 510.000 in 1900.
De sociale misstanden waar de industriële revolutie mee gepaard ging maakten Amsterdam tot een centrum van de Nederlandse [[sociaaldemocratie]] en leidden tot grootschalige stadsuitbreidingen ([[Plan Zuid]], [[Plan West]] en [[Algemeen Uitbreidingsplan|AUP]]). Tijdens de [[Grote Depressie]] in de [[1930-1939|jaren dertig]] werd het [[Amsterdamse Bos]] (''[[Boschplan]]'') aangelegd door werklozen. De verlaging van de steunuitkeringen van werklozen in 1934 leidde tot het [[Jordaanoproer]], waarbij vijf doden vielen.
De [[Tweede Wereldoorlog]] kostte aan ongeveer 110.000 Amsterdammers het leven. Van de omvangrijke Joodse gemeenschap overleefde het merendeel, ongeveer 75.000 Joden, de bezettingstijd niet. De [[Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog|verzetsbeweging]] was in Amsterdam omvangrijk, en bracht groepen voort als [[Vrij Nederland]] en het kunstenaarsverzet met [[Gerrit van der Veen]]. [[Anne Frank]] dook in de stad onder en schreef er haar wereldberoemde [[Het Achterhuis (dagboek)|dagboek]]. Ook de [[hongerwinter]] eiste, zoals in heel West-Nederland, een hoge tol in de stad. De fysieke oorlogsschade bleef uiteindelijk beperkt in vergelijking met steden als [[Rotterdam]] en [[Den Haag]]. De meeste schade werd veroorzaakt in 1943 door de geallieerde [[bombardementen op Amsterdam-Noord]], waarbij ruim 200 mensen omkwamen.
Na de oorlog werd het ''[[Algemeen Uitbreidingsplan]]'' grotendeels uitgevoerd, zo verrezen de [[Westelijke Tuinsteden]] en [[Buitenveldert]]. Ook [[Amsterdam-Noord]] onderging een grote uitbreiding. Ook de bestaande stad werd veranderd: cityvormingsplannen in de jaren zestig en zeventig zorgden onder andere voor de aanleg van een [[Amsterdamse metro|metrolijn]] en de afbraak van grote delen van de oude Jodenbuurten en nieuwbouw. In 1966 heide burgemeester [[Ivo Samkalden]] in de polder [[Bijlmermeer (wijk)|Bijlmermeer]] de eerste paal voor de bouw van 5.000 woningen de grond in.
Ook het maatschappelijke gezicht van de stad veranderde in de decennia na de Tweede Wereldoorlog. In de [[1950-1959|jaren vijftig]] had een liberale houding van het stadsbestuur een vroege opkomst van homo-uitgaansgelegenheden mogelijk gemaakt, die later gevolgd werd door de maatschappelijke [[Homo-emancipatie|emancipatie van homoseksuelen]], waardoor Amsterdam enkele decennia lang als de [[Amsterdam als homohoofdstad|homohoofdstad]] van Europa gold.
[[Bestand:Rellen bij ontruiming panden in Nieuwmarktbuurt in Amsterdam waterkanon in acti, Bestanddeelnr 927-8239.jpg|links|{{largethumb}}|Protesten van de bevolking tegen de metro-aanleg van de [[Oostlijn]] mondden in 1975 uit in de [[Nieuwmarktrellen]].]]
De grote hoeveelheid protesten en sociale bewegingen in de stad zorgde regelmatig voor [[rellen en opstanden in Amsterdam|rellen en opstanden]]. In het kielzog van de Parijse studenten-opstanden in de [[1960-1969|jaren zestig]], ontstond in Amsterdam de kunstzinnige [[anarchisme|anarchistische]] [[Provo]]beweging, die tegen de [[Gezag|autoriteiten]] streden met [[ludiek]]e acties, zoals happenings rond [[Het Lieverdje]] (Spui), maar ook met het [[Rookbom#Het Huwelijk|afsteken van een rookbom]] tijdens het huwelijk van prinses [[Beatrix der Nederlanden|Beatrix]] en prins [[Claus van Amsberg|Claus]] in maart 1966. In juni van datzelfde jaar vond een bouwvakkersopstand plaats. Bij deze zogenoemde [[Telegraafrellen]] vielen een dode en tientallen gewonden, waarop de burgemeester en de hoofdcommissaris van politie moesten aftreden. Rellen braken ook uit op 25 augustus 1970 toen het slaapverbod bij het [[Nationaal Monument op de Dam|Nationaal Monument]] op de Dam inging. Drie dagen lang was het onrustig in de stad met her en der opstootjes, gewonden en vernielingen, waarbij een groep [[marinier]]s illegaal optrad tegen vooral alternatieve, langharige jongeren. Later zouden de jongeren en [[hippie]]s niet meer op de Dam maar in het [[Vondelpark]] overnachten. Burgers en buurtbewoners kwamen grootschalig in verzet tegen gemeentelijke plannen voor afbraak van de voormalige [[Jodenbuurt (Amsterdam)|Jodenbuurten]] met vervangende nieuwbouw boven de nieuw te bouwen [[Amsterdamse metro|metrolijn]]. Een grote demonstratie in 1975 mondde uit in de [[Nieuwmarktrellen]].
