|
dncsojnis H DHDS lss SUHBCbg BDWUCHudvVDCUGvquecvAcuVOD
[[Bestand:Kerkdienst hhk doornspijk.jpg|thumb|250px|Kerkdienst in de dorpskerk van [[Doornspijk]]]]
Dit artikel behandelt '''[[religie]] in [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]].'''
== Geschiedenis ==
=== Prehistorie en Oudheid ===
[[Bestand:WLANL - mystic mabel - Voltarief van de Godin Nehalennia 150-250 na Chr..jpg|thumb|250px|[[Votiefsteen]] aan [[Nehalennia (godin)|Nehalennia]] 150-250 n.Chr.]]
De oudste gegevens over de belijdenis van religie door de inwoners van de streken die nu "Nederland" vormen komen van de [[Romeinen (volk)|Romeinen]]. In tegenstelling tot wat antieke bronnen lijken te suggereren, vormde de [[Rijn]] weliswaar duidelijk de grens van het [[Romeinse Rijk]], maar zeker niet de grens tussen woongebieden van [[Kelten]] en [[Germanen]]; zo was er sprake van Germanen ten zuiden ervan ([[Germani cisrhenani]]) en veel plaatsnamen en archeologische vondsten wijzen op de aanwezigheid van Kelten in het noorden. Tussen deze "Keltisch-Germaanse volkeren" en later ook met de Romeinse veroveraars ([[romanisering]]) heeft een sterke culturele uitwisseling plaatsgevonden. Zo is te zien dat de [[polytheïsme|polytheïstische]] stammen elkaars goden en verhalen overnamen, afkomstig uit zowel de [[Germaanse mythologie|Germaanse]], de [[Keltische mythologie|Keltische]] als later ook de [[Romeinse mythologie]]. Goden als [[Nehalennia (godin)|Nehalennia]], [[Hludana-steen|Hludana]] en [[Sandraudiga]] zijn van inheemse (Keltische) oorsprong, de Germanen hebben goden als [[Wodan]], [[Thor (hoofdbetekenis)|Donar]] en [[Frigg (godin)|Frigg]] (zie ook [[Freya (godin)|Freya]]) uit [[Scandinavië]] meegenomen, en bijvoorbeeld [[Jupiter (mythologie)|Jupiter]], [[Minerva (mythologie)|Minerva]] en [[Venus (mythologie)|Venus]] zijn door de Romeinen ingevoerd. [[Publius Cornelius Tacitus|Tacitus]] beschreef ook de scheppingsmythe van [[Mannus]], de oermens waaruit alle Germaanse stammen zouden zijn voortgekomen. De Kelten en Germanen in de [[Lage Landen (hoofdbetekenis)|Lage Landen]] hadden zeer waarschijnlijk ook [[boomheiligdom]]men, naar het voorbeeld van de Oudnoordse [[Yggdrasil]] en de Saksische [[Irminsul]] en [[Donareik]] in het huidige [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]]; tempels kwamen vermoedelijk pas met de Romeinen en zijn nog bewaard gebleven in bijvoorbeeld [[Tempel van Empel|Empel]] en [[Elst (Gelderland)|Elst]].
=== Middeleeuwen ===
[[Bestand:Maastricht, Sint-Servaasbasiliek, Oostcrypte, vroegchristelijke grafstenen (collage).jpg|180px|thumb|[[Vroegchristelijke grafstenen in de Sint-Servaasbasiliek|Vroeg-christelijke grafstenen]] (5e-6e eeuw), [[Crypten van de Sint-Servaasbasiliek#Oostcrypte|oostcrypte St-Servaaskerk]], [[Maastricht]]]]
{{Zie ook|Zie ook [[De Nederlanden in de Middeleeuwen]] en [[Nederlandse rooms-katholieke kerkprovincie#Geschiedenis]]}}
Van de 4e tot de 6e eeuw n.Chr. vond de [[Grote Volksverhuizing]] plaats, waarbij de kleine Keltisch-Germaans-Romeinse stammen in de Lage Landen geleidelijk werden verdrongen door drie grote Germaanse volksstammen: de [[Franken (volk)|Franken]], de [[Friezen]] en de [[Saksen (volk)|Saksen]]. Omstreeks 500 gaan de Franken, aanvankelijk woonachtig tussen de Rijn en de [[Somme (rivier)|Somme]], massaal (gedwongen door hun koning [[Clovis I|Chlodovech]]) over op het [[christendom]]. Een groot deel van het gebied ten zuiden van de [[Maas (hoofdbetekenis)|Maas]] behoorde vanaf de [[vroege middeleeuwen]] tot 1559 tot het [[aartsdiakonaat Kempenland]], dat onderdeel was van het [[bisdom Luik|bisdom Tongeren-Maastricht-Luik]]. Vanuit de centra van dat bisdom, achtereenvolgens de steden [[Tongeren (stad)|Tongeren]], [[Maastricht]] en [[Luik (stad)|Luik]], werd waarschijnlijk dit deel van Nederland gekerstend. Volgens de traditie werd de eerste [[lijst van bisschoppen van Maastricht|bisschop van Maastricht]], [[Servaas van Maastricht|Servatius]], in 384 in deze stad begraven, hoewel pas vanaf bisschop [[Domitianus van Hoei|Domitianus]] (ca. 535) vaststaat dat deze te Maastricht zetelde. De oudste getuigenissen van christelijk leven in Nederland zijn een vijftal [[Vroegchristelijke grafstenen in de Sint-Servaasbasiliek|grafstenen met christelijke symbolen]] uit de 5e en 6e eeuw, die in en om de [[Sint-Servaasbasiliek (Maastricht)|Sint-Servaasbasiliek]] in [[Maastricht]] zijn aangetroffen.<ref>{{aut|Régis de la Haye}} (2015): 'Kerk en cultuur in de Vroege Middeleeuwen'. In: Paul Tummers e.a. (red.), ''Limburg. Een geschiedenis. Deel 1 (tot 1500)'', p. 188. [[Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap|LGOG]], Maastricht. {{ISBN|9789081960229}}.</ref> Dat niet alle Maastrichtenaren christen waren, blijkt uit de vondst van honderden Merovingische graven met [[grafgiften|bijgaven]] op het [[Vrijthof (Maastricht)|Vrijthof]], een aanwijzing voor niet-christelijke begravingstradities.<ref>{{aut|Mirjam Kars}} (2011): ''A cultural perspective on Merovingian burial chronology and the grave goods from the Vrijthof and Pandhof cemeteries in Maastricht'' (proefschrift), pp. 7-10. [[Universiteit van Amsterdam|UvA]]-DARE, Amsterdam ([http://dare.uva.nl/record/1/352504 online tekst]).</ref> Bovendien was het christendom zeker tot de zevende eeuw beperkt tot de steden; het platteland bleef grotendeels ongekerstend.<ref>{{aut|De la Haye}} (2015), p. 199.</ref>
[[Bestand:Gallee.jpg|180px|thumb|De [[Oudsaksische doopgelofte]]]]
Vanaf eind 7e eeuw trachtten uit Engeland en Ierland afkomstige missionarissen zoals [[Bonifatius (heilige)|Bonifatius]], [[Lebuïnus]], [[Liudger]], [[Plechelmus]], [[Willehad]] en vooral [[Willibrord]] de bewoners van de gebieden ten noorden van de grote rivieren te bekeren, met wisselend succes, zoals blijkt uit de (niet altijd even betrouwbare) [[Hagiografie|heiligenlevens]] die er later over hen zijn geschreven. Naast succesvolle predikingen zijn er ook mislukkingen, zoals de weigering van de Friese heidense koning [[Radboud (koning)|Radboud]] om zich door [[Wolfram van Sens|Wulfram]] te laten dopen, omdat hij door zich te bekeren in de [[hemel (hoofdbetekenis)|hemel]] zou komen; Radboud koos voor een hiernamaals met zijn voorouders die zich volgens Wulfram in de [[Hel (mythologie)|hel]] bevonden. De ijverige Bonifatius die ook trachtte de Friezen te bekeren werd in 754 te [[Dokkum]] vermoord. Na de [[Fries-Frankische oorlogen]] (ca. 600-793) en [[Saksenoorlogen]] (772-804) vallen de Lage Landen allemaal onder het bewind van de christelijke Frankische koningen, die de bewoners niet alleen religieus maar ook politiek wilden onderwerpen. Een belangrijke bron uit die tijd is de [[Oudsaksische doopgelofte]], waarin staat hoe men zijn oude goden (omschreven als "duivels") moet afzweren en de [[drie-eenheid]] aannemen. Het duurt echter nog zeker tot 1000 eer alle "[[Heiden (geloof)|heidense]]" inwoners ook daadwerkelijk - te vuur en te zwaard - [[kerstening|gekerstend]] zijn en de [[Friese volksverhalen|Friese]] en [[Oudsaksische godsdienst|Saksische religies]] zijn uitgestorven, hoewel elementen werden overgenomen in de christelijke godsdienst.
De eeuwen daarna is het christendom de enige godsdienst in de Lage Landen. Het religieuze leven was alomtegenwoordig in de middeleeuwse samenleving. Belangrijke abdijen zoals [[abdij Rolduc|Rolduc]], [[Sint-Amelbergabasiliek|Susteren]], [[Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus|Sint-Odiliënberg]] en [[Sint-Adelbertabdij|Egmond]] hadden een enorme invloed op het platteland. In de christelijke centra [[Utrecht (stad)|Utrecht]] en Maastricht waren machtige [[kapittel]]s gevestigd. Vanaf de 13e eeuw vestigden zich in veel steden [[Kloosterorde|klooster-]] en [[Ridderorde (organisatie)|ridderorden]], zoals [[franciscanen]], [[dominicanen]] en ridders van de [[Duitse Orde]]. Gedreven door vroomheid, maar ook om andere redenen, namen velen in de 12e en 13e eeuw deel aan de [[kruistochten]] naar het [[Heilig Land]] (zie onder andere [[Friese deelname aan de Kruistochten]]).<ref>{{aut|Petrus Johannes Blok}} (1923): [http://www.dbnl.org/tekst/blok013gesc01_01/blok013gesc01_01_0010.php 'De Nederlanders in de kruistochten']. In: ''Geschiedenis van het Nederlandsche volk'', pp. 133-142.</ref> Waar er in rechtszaken tot in de 12e eeuw nog [[volksgericht]]en bestonden die veelal middels [[godsoordeel|godsoordelen]] iemands schuld of onschuld vaststelden, legden de kerkelijke en wereldlijke machten in de loop van de 12e eeuw steeds meer hun beslag op de rechtspraak: de kerk bepaalde de regels (met name door het [[Vierde Lateraans Concilie]] in 1215) en de vorsten handhaafden de orde. Aan het eind van de middeleeuwen zorgde de [[Moderne Devotie]] (onder anderen [[Geert Grote]] en [[Thomas a Kempis]]) voor geestelijke vernieuwing, maar pas onder invloed van het [[humanisme]] (onder anderen [[Desiderius Erasmus|Erasmus]]) veranderde het wereldbeeld fundamenteel, en verschoof van een [[Theocentrisme|theocentrische]] naar een [[Antropocentrisme|antropocentrische]] wereldbeschouwing.
=== Vroegmoderne tijd ===
{{Zie ook|Zie ook [[Vroegmoderne Tijd#Katholieken en protestanten]] en [[Gouden Eeuw (Nederland)#Religie]]}}
De [[Reformatie]] leidde in de Noordelijke Nederlanden, zoals in veel andere gebieden van Europa, tot veel bloedvergieten, zowel door terechtstellingen van vermeende [[ketter]]s, als ten gevolge van [[godsdienstoorlog]]en. De [[Tachtigjarige Oorlog]] (1568-1648) was deels een conflict tussen [[Rooms-Katholieke Kerk|katholieken]] en [[protestantisme|protestanten]] (in Nederland vooral [[Calvinisme|calvinisten]]), die uiteindelijk leidde tot een splitsing van de [[Habsburgse Nederlanden]] in een overwegend protestantse [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]] en de uniform katholieke [[Spaanse Nederlanden]]. Hoewel in de Noordelijke Nederlanden vanaf 1579 de [[Nederduitse Gereformeerde Kerk (later Nederlandse Hervormde Kerk)]] ten opzichte van andere kerken publiekelijk werd bevoordeeld, is deze kerk nooit een [[Staatsgodsdienst|staatskerk]] geworden. Sinds 1580 was de publieke uitoefening van de roomse eredienst in de onder het gezag van de [[Staten-Generaal van de Nederlanden|Staten-Generaal]] staande gebieden officieel verboden. Het pauselijk gezag en de bisschoppelijke hiërarchie werden er niet erkend, evenmin als de kerkelijke herindeling van 1579 naar aanleiding van de pauselijke bul ''[[Super universas]]''. Voor de katholieke kerk was 'Holland' een missiegebied. In [[Staats-Brabant]] en de andere [[generaliteitslanden]] was de kerkelijke situatie gecompliceerder en werd het katholicisme oogluikend toegestaan. In de [[Tweeherigheid van Maastricht|tweeherige stad Maastricht]] hadden katholieken en protestanten gelijke rechten. In de gebiedsdelen die direct onder het gezag van het [[Heilige Roomse Rijk]] vielen (zoals de [[hertogdom Gulik|Gulikse]] gebieden, het [[rijksgraafschap Wittem]] en het [[abdijvorstendom Thorn]]) was het katholicisme de enige toegestane godsdienst. Hoewel katholieken, evenals Joden, Lutheranen en andere denominaties, in de Hollandse Republiek tot 1796 werden behandeld als tweederangsburgers, werden ze na het [[Twaalfjarig Bestand]] niet langer vervolgd en werd hun bestaan in de marge van de samenleving wel getolereerd.
[[Bestand:De zielenvisserij - Fishing for souls (Adriaen Pietersz. van de Venne).jpg|thumb|400px|''De zielenvisserij'', [[Adriaen Pietersz. van de Venne]], [[1614]].<br />
[[Allegorie (beeldende kunst)|Allegorie]] op de ijver van de religies tijdens het [[Twaalfjarig Bestand]]. De rivier tekent de vanaf nu duidelijke scheiding tussen noord en zuid. Links de protestanten met onder anderen de prinsen [[Maurits van Oranje|Maurits]] en [[Frederik Hendrik van Oranje|Frederik Hendrik]]. Op de voorgrond vissen de protestanten; hun netten zijn gemerkt met [[Fides (mythologie)|Fides]], [[Spes]] en [[Caritas (deugd)|Caritas]]. Rechts de katholieken met aartshertogen [[Albrecht van Oostenrijk|Albrecht]] en [[Isabella van Spanje|Isabella]], [[Ambrogio Spinola|Spinola]] en [[paus Paulus V]] gedragen door kardinalen. Een bisschop met zijn priesters vist in het katholieke bootje naar mensen.]]
Een belangrijke gebeurtenis voor calvinisten was de [[Synode van Dordrecht]] (1618-1619), waar een hoogopgelopen tussen [[Jacobus Arminius|Arminius]]' [[remonstranten]] en [[Franciscus Gomarus|Gomarus]]' contraremonstranten over de [[predestinatie]] werd beslist in het voordeel van de laatsten. De controverse had bijna geleid tot een burgeroorlog doordat het een politieke tint kreeg toen de grote twee leiders van de Republiek [[Johan van Oldenbarneveldt]] en [[Maurits van Oranje]] zich ermee bemoeiden; de remonstrantse van Oldenbarneveldt verloor en werd ervoor onthoofd. Voorts werd op de Synode besloten tot de ontwikkeling van de [[Statenvertaling]] (gereed in 1637), zodat de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]] voortaan in het Nederlands kon worden gelezen.
Protestanten en katholieken woonden hoofdzakelijk gescheiden van elkaar. De grens tussen de protestantse en katholieke gebieden liep dwars door Nederland van zuidwest naar oost: door [[Zeeuws-Vlaanderen]], het westen en noorden van [[Noord-Brabant]], het zuiden en oosten van [[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderland]] en door [[Twente (hoofdbetekenis)|Twente]]. De gebieden ten zuiden en oosten van die denkbeeldige grens waren katholiek, de gebieden ten noorden en westen ervan waren protestants. Vooral in de westelijke provincies [[Noord-Holland|Noord-]] en [[Zuid-Holland]] en [[Utrecht (provincie)|Utrecht]] waren er echter ook een aantal katholieke en gemengde gebieden; bijvoorbeeld woonden er vroeger in het dichtbevolkte Noord-Holland meer katholieken dan in Noord-Brabant.{{Bron?||2013|07|24}}
De in vergelijking met het omringende buitenland grote tolerantie ten opzichte van andere godsdiensten trok vanaf de 17e eeuw ook een groot aantal kleine (vooral protestants-christelijke) kerkgenootschappen aan, die elders streng vervolgd werden. Vooral de herroeping van het [[Edict van Nantes]] in 1685 en het [[Salzburgse emigranten|Salzburger Emigrationspatent]] in 1731 zorgden voor een sterke inwijking van respectievelijk Franse [[hugenoten]] en Zuid-Duitse [[Lutheranisme|lutheranen]]. [[René Descartes]] vond in de Republiek een veilig heenkomen, en ook de filosofen [[Baruch Spinoza]] en [[Adriaen Koerbagh]] verspreidden hun vernieuwende veelal antiautoritaire en vrijheidsbepleitende wereldbeschouwingen, en maakten (volgens historicus [[Jonathan Israel]]) Nederland tot het centrum van de [[Verlichting (stroming)|radicale Verlichting]]. Zij werden fel bestreden door theoloog [[Gisbertus Voetius]], die behoud van de oude geloofsleer pleitte en de calvinistische universitaire theologie in de dagelijkse praktijk trachtte te brengen, en was daarmee een belangrijk voorvechter van de [[Nadere Reformatie]]. Voetius kwam vooral in aanvaring met [[Johannes Coccejus]], die meende dat [[God (christendom)|God]] zijn verbond met de mens steeds veranderde, en dat geboden in het [[Oude Testament]] een ander gezag hadden dan die van het [[Nieuwe Testament]], en zodoende hoefde onder meer de [[Zondagsheiliging|zondagsrust]] niet te worden nageleefd.