In de [[1970-1979|jaren zeventig]] en tachtig kwamen veel, vooral jonge, nieuwe Amsterdammers uit de middenklassen in verzet tegen het grote tekort aan betaalbare woningen, de hoge leegstand, de verwaarlozing van woningblokken en de verpaupering van 19e-eeuwse wijken. Als protest en als praktische oplossing bezetten ze leegstaande panden, knapten ze op en gingen er wonen. Vanaf begin [[1980-1989|jaren tachtig]] vonden herhaaldelijk demonstraties plaats en breed verzet tegen ontruimingen. Veel buurtbewoners sympathiseerden met de krakers. In maart 1980 rolden er tanks door de stad om barricaden tegen een ontruiming van panden in de [[Vondelstraat]] te slechten. Een andere climax was het [[Kroningsoproer]] op 30 april 1980 ("Geen woning, geen kroning")<ref>[http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2005/april/Koninginnedag-1980-Geen-woning-geen-kroning-Themakanaal-week-17-23-t-m-30-april.html Koninginnedag 1980: Geen woning geen kroning], geschiedenis24.nl</ref> rondom de plechtigheden inzake de inhuldiging van prinses Beatrix tot nieuwe koningin van Nederland in de [[Nieuwe Kerk (Amsterdam)|Nieuwe Kerk]] op de Dam. Er waren vooral op en rond het Rokin brandende barricades en er werd gevochten tussen de [[Mobiele Eenheid]] en demonstranten, waarbij zeker 400 gewonden vielen. Ook in de jaren erna waren er regelmatig krakersrellen, maar wel op kleinere schaal. Vreedzaam was de grote vredesdemonstratie tegen kruisraketten op 21 november 1981 met 400.000 deelnemers. Slachtoffers vielen daarentegen wel bij een [[brand in Hotel Polen]] op het Rokin in mei 1977, waarbij 33 doden vielen. Ook het pand van boekhandel [[De Slegte]] ernaast ging in vlammen op, waardoor een groot aantal waardevolle [[antiquaar|antiquarische boeken]] verloren ging.
[[Bestand:ZuidasAmsterdamNederland2011.jpg|{{largethumb}}|De [[Zuidas]], het nieuwe Amsterdamse zakendistrict]]
In de [[1970-1979|jaren zeventig]] en [[1980-1989|tachtig]] werd in de binnenstad begonnen met [[stadsvernieuwing]] en trokken zowel gezinnen als bedrijven de binnenstad uit, op zoek naar meer ruimte. De komst van hoogopgeleide en goed verdienende jongeren in hun plaats versterkte het draagvlak voor [[horeca]] en allerlei andere dienstverlenende bedrijvigheid. Vanaf 1984 nam het aantal inwoners na twintig jaar weer toe.
Sinds de jaren 90 zijn ook de randen van de stad omgevormd en uitgebreid. In de Bijlmermeer, berucht geworden als kansarme wijk en als locatie van een [[Bijlmerramp|vliegtuigramp in 1992]], maakten de kenmerkende honingraatflats plaats voor vernieuwing om de woonomgeving te verbeteren. Een andere vernieuwingsoperatie is de omvorming van het [[Oostelijk Havengebied]] van vervallen havengebied tot een moderne woonwijk. Tegelijkertijd breidde de stad zich weer naar buiten uit, met bijvoorbeeld de bouw van de nieuwe wijken [[De Aker]] en [[Nieuw Sloten]] in het zuidwesten van de stad en, recenter, de ontwikkeling van de wijk [[IJburg]] op een aantal kunstmatige eilanden in het [[IJmeer]]. Met de start van de bouw van het zakendistrict [[Zuidas]] heeft de stad ook een begin gemaakt aan een belangrijke economische stadsuitbreiding.
== Geografie ==
| 