=== Negentiende eeuw ===
Uit de negentiende-eeuwse [[volkstelling]]en blijkt dat er lange tijd sprake was van een protestantse meerderheid en een katholieke minderheid. De verhouding was in 1829 <59,1% hervormden en 39,0% katholieken (het huidige België, dat van 1815 tot 1830/1839 deel uitmaakte van het Koninkrijk der Nederlanden, niet meegerekend), en met 1,8% was er verder een kleine joodse minderheid. Tegen 1899 waren de hervormden hun absolute meerderheid kwijt (48,6%), de katholieken gekrompen naar 35,2%, de van de hervormden afgesplitste gereformeerden bedroegen 8,2%; de overige protestanten (onder wie doopsgezinden, luthersen, remonstranten, apostolischen, baptisten enz.) vormden samen 3,7%, de "onkerkelijken" 2,3%.<ref name="NLRGS 330">Eijnatten en Lieburg, p. 330.</ref> In de eerste helft van de eeuw verloren de hervormden veel voorrechten op de katholieken, tussen 1806 en 1917 werd de [[schoolstrijd (Nederland)|schoolstrijd]] gevoerd over de gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs, en begonnen aan het eind van de eeuw de [[secularisering]] en de [[verzuiling]] naar religie of ideologie.
==== Protestanten ====
[[Bestand:Gereformeerd.svg|thumb|250px|De ontwikkeling van protestantse denominaties in Nederland vanaf 1816 tot 2006. Klik op de afbeelding voor een vergroting.]]
De Nederduitse Gereformeerde Kerk had haar bevoorrechte positie verloren in de [[Franse tijd in Nederland|Franse tijd]], toen voor het eerst een [[scheiding van kerk en staat]] tot stand kwam. In 1816 onderwierp koning [[Willem I der Nederlanden]] haar aan een nieuw reglement, en hernoemde haar tot [[Nederlandse Hervormde Kerk (hoofdbetekenis)|Nederlandse Hervormde Kerk]] (NHK); dit werd door sommigen gezien als ongewenste staatsinmenging in kerkelijke zaken. Tijdens de [[Afscheiding van 1834]] scheurde een groep behoudende protestanten onder leiding van [[Hendrik de Cock]] zich af van de NHK, en noemde zichzelf aanvankelijk "Gereformeerde Kerk". Tot dan toe had "hervormd" en "[[gereformeerd]]" hetzelfde betekend, maar nu stonden ze voor hun eigen stroming binnen het Nederlandse protestantisme. De Afscheiding van 1834 was slechts het eerste van vele [[schisma]]ta die zich de volgende 200 jaar zouden afspelen binnen de behoudende vleugel van protestants Nederland.
De orthodox-protestanten begonnen zich in het laatste kwart van de eeuw te verzuilen. [[Abraham Kuyper]] ontwikkelde het zogenaamde 'neocalvinisme' als leidraad voor wat hij de "[[kleyne luyden]]" noemde. In het kader van de schoolstrijd richtte Kuyper in 1879 Nederlands eerste politieke partij op, de [[Anti-Revolutionaire Partij|ARP]]. Hij stelde de [[antithese (politiek)|antithese]] op, een politieke strategie die streeft naar samenwerking tussen [[Confessionele partij|confessionelen]] (protestanten en katholieken) om seculieren (liberalen en socialisten) buiten de macht te houden. In 1880 werd door Kuyper en anderen de [[Vrije Universiteit Amsterdam]] gesticht, waarbij onderwijs 'vrij' van overheidsbemoeienis kon worden gegeven. De volgende stap van Kuyper en zijn geestverwanten kwam in 1886 met de [[Doleantie]], na de Afscheiding de grootste kerkscheuring in de 19e eeuw, waarbij Kuyper opnieuw een grote groep orthodox-gezinden uit de NHK leidde om de [[Nederduitse Gereformeerde Kerk (Dolerende)|Dolerende Kerk]] te vormen.
De Dolerenden verzoenden zich in 1892 met het leeuwendeel van de Afgescheidenen (die tegen die tijd alweer enkele schismata en gedeeltelijke verzoeningen achter de rug hadden) in de [[Gereformeerde Kerken in Nederland (hoofdbetekenis)|Gereformeerde Kerken in Nederland]]. Het totaal aan gereformeerden, die pas sinds 1889 in officiële statistieken werden onderscheiden van de hervormden en 'overige protestanten', bedroeg in 1899 8,2% van de Nederlandse bevolking.<ref name="NLRGS 330" />
==== Katholieken ====
[[Bestand:Nederlandgodsdienst1849.PNG|thumb|250px|right|Godsdienstverhoudingen in Nederland, 1849]]
De instelling van de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK) in 1816 was voor de Nederlandse katholieken een tegenslag; zij hadden in de Franse Tijd gelijkheid ten opzichte van hun landgenoten gekregen doordat de Nederduitse Gereformeerde Kerk haar publiekelijk bevoorrechte status verloor. De NHK leek met het reglement weer een quasi-staatskerk te gaan worden en de katholieken weer tweederangsburgers. Dit was al helemaal opmerkelijk omdat in de periode 1815-1830/39 binnen het [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] de vrijwel volledig katholieke Zuid-Nederlandse (Belgische) bevolking samen met de (Noord-)Nederlandse katholieken de hervormden tot een minderheid maakte: De Katholieken vormden met 62,7% van de totale bevolking in 1830 de absolute meerderheid, terwijl het Hervormde aandeel was gereduceerd tot 21,6%. De omwenteling van 1830, die tegenwoordig vaak de [[Belgische Revolutie|"Belgische" Opstand]] wordt genoemd, leidde ook in Noord-Nederland onder katholieken tot opstandigheid, waarbij regeringstroepen naar overwegend katholieke streken werden gestuurd om de orde te bewaren, uit vrees dat opstand zich naar het Noorden zou uitbreiden. Doordat de opstand tot het Zuiden beperkt bleef kwam het weer tot een scheiding, en zodoende kwamen de (Noord-)Nederlandse katholieken weer in de minderheidspositie terecht.
Het was door de [[Grondwetsherziening van 1848]] door de [[liberalisme|liberaal]] [[Johan Rudolf Thorbecke|Thorbecke]], die bepaalde dat alle godsdiensten voor de staat gelijk waren, dat katholieken maar ook niet-hervormde protestanten en joden voortaan niet meer achtergesteld werden, en het [[Herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland]] mogelijk maakte. Met de [[pauselijke bul]] ''[[Ex Qua Die]]'' van 4 maart 1853 werd dit voltooid, maar hier kwam meteen fel protestants verzet tegen in de vorm van de [[Aprilbeweging]], die Nederland een protestants land wilden houden. Koning [[Willem III der Nederlanden|Willem III]] had sympathie voor het verzet, weigerde dat op te geven en verbrak daarmee de scheiding van kerk en staat, wat leidde tot de val van het kabinet-Thorbecke. Uiteindelijk werd het herstel toch doorgevoerd en kwam er een Wet op de Kerkgenootschappen, die ten doel had voortaan de godsdienstige gemoederen in Nederland te bedaren.
De volgende decennia stond de katholieke emancipatie in het teken van het streven zowel aan de [[Heilige Stoel]] als aan Nederland trouw te zijn; dit [[ultramontanisme]] en [[nationalisme]] wilde nog weleens botsen. Toen de [[Kerkelijke Staat]] werd bedreigd door de Italiaanse legers, hebben naar verhouding bijzonder veel Nederlandse katholieken als [[Pauselijke Zoeaven|Pauselijk Zoeaaf]] de paus gediend om hun trouw te bewijzen. In het laatste kwart van de 19e eeuw begon langzamerhand de verzuiling vorm te krijgen, en de katholieke zuil is altijd het sterkst te onderscheiden geweest vergeleken met de andere zuilen in Nederland. Vaak wordt de oprichting van de [[Radboud Universiteit Nijmegen|Katholieke Universiteit Nijmegen]] in 1923 gezien als de kroon op de katholieke emancipatie.
==== Seculieren ====
[[Bestand:Darwin Het Ontstaan der Soorten 4edruk.jpg|thumb|links|Darwins ''[[De oorsprong der soorten|Oorsprong der soorten]]'' zette het denken over de oorsprong van al het leven op zijn kop. Al in 1860 werd zijn boek naar het Nederlands vertaald, hier een vertaling uit 1913.]]
Tot de Franse Revolutie was het deel van de Nederlandse bevolking dat zijn leven seculier (dat wil zeggen: niet (hoofdzakelijk) religieus) inrichtte miniem. Vanaf de 18e eeuw waren er onder de kleine elite van Verlichtingsfilosofen wel [[vrijdenkerij|vrijdenkers]], en de na komst van de Franse revolutionairen en hun "Bataafse" bondgenoten werden in 1796 veel Verlichtingsideeën als scheiding van kerk in staat in de praktijk gebracht, en alle burgers mochten voortaan vrij hun geloof of gebrek daaraan belijden; joden kregen volwaardig burgerrecht. Vooralsnog, en ook na de Franse tijd, bleef het aantal seculieren beperkt. Het [[liberalisme]] kwam als filosofisch-politieke beweging zonder religieuze grondslag voort uit de Verlichting, al waren aanvankelijk verreweg de meeste Nederlandse liberalen naast liberaal ook protestant of katholiek. De vrijdenkersbeweging raakte na 1850 steeds verder georganiseerd, met als succesvolste vereniging [[De Vrije Gedachte|De Dageraad]].
Een sterk seculier wereldbeeld werd door [[Karl Marx]] en [[Friedrich Engels]] vanaf 1848 gepropageerd in hun ''[[Communistisch Manifest]]'', de grondslag voor het [[socialisme]], waarin zij zich afzetten tegen religie, monarchisme en militarisme, maar vooral tegen [[kapitalisme]], dat sterk opkwam door de [[Industriële Revolutie]]. Nederland industrialiseerde echter betrekkelijk laat, en pas aan het eind negentiende eeuw (na 1880) begint de secularisering en komen er onder invloed van met name het socialisme steeds meer onkerkelijken. Vooral de protestanten verliezen in de daaropvolgende decennia veel leden. Dit geldt in het bijzonder voor de Nederlandse Hervormde Kerk, die ook veel leden verliest aan de van deze kerk afgescheiden gereformeerde kerken.
De seculiere ideologieën liberalisme en socialisme waren een product van de [[modernisering]], die werd aangedreven door de snelle voortgang van de wetenschappen. In toenemende mate stelden de nieuwste inzichten traditionele religie in twijfel, met name de [[evolutietheorie]] zoals [[Charles Darwin]] die 1859 in ''[[De oorsprong der soorten]]'' formuleerde, die wetenschappelijk bewijs leverde dat de huidige levensvormen zijn voortgekomen van één gemeenschappelijke voorouder en niet afzonderlijk zijn [[schepping|geschapen]]. Ook de werken van Bijbelvorsers als [[David Friedrich Strauss]] met zijn ''Das Leben Jesu kritisch bearbeitet'' (1835) en [[Ernest Renan]] met zijn ''La vie de Jésus'' (1863), die het [[Jezus (historisch-kritisch)|leven van Jezus Christus historisch-kritisch benaderden]] en groot deel van de Bijbel daarmee ontkrachtten als wetenschappelijk betrouwbare informatiebron tastten christelijke geloofswaarheden ernstig aan. De werken van Darwin, Strauss, Renan en anderen werden naar het Nederlands vertaald, en kregen bijval van Nederlanders zoals [[Pieter Harting (bioloog)|Pieter Harting]], [[Tiberius Cornelis Winkler]], [[Abraham Kuenen]] en [[Johannes van Vloten]], die ook evolutiebiologie of Bijbelwetenschap bedreven en erover schreven. Aanvankelijk werden de werken van deze geleerden slechts onder een hoogopgeleid publiek gelezen, en hun ideeën vaak verenigbaar met de traditionele godsdiensten geacht, maar dat zou veranderen. In 1899 gaf nog slechts 2,3% van de Nederlanders zich bij de volkstelling op als "onkerkelijk", maar hun aandeel zou daarna gestaag gaan groeien.<ref name="NLRGS 330" />
=== Twintigste eeuw ===
==== Verzuildheid ====
De verzuildheid wordt vaak aangeduid als 'verzuiling'. Aan het begin van de 20e eeuw, met als hoogtepunt het [[Interbellum]], was Nederland sterk verzuild geraakt. Iedere grote religieuze of seculiere bevolkingsgroep had haar eigen politieke partij(en), kerk(en), scholen en universiteiten, kranten en radio, en vaak ook sport- of [[scouting]]verenigingen die hoofdzakelijk gescheiden van elkaar leefden, om binnen de eigen gemeenschap met het eigen gedachtegoed te worden opgevoed en naar inzicht van die gemeenschap te leven. Doorgaans worden er vier groepen (zuilen) onderscheiden: de rooms-katholieken (het sterkst georganiseerd), protestanten (weer verdeeld naar hervormden en gereformeerden), socialisten (waaronder communisten, sociaaldemocraten en anarchisten) en liberalen (hoewel zij eigenlijk tegen verzuiling waren, restte hen een soort overgebleven 'liberale/neutrale' zuil).
==== Antisemitisme en Jodenvervolging ====
In de 19e eeuw was in Europa het [[antisemitisme]] sterk toegenomen, hetgeen in Rusland tot verschillende [[pogrom]]s leidde en in West-Europa zich uitte in publieke discriminatie, zoals de beruchte [[Dreyfusaffaire]] in Frankrijk.<ref>Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993–2002) s.v. "antisemitisme". Microsoft Corporation/Het Spectrum.</ref> Hoewel er in Nederland ook een traditie van vooroordelen over en discriminatie van Joden bestond, kwam er in de 19e eeuw nog geen virulent politiek antisemitisme op zoals in Duitsland;<ref>{{Citeer web |url=http://www.historischhuis.nl/Scripties/data/Scr180702Hendriks.pdf |titel=Antisemitisme in Nederland 1860 - 1940 |auteur=Paul Hendriks |uitgever=Historisch Huis |datum=1997 |bezochtdatum=17 maart 2014}}</ref> hoewel Nederlandse Joden vasthielden aan joodse tradities en rituelen, namen ze de religieuze betekenis ervan steeds minder serieus en raakten steeds verder geseculariseerd en geïntegreerd in de Nederlandse samenleving.<ref>Van Eijnatten & Van Lieburg, p. 320.</ref> Toen de [[Grote Depressie]] in de [[1930-1939|jaren 1930]] tot hoge werkloosheid onder arbeiders leidde, gaven vooral de opkomende [[nationaalsocialisme|nationaalsocialisten]] de joden hiervan de schuld {{Bron?||2013|07|08}}. Toen in [[nazi-Duitsland]] joden steeds openlijker werden vervolgd, weken velen uit naar Nederland (zo'n 20.000 vanaf 1933<ref name="Eijnatten321">Van Eijnatten & Van Lieburg, p. 321.</ref>). De regering vreesde dat dit het Nederlandse antisemitisme zou versterken en nationaalsocialistische partijen als de [[Nationaal-Socialistische Beweging|NSB]] en het [[Zwart Front]] doen groeien {{Bron?||2013|07|08}}, en besloot de immigratie te beperken {{Bron?||2013|07|08}}. Nadat [[Duitse aanval op Nederland in 1940|Duitsland Nederland mei 1940 bezette]], werden joden eerst sociaal uitgesloten, daarna opgepakt en gedeporteerd naar [[concentratiekamp]]en en ten slotte grotendeels (zo'n 73% oftewel 100.000 mensen) door de bezetter uitgemoord.<ref name="Eijnatten321" /> Dit is grotendeels veroorzaakt door hoge mate van integratie en assimilatie van Nederlandse joden en door de bereidheid van de Nederlandse bureaucratie om met de Duitsers samen te werken.<ref name="Eijnatten321" /> Slechts een kleine groep hielp de Duitsers uit antisemitische overtuiging; een derde groep pleegde verzet door bijvoorbeeld joden te helpen onderduiken met gevaar voor eigen leven. Toen na de oorlog bleek dat slechts 20.000 van de 140.000 joden in 1940 de vervolgingen hadden overleefd,<ref name="Eijnatten321" /> bracht dat onder de Nederlandse bevolking een schok van afschuw en schuldgevoel {{Bron?||2013|07|08}}, een felle roep om religieuze tolerantie en sympathie voor de stichting van een [[Israël (hoofdbetekenis)|Joodse staat]] in [[Mandaatgebied Palestina|Palestina]] ([[zionisme]]) teweeg {{Bron?||2013|07|08}}. Veel joden hadden na de oorlog geen vertrouwen meer in Nederlandse garanties voor hun veiligheid en emigreerden, mede onder invloed van het zionisme, naar Israël.<ref>Van Eijnatten & Van Lieburg, p. 322.</ref>
==== Doorbraak of herzuiling? ====
[[Bestand:Nieuwe Bijbelvertaling gereedgekomen.ogv|thumb|250px|De [[NBG 1951|Bijbelvertaling van 1951]] die aanvaardbaar moest worden voor alle kerken in Nederland.]]
Na de oorlog trachtte de [[Nederlandse Volksbeweging]] de [[Doorbraak (politiek)|doorbraakgedachte]] te verwezenlijken, dat wil zeggen het doorbreken van de katholieke, protestantse, socialistische en liberale zuilen en te komen tot een brede progressieve politieke partij. Hieruit kwam de [[Partij van de Arbeid (Nederland)|Partij van de Arbeid]] (PvdA) voort, waarin vooraanstaande Nederlanders van alle stromingen waren vertegenwoordigd. De verwachte doorbraak kwam er echter niet: vooral de rooms-katholieke kerk trachtte snel na de bevrijding de oude geloofsgemeenschap weer op te bouwen en haar leden weer aan zich te binden, de zogenaamde ''herzuiling''. De bijbehorende [[Katholieke Volkspartij]] (KVP) won de [[Tweede Kamerverkiezingen 1946|verkiezingen van 1946]] van de PvdA, en ook de heropgerichte ARP en CHU lokten de protestantse kiezers weg van de gedroomde doorbraak. Als de twee grootste partijen vormden de KVP en PvdA van 1945 tot 1958 brede [[rooms-rode coalitie]]s, soms samen met de kleinere ARP, CHU of de liberale [[Volkspartij voor Vrijheid en Democratie|VVD]] (1945-'46 [[Vrijzinnig Democratische Bond|VDB]]).
Toch bleek vooral onder de Nederlandse katholieken een steeds grotere neiging om zich niet aan de strenge sociale regels van de zuil te houden.<ref>{{aut|Paul Luykx}}, ''Andere katholieken. Opstellen over Nederlandse katholieken in de twintigste eeuw'' (Nijmegen 2000).</ref> De viering van [[Honderd jaar Kromstaf]] in 1953 (het eeuwfeest van het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie) moest de Nederlandse katholieken groepsvertrouwen geven naar binnen en buiten toe. Maar onlangs de daar door [[Johannes de Jong|kardinaal de Jong]] gedane oproep om één te blijven, oefenden vooral socialistische ideeën hun invloed op veel katholieke Nederlanders uit om zich niet strikt naar de kerkregels te gedragen. In reactie hierop verscheen het [[Bisschoppelijk mandement van 1954]], waarin de bisschoppen het lidmaatschap van socialistische organisaties verboden: men behoorde zich binnen de eigen zuil aan te sluiten bij een katholieke organisatie. Het Mandement had vooral een averechts effect, omdat men het als belerend en krampachtig ervoer en zich gehinderd voelde in zijn keuzevrijheid. De katholieke zuil begon steeds grotere scheuren te vertonen en stortte ten slotte eind jaren 60 in, evenals de andere, minder sterk afgebakende zuilen.
==== Ontkerkelijking en diversifiëring ====
Het [[Tweede Vaticaans Concilie]] (1962-1965), dat streefde naar ''[[aggiornamento]]'' (het 'bij de tijd brengen' van het geloof) en ''[[Nouvelle Théologie|ressourcement]]'' ('herbronning'), bracht belangrijke hervormingen voor katholieken wereldwijd, vooral gericht op een actievere rol voor de leken. Zo werd de volkstaal in plaats van het Latijn ingesteld in de liturgie, stond de priester voortaan met zijn gezicht in plaats van zijn rug naar de kerkgangers, en werd toenadering gezocht tot andere christelijke en niet-christelijke stromingen. De meningen waren verdeeld over de hervormingen: gingen ze te ver, niet ver genoeg of waren ze precies goed? In Nederland volgde het [[Pastoraal Concilie van de Nederlandse Kerkprovincie|Pastoraal Concilie]] (1966-1970), om te bepalen hoe de Vaticaanse hervormingen moesten worden toegepast in de Nederlandse Kerkprovincie; er werd gesproken over onder andere kerkelijke gezagsuitoefening, missie, ontwikkelingssamenwerking, christelijke ethische levenshouding, huwelijk en gezin, ruimte voor jeugd, hedendaagse geloofsbeleving, zich vernieuwende geloofspraktijk, secularisatie, religieuzen, functionering van kerkelijk ambt, eenheid van christenen, verhouding tussen joden en christenen en bevordering van vredesmentaliteit.<ref>Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993-2002) s.v. "Pastoraal Concilie van de Nederlandse Kerkprovincie".</ref> Deze unieke gebeurtenis werd via de media gevolgd door katholieken wereldwijd.<ref>[http://www.geschiedenis24.nl/speler.program.7140357.html Slot van het Pastoraal Concilie - Geschiedenis 24.]</ref> Het meest radicale voorstel gedaan door het Pastoraal Concilie, de afschaffing van het [[celibaat]], werd uiteindelijk door het Vaticaan geweigerd.
Het belang van de [[oecumene]] en de wens voor meer eenheid binnen de christelijke kerken nam toe, ook bij de protestanten. In 1961 werd de [[Groep van Achttien]] opgericht die streefde naar het ongedaan maken van verscheidene protestantse kerkscheuringen. Dit resulteerde in 2004 in de oprichting van de [[Protestantse Kerk in Nederland]], een fusie tussen de Nederlandse Hervormde Kerk, de [[Gereformeerde Kerken in Nederland (hoofdbetekenis)|Gereformeerde Kerken in Nederland]] (verreweg het grootste gereformeerde kerkgenootschap) en de kleine [[Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden]]. Tegelijkertijd introduceerden moderne theologen nieuwe zienswijzen op het traditionele geloof, zoals de invloedrijke gereformeerde [[Harry Kuitert]], volgens wie God een menselijke constructie is, die is uitgevonden om het leven van zin te voorzien. Anderzijds zetten behoudende protestanten zich in om de secularisering tegen te gaan, zoals de [[Evangelische Omroep]].
De ontzuiling of deconfessionalisering, duidelijk zichtbaar vanaf begin jaren zestig en in de jaren zeventig op een hoogtepunt, leidde tot een ontkerkelijkingsgolf, die ook in de tot dan hechte katholieke gemeenschap doorwerkt. De [[God is dood]]-gedachte was uitzonderlijk sterk tijdens de internationale studentenopstanden in [[mei 1968]], die in zich Nederland vooral in Amsterdam en Nijmegen manifesteerden. De grenzen tussen de geloofs- en levensbeschouwelijke gemeenschappen, die door de verzuiling en de ruimtelijke scheiding vrij strak waren, verdwenen langzaam. In dezelfde periode kwamen er met de instroom van grote groepen immigranten verschillende 'uitheemse' religies het land binnen, zoals de [[islam (hoofdbetekenis)|islam]], het [[hindoeïsme]] en het [[boeddhisme]]. Deze nieuwe religies concentreren zich vooral in de grote steden.
=== Recente ontwikkelingen ===
[[Bestand:SGP-stemmers per gemeente Tweede Kamer 2003.png|thumb|250px|SGP-stemmers per gemeente (2003), indicatie van de [[Bijbelgordel]]. In deze streek wonen de [[bevindelijk gereformeerden|meest behoudende protestantse christenen]] en gaat de secularisering het langzaamst.<ref>[http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/3295316/2012/08/02/Ook-de-Veluwe-is-nu-een-zendingsgebied.dhtml Ook de Veluwe is nu een zendingsgebied]. [[Trouw (krant)|Trouw]], 2 augustus 2012.</ref>]]
Het [[Sociaal en Cultureel Planbureau|SCP]] bracht in september 2006 een studie uit onder de titel: ''Godsdienstige veranderingen in Nederland.'' Het blijkt dat sedert de jaren 1960 het aantal kerkgangers in Nederland drastisch is gedaald. In het jaar 2000 was 62% van de Nederlanders niet verbonden met een of andere religie. Dit percentage loopt in 2020 naar verwachting op tot 72%. In dit onderzoek uit 2006 voorspelde men verder nog dat de [[islam (hoofdbetekenis)|islam]] jaarlijks zou blijven groeien. In 2000 was 5% van de Nederlanders islamitisch, en volgens het rapport zou dit toenemen tot zo'n 8% in 2020. Echter door een latere (in 2007) herziening van de CBS definitie betreffende wie wel of niet moslim is is dit niet uitgekomen.
De religieuze beleving is vergeleken met vijftig jaar geleden zeer sterk afgenomen: dopen, trouwen in de kerk en het wekelijkse kerkbezoek zijn iets van vroeger, ook voor hen die aangeven gelovig te zijn in de CBS steekproeven. Vooral de verplichting tot zondags kerkbezoek wordt niet meer gevoeld, het kerkbezoek in Nederland is beduidend minder dan 10%. Een uitzondering op deze ontwikkelingen vormen de orthodoxe christelijke gelovigen, voor wie godsdienst inclusief de zondagsplicht voor velen nog steeds een centrale plaats inneemt in het leven. Echter in deze laatste groep neemt het aantal keren dat men op een zondag naar de kerk gaat wel af. Verschillende kerken zijn al gestopt met het organiseren van een derde zondagse kerkdienst.<ref>[http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/derde_dienst_komt_steeds_minder_voor_1_247983 Derde dienst komt steeds minder voor] in het Reformatorisch Dagblad dd. 28 feb 2008</ref>
De secularisering heeft de persoonlijke religieuze affiliatie van de Nederlanders behoorlijk veranderd en vooral vager gemaakt. Na een periode van 'randkerkelijkheid' is de lijn tussen kerkgang en geloof niet meer helder te trekken: er bevinden zich ongelovigen binnen de kerk die uit gemeenschapszin of om andere redenen diensten blijven bezoeken, gelovigen buiten de kerk die afstand nemen van het "instituut kerk", vrijzinnigen binnen de kerk die slechts een deel van dogma's, opvattingen en rituelen volgen, en ten slotte mensen die de kerk (en het geloof) hebben verlaten, maar er nog een warme band mee voelen en/of zich er vaak nog mee associëren (bijvoorbeeld mensen die zich 'cultuurkatholiek' noemen).<ref>[https://archive.is/20120530093541/http://www.rkk.nl/andersdenkenden/archief/2009/detail_objectID696141.html Rob Trip | Andersdenkenden @ RKK.nl]</ref> Bovendien zijn er 'gradaties' waarin men kan geloven ([[theïsme]]; 2007: 24%, 2015: 17%),([[agnosticisme]]; 2007: 26%, 2015: 31%) en ([[atheïsme]]; 2007: 14%, 2015: 25%); sommige Nederlanders zeggen te geloven in 'iets' ([[ietsisme]]; 2007: 36%, 2015: 27%).<ref>[[Sociaal en Cultureel Planbureau]], ''God in Nederland'' (2006/2007).</ref><ref>{{Citeer nieuws |url=http://www.trouw.nl/tr/nl/4464/Religie-filosofie/article/detail/3830831/2015/01/16/Ongelovigen-halen-de-gelovigen-in.dhtml |titel=Ongelovigen halen de gelovigen in |auteur=Marije van Beek |werk=Trouw |datum=16 januari 2015 |bezochtdatum=9 juni 2015}}</ref>
Een onderzoek door de VU Amsterdam en Radboud universiteit in 2016 gaf aan dat 67.8% van de Nederlanders onkerkelijk is.<ref>https://drive.google.com/file/d/0B7Q-cFSS1aLEWnFJazN5NmE1bms/view</ref> Negenenvijftig procent bezoekt nooit een kerkdienst. Van alle ondervraagden noemt ongeveer een kwart zich [[atheïst]], dat is een stijging van 10% ten opzichte van eenzelfde onderzoek uit 2006.<ref>http://www.kro-ncrv.nl/kruispunt/seizoenen/2016/30-145109-13-03-2016</ref>
== Statistieken van het CBS ==
Volgens steekproeven van het Centraal Bureau van de Statistiek gaf in 2014 49 procent van de volwassen bevolking (ouder dan 18 jaar) aan niet-godsdienstig te zijn. Dit is een stijging van 3 procentpunt ten opzichte van 2010. 24 Procent van de volwassen gaf aan katholiek te zijn een daling met 3 procent ten opzichte van 2010. 16 procent beschouwde zich protestant (hervormd, gereformeerd of [[Protestantse Kerk in Nederland|PKN]]), 5 procent beschouwde zich als Islamiet en 6 procent rekende zich tot een andere religie (hindoes, boeddhisten, joden etc.).<ref>[http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/C3344AD7-8513-45AE-BB16-D1B277FE34BA/0/2015BT11religieuzebetrokkenheidvanbevolkingsgroepen20102014.pdf 'Religieuze betrokkenheid van de bevolking' ], ''CBS'' 20 december 2015.</ref>
Sommigen beschouwen de statistieken van het CBS als rommelig en onjuist doordat met betrekking tot protestanten de categorieën "gereformeerd", "hervormd" en "PKN" gehanteerd worden. Binnen de PKN zijn er echter meerdere typen kerkgemeenten, waaronder gereformeerd en hervormd. Bovendien zijn er aanwijzingen dat [[bevindelijk-gereformeerd]]en zich tot de categorie "overig" rekenen omdat ze zich in geen van deze drie categorieën willen plaatsen<ref>http://www.trouw.nl/tr/nl/4716/Christendom/article/detail/3762894/2014/10/07/CBS-gaat-de-mist-in-met-cijfers-over-protestanten.dhtml</ref>.
{| class="wikitable"
|+'''Godsdienstige gezindten in Nederland in % bij POLS'''
|-
!Jaar
!Hervormd
!Gereform.
!Prot. Kerk
!R-katholiek
!Overig<ref>Tot 2005 inclusief moslims, verder hindoes, boeddhisten, joden en andere religieuze minderheden</ref>
!Moslims<ref>Tot 2005 werden moslims gerapporteerd onder de categorie overig.</ref>
!Geen
|-
|1975
|align="right"| 23
|align="right"| 10
|align="right"| -
|align="right"| 38
|align="right"| 3
|align="right"| -
|align="right"| 26
|-
|1980
|align="right"| 21
|align="right"| 9
|align="right"| -
|align="right"| 38
|align="right"| 5
|align="right"| -
|align="right"| 26
|-
|1990
|align="right"| 17
|align="right"| 8
|align="right"| -
|align="right"| 33
|align="right"| 5
|align="right"| -
|align="right"| 38
|-
|2000
|align="right"| 14
|align="right"| 7
|align="right"| -
|align="right"| 32
|align="right"| 8
|align="right"| -
|align="right"| 41
|-
|2010 <ref>[http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/vrije-tijd-cultuur/publicaties/artikelen/archief/2012/2012-3759-wm.htm Bevolking van 18 jaar en ouder naar kerkelijkheid en kerkbezoek]</ref>
|align="right"| 8
|align="right"| 4
|align="right"| 6
|align="right"| 28
|align="right"| 6
|align="right"| 4
|align="right"| 45
|-
|2014
|align="right"| 7
|align="right"| 3
|align="right"| 6
|align="right"| 24
|align="right"| 6
|align="right"| 5
|align="right"| 49
|-
|colspan="8"|''Bron: [[Centraal Bureau voor de Statistiek]]''
|}
De gegevens tot 1971 zijn afkomstig uit de tienjaarlijkse volkstellingen, de schattingen na 1971 zijn afkomstig uit het POLS van het [[Centraal Bureau voor de Statistiek]] (CBS). Dit is een jaarlijkse representatief geachte enquête over de leefsituatie van de bevolking, waarvoor elk jaar zo'n tienduizend mensen worden ondervraagd, onder meer over kerkelijkheid. Hierbij worden de non-response antwoorden genegeerd. Ongeveer een derde van de ondervraagden geeft geen antwoord op de vraag welke religie/godsdienst men heeft.
=== Historisch verloop nationaal ===
{| class="wikitable"
|+'''Godsdienstige gezindten in Nederland bij de volkstelling'''
|-
!Volkstelling
!colspan="2"| Calvinistisch
!colspan="4"| Overig protestants
!colspan="2"| Katholiek
!colspan="3"| Andere godsdiensten
!colspan="2"|
|-
!Jaar
!Nederl.-<br />hervormd
!Gerefor-<br />meerd
!Remon-<br />strants
!Luthers
!Doops-<br />gezind
!Overig
!Rooms-<br />katholiek
!Oud-<br />katholiek
!Israël.<br />(joods)
!Islam.
!Overig /<br /> onbekend
!Geen<br />gezindte
!Totaal
|-
|1809
|colspan="2" align="center"| 55,5% <ref>De Nederlandse Hervormde Kerk werd gesticht in 1816 als opvolger van de in 1571 gestichte [[Nederduitse Gereformeerde Kerk (later Nederlandse Hervormde Kerk)|Nederduitse Gereformeerde Kerk]]. Leden van deze opeenvolgende kerken, inclusief leden van de [[Waalse kerk|Waalse gemeenten]], staan onder "Nederl.-hervormd". Onder "Gereformeerd" worden de leden van de Nederlandse Hervormde Kerk afgescheiden gereformeerde kerken verstaan, zoals deze vanaf de [[Afscheiding van 1834]] ontstonden.</ref>
|colspan="4" align="center"| <small>''zie Overig''</small>
|align="right"| 38,1%
|colspan="3" align="center"| <small>''zie Overig''</small>
|align="right"| 6,4%
|align="right"| 0,0%
|align="right"| 100,0%
|-
|01-01-1830
|colspan="6" align="center"| 1.544.888 <br /> 59,1%
|colspan="2" align="center"| 1.019.108 <br /> 39,0%
|align="right"| 46.397 <br /> 1,8%
|align="right"| -
|colspan="2" align="center"| 3.094 <br /> 0,1%
|align="right"| 2.613.487 <br /> 100,0%
|-
|01-01-1840
|colspan="6" align="center"| 1.704.275 <br /> 59,6%
|colspan="2" align="center"| 1.100.616 <br /> 38,5%
|align="right"| 52.245 <br /> 1,8%
|align="right"| -
|colspan="2" align="center"| 3.314 <br /> 0,1%
|align="right"| 2.860.559 <br /> 100,0%
|-
|19-11-1849
|align="right"| 1.676.682 <br /> 54,8%
|align="right"| 40.308 <br /> 1,3%
|align="right"| 4.909 <br /> 0,2%
|align="right"| 62.537 <br /> 2,0%
|align="right"| 38.575 <br /> 1,3%
|align="right"| 1.849 <br /> 0,1%
|align="right"| 1.166.256 <br /> 38,2%
|align="right"| 5.668 <br /> 0,2%
|align="right"| 58.626 <br /> 1,9%
|align="right"| -
|colspan="2" align="center"| 1.469 <br /> 0,0%
|align="right"| 3.056.879 <br /> 100,0%
|-
|31-12-1859
|align="right"| 1.817.996 <br /> 55,2%
|align="right"| 65.520 <br /> 2,0%
|align="right"| 5.270 <br /> 0,2%
|align="right"| 64.140 <br /> 1,9%
|align="right"| 41.815 <br /> 1,3%
|align="right"| 1.434 <br /> 0,0%
|align="right"| 1.225.171 <br /> 37,2%
|align="right"| 5.337 <br /> 0,2%
|align="right"| 63.427 <br /> 1,9%
|align="right"| -
|colspan="2" align="center"| 3.467 <br /> 0,1%
|align="right"| 3.309.128 <br /> 100,0%
|-
|01-12-1869
|align="right"| 1.967.110 <br /> 55,0%
|align="right"| 107.123 <br /> 3,0%
|align="right"| 5.486 <br /> 0,2%
|align="right"| 68.067 <br /> 1,9%
|align="right"| 44.227 <br /> 1,2%
|align="right"| 1.268 <br /> 0,0%
|align="right"| 1.307.765 <br /> 36,5%
|align="right"| 5.287 <br /> 0,1%
|align="right"| 68.003 <br /> 1,9%
|align="right"| -
|colspan="2" align="center"| 5.193 <br /> 0,1%
|align="right"| 3.579.529 <br /> 100,0%
|-
|31-12-1879
|align="right"| 2.196.599 <br /> 54,7%
|align="right"| 139.903 <br /> 3,5%
|align="right"| 9.678 <br /> 0,2%
|align="right"| 71.815 <br /> 1,8%
|align="right"| 50.705 <br /> 1,3%
|align="right"| 3.992 <br /> 0,1%
|align="right"| 1.439.137 <br /> 35,9%
|align="right"| 6.251 <br /> 0,2%
|align="right"| 81.693 <br /> 2,0%
|align="right"| 49 <br /> 0,0%
|align="right"| 618 <br /> 0,0%
|align="right"| 12.253 <br /> 0,3%
|align="right"| 4.012.693 <br /> 100,0%
|-
|31-12-1889
|align="right"| 2.204.948 <br /> 48,9%
|align="right"| 370.268 <br /> 8,2%
|align="right"| 14.889 <br /> 0,3%
|align="right"| 83.879 <br /> 1,9%
|align="right"| 53.572 <br /> 1,2%
|align="right"| <small>''vanaf hier:<br />zie Overig''</small>
|align="right"| 1.596.482 <br /> 35,4%
|align="right"| 7.687 <br /> 0,2%
|align="right"| 97.324 <br /> 2,2%
|align="right"| 47 <br /> 0,0%
|align="right"| 16.234 <br /> 0,4%
|align="right"| 66.085 <br /> 1,5%
|align="right"| 4.511.415 <br /> 100,0%
|-
|31-12-1899
|align="right"| 2.480.878 <br /> 48,6%
|align="right"| 415.758 <br /> 8,1%
|align="right"| 20.807 <br /> 0,4%
|align="right"| 92.897 <br /> 1,8%
|align="right"| 57.789 <br /> 1,1%
|align="right"| -
|align="right"| 1.790.161 <br /> 35,1%
|align="right"| 8.754 <br /> 0,2%
|align="right"| 103.988 <br /> 2,0%
|align="right"| -
|align="right"| 17.926 <br /> 0,4%
|align="right"| 115.179 <br /> 2,3%
|align="right"| 5.104.137 <br /> 100,0%
|-
|31-12-1909
|align="right"| 2.597.921 <br /> 44,3%
|align="right"| 567.439 <br /> 9,7%
|align="right"| 27.450 <br /> 0,5%
|align="right"| 97.700 <br /> 1,7%
|align="right"| 64.245 <br /> 1,1%
|align="right"| -
|align="right"| 2.053.021 <br /> 35,0%
|align="right"| 10.082 <br /> 0,2%
|align="right"| 106.409 <br /> 1,8%
|align="right"| 54 <br /> 0,0%
|align="right"| 42.894 <br /> 0,7%
|align="right"| 290.960 <br /> 5,0%
|align="right"| 5.858.175 <br /> 100,0%
|-
|31-12-1920
|align="right"| 2.835.595 <br /> 41,3%
|align="right"| 655.370 <br /> 9,5%
|align="right"| 31.215 <br /> 0,5%
|align="right"| 102.492 <br /> 1,5%
|align="right"| 67.769 <br /> 1,0%
|align="right"| -
|align="right"| 2.444.583 <br /> 35,6%
|align="right"| 10.461 <br /> 0,2%
|align="right"| 115.223 <br /> 1,7%
|align="right"| -
|align="right"| 68.892 <br /> 1,0%
|align="right"| 533.714 <br /> 7,8%
|align="right"| 6.865.314 <br /> 100,0%
|-
|31-12-1930
|align="right"| 2.744.288 <br /> 34,6%
|align="right"| 742.189 <br /> 9,4%
|align="right"| 29.719 <br /> 0,4%
|align="right"| 90.267 <br /> 1,1%
|align="right"| 62.012 <br /> 0,8%
|align="right"| -
|align="right"| 2.890.022 <br /> 36,4%
|align="right"| 10.182 <br /> 0,1%
|align="right"| 111.917 <br /> 1,4%
|align="right"| -
|align="right"| 110.576 <br /> 1,4%
|align="right"| 1.144.393 <br /> 14,4%
|align="right"| 7.935.565 <br /> 100,0%
|-
|31-05-1947
|align="right"| 2.962.906 <br /> 30,8%
|align="right"| 935.956 <br /> 9,7%
|align="right"| 40.044 <br /> 0,4%
|align="right"| 69.526 <br /> 0,7%
|align="right"| 67.420 <br /> 0,7%
|align="right"| -
|align="right"| 3.703.572 <br /> 38,5%
|align="right"| 11.360 <br /> 0,1%
|align="right"| 14.346 <br /> 0,1%
|align="right"| -
|align="right"| 179.155 <br /> 1,9%
|align="right"| 1.641.214 <br /> 17,1%
|align="right"| 9.625.499 <br /> 100,0%
|-
|31-05-1960
|align="right"| 3.243.519 <br /> 28,3%
|align="right"| 1.068.600 <br /> 9,3%
|align="right"| 38.609 <br /> 0,3%
|align="right"| 67.112 <br /> 0,6%
|align="right"| 62.928 <br /> 0,5%
|align="right"| 192.344 <br /> 1,7%
|align="right"| 4.634.478 <br /> 40,4%
|align="right"| 10.584 <br /> 0,1%
|align="right"| 14.503 <br /> 0,1%
|align="right"| 1.399 <br /> 0,0%
|align="right"| 25.653 <br /> 0,2%
|align="right"| 2.102.235 <br /> 18,3%
|align="right"| 11.461.964 <br /> 100,0%
|-
|28-02-1971
|align="right"| 3.077.070 <br /> 23,6%
|align="right"| 1.225.030 <br /> 9,4%
|align="right"| 25.755 <br /> 0,2%
|align="right"| 40.700 <br /> 0,3%
|align="right"| 43.345 <br /> 0,3%
|align="right"| 270.435 <br /> 2,1%
|align="right"| 5.273.665 <br /> 40,4%
|align="right"| 8.015 <br /> 0,1%
|align="right"| 4.835 <br /> 0,0%
|align="right"| 53.975 <br /> 0,4%
|align="right"| 35.760 <br /> 0,3%
|align="right"| 3.078.645 <br /> 23,6%
|align="right"| 13.060.115 <br /> 100,0%
|-
|colspan="14"| ''Bronnen: <br /> - www.volkstellingen.nl <br />- Knippenberg, H. (1992): De Religieuze Kaart van Nederland. Assen: Koninklijke Van Gorcum''
|}
=== Historisch verloop regionaal ===
{| class="wikitable"
|+'''Godsdienstige gezindten per provincie in percentages van de bevolking'''
!!!colspan="4"|'''Volkstelling 1809'''
!!!colspan="5"|'''Volkstelling 1899'''
!!!colspan="5"|'''Volkstelling 1971'''
!!!colspan="6"|'''Steekproef 2002/2003'''
|- bgcolor=#EEEEEE -
|'''Provincie'''||'''[[Nederlandse Hervormde Kerk (hoofdbetekenis)|NHK]]'''||'''[[Rooms-Katholieke Kerk|RKK]]'''||'''Overig'''||'''Geen'''||||'''NHK'''||'''[[Gereformeerd|Geref]]'''||'''RKK'''||'''Overig'''||'''Geen'''||||'''NHK'''||'''Geref'''||'''RKK'''||'''Overig'''||'''Geen'''||||'''NHK'''||'''Geref'''||'''RKK'''||'''Overig'''||'''Moslims'''||'''Geen'''
|- -
|[[Groningen (provincie)|Groningen]]||align="right"|87||align="right"|8||align="right"|6||align="right"|-||||align="right"|66||align="right"|16||align="right"|7||align="right"|6||align="right"|4||||align="right"|28||align="right"|16||align="right"|7||align="right"|5||align="right"|39||||align="right"|13||align="right"|15||align="right"|6||align="right"|5||align="right"|2||align="right"|'''59'''
|- -
|[[Friesland (hoofdbetekenis)|Friesland]]||align="right"|82||align="right"|9||align="right"|9||align="right"|0||||align="right"|60||align="right"|18||align="right"|7||align="right"|6||align="right"|7||||align="right"|30||align="right"|22||align="right"|8||align="right"|9||align="right"|31||||align="right"|18||align="right"|18||align="right"|8||align="right"|6||align="right"|2||align="right"|48
|- -
|[[Drenthe]]||align="right"|97||align="right"|1||align="right"|2||align="right"|-||||align="right"|75||align="right"|13||align="right"|6||align="right"|3||align="right"|1||||align="right"|42||align="right"|13||align="right"|10||align="right"|9||align="right"|27||||align="right"|23||align="right"|13||align="right"|10||align="right"|4||align="right"|2||align="right"|49
|- -
|[[Flevoland]]||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||align="right"|-||||align="right"|10||align="right"|12||align="right"|14||align="right"|5||align="right"|6||align="right"|'''53'''
|- -
|[[Overijssel]]||align="right"|62||align="right"|34||align="right"|3||align="right"|-||||align="right"|59||align="right"|9||align="right"|27||align="right"|4||align="right"|1||||align="right"|31||align="right"|8||align="right"|32||align="right"|10||align="right"|20||||align="right"|20||align="right"|10||align="right"|27||align="right"|4||align="right"|4||align="right"|35
|- -
|[[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderland]]||align="right"|62||align="right"|36||align="right"|2||align="right"|-||||align="right"|56||align="right"|5||align="right"|36||align="right"|3||align="right"|1||||align="right"|35||align="right"|6||align="right"|38||align="right"|7||align="right"|14||||align="right"|22||align="right"|8||align="right"|28||align="right"|3||align="right"|4||align="right"|35
|- -
|[[Utrecht (provincie)|Utrecht]]||align="right"|56||align="right"|39||align="right"|5||align="right"|-||||align="right"|54||align="right"|8||align="right"|33||align="right"|4||align="right"|1||||align="right"|29||align="right"|8||align="right"|31||align="right"|11||align="right"|23||||align="right"|16||align="right"|8||align="right"|21||align="right"|4||align="right"|7||align="right"|44
|- -
|[[Noord-Holland]]||align="right"|54||align="right"|26||align="right"|20||align="right"|0||||align="right"|46||align="right"|6||align="right"|27||align="right"|17||align="right"|4||||align="right"|15||align="right"|6||align="right"|30||align="right"|9||align="right"|41||||align="right"|7||align="right"|4||align="right"|20||align="right"|3||align="right"|8||align="right"|'''58'''
|- -
|[[Zuid-Holland]]||align="right"|72||align="right"|23||align="right"|5||align="right"|0||||align="right"|60||align="right"|9||align="right"|24||align="right"|5||align="right"|2||||align="right"|30||align="right"|8||align="right"|24||align="right"|9||align="right"|29||||align="right"|16||align="right"|7||align="right"|18||align="right"|5||align="right"|8||align="right"|46
|- -
|[[Zeeland (provincie)|Zeeland]]||align="right"|78||align="right"|20||align="right"|2||align="right"|0||||align="right"|58||align="right"|11||align="right"|25||align="right"|3||align="right"|1||||align="right"|38||align="right"|11||align="right"|27||align="right"|6||align="right"|13||||align="right"|24||align="right"|12||align="right"|21||align="right"|4||align="right"|2||align="right"|36
|- -
|[[Noord-Brabant]]||align="right"|12||align="right"|88||align="right"|1||align="right"|0||||align="right"|9||align="right"|2||align="right"|88||align="right"|1||align="right"|0||||align="right"|6||align="right"|2||align="right"|85||align="right"|3||align="right"|5||||align="right"|4||align="right"|2||align="right"|'''64'''||align="right"|1||align="right"|4||align="right"|24
|- -
|[[Limburg (Nederland)|Limburg]]||align="right"|1||align="right"|98||align="right"|1||align="right"|-||||align="right"|1||align="right"|0||align="right"|98||align="right"|1||align="right"|0||||align="right"|3||align="right"|1||align="right"|92||align="right"|4||align="right"|3||||align="right"|1||align="right"|1||align="right"|'''78'''||align="right"|1||align="right"|4||align="right"|15
|- -
|NEDERLAND||align="right"|'''55,5'''||align="right"|'''38,1'''||align="right"|'''6,4'''||align="right"|'''0,0'''||||align="right"|'''48,4'''||align="right"|'''8,1'''||align="right"|'''35,1'''||align="right"|'''6,1'''||align="right"|'''2,3'''||||align="right"|'''23,5'''||align="right"|'''9,4'''||align="right"|'''40,4'''||align="right"|'''3,1'''||align="right"|'''23,6'''||||align="right"|'''13'''||align="right"|'''7'''||align="right"|'''30'''||align="right"|'''3'''||align="right"|'''6'''||align="right"|'''41'''
|- -
|colspan="24"|''Bronnen:<br />- Centraal Bureau voor de Statistiek<br />- Knippenberg, H. (1992): De Religieuze Kaart van Nederland. Assen: Koninklijke Van Gorcum.'' -
Iets meer dan de helft van de Nederlandse bevolking was nog lid van een christelijke kerk volgens de meest recente beschikbare regionale (2002/2003) steekproef van het CBS. Volgens de meest recente cijfers van het CBS is het aantal Nederlanders zonder religie sindsdien verder toegenomen naar 44%. In 2002, 2003 was in drie noordelijke provincies een meerderheid niet gelovig, terwijl in de twee zuidelijke provincies (Noord-Brabant en Limburg) katholieken in de meerderheid waren.
|}
== Statistieken: ledenregistratie ==
De [[Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid]] publiceerde in het in december 2006 verschenen rapport ''Geloven in het publieke domein''<ref name="WRR">[[Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid]], [http://www.wrr.nl/fileadmin/nl/publicaties/PDF-verkenningen/Geloven_in_het_publieke_domein.pdf Rapport ''Geloven in het publieke domein''] (2006).</ref> een zeer uitgebreid overzicht van de ledenaantallen van de verschillende religies in Nederland per eind 2005 met voor zover bekend een onderverdeling naar de verschillende geloofsgemeenschappen (met een ledenaantal groter dan 10.000). Volgens het rapport van de WRR telde Nederland aan het eind van 2005 circa 7,132 miljoen christenen (circa 40 procent van de bevolking) en circa 944.000 moslims (5,5 procent van de bevolking). Daarnaast waren en nog een paar kleinere geloofsgemeenschappen (hindoes, boeddhisten, joden). De grootste groep zijn diegenen zonder religie (circa 53% van de Nederlandse bevolking).
Onderstaande gegevens over ledentallen van de verschillende religieuze groeperingen zijn voor het jaar 2005 ontleend aan bovengenoemd rapport en aangevuld (voor kleinere genootschappen met cijfers van deze genootschappen zelf) en voor zover bekend aangevuld met meer recente cijfers wederom zoals gerapporteerd door de verschillende geloofsgemeenschappen. Voor het jaar 2010 wordt gebruikgemaakt van een KASKI-overzicht voor het jaar 2010 <ref>[https://web.archive.org/web/20131029210345/http://www.gh.nl/onderzoek/Lectoraat%20Zorg%20en%20Spiritualiteit/~/media/Files/Onderzoek/ZS/Diversen/20111103%20GrevelS-handout.ashx ] Spirituality in today’s secular society KASKI</ref>
Zoals de tabel laat zien rapporteren bijna alle christelijke groeperingen hetzij een afname van het aantal leden of een nagenoeg gelijkblijvend ledenaantal, uitgezonderd een aantal bevindelijk gereformeerde kerken, met als grootste groeier de [[Gereformeerde Gemeenten in Nederland]] die (gemeten naar haar grootte) een sterke groei vertoont. Echter met name door het verlies aan leden van de twee grote kerken, dat zijn het [[Rooms-Katholiek Kerkgenootschap in Nederland]] met een ledenverlies van meer dan 300 duizend leden tussen eind 2005 en eind 2010 en de [[Protestantse Kerk in Nederland]] met een ledenverlies van ruim 150 duizend leden neemt het aantal christenen in Nederland af, van circa 7,132 miljoen (44%) per eind 2005 naar 6,861 miljoen <ref>[https://web.archive.org/web/20131029210345/http://www.gh.nl/onderzoek/Lectoraat%20Zorg%20en%20Spiritualiteit/~/media/Files/Onderzoek/ZS/Diversen/20111103%20GrevelS-handout.ashx ]</ref> per eind 2010.
{| class="wikitable"
|+ '''Ledentallen van de verschillende religieuze groeperingen'''
|-
!'''Naam'''||'''Meest recente aantal leden'''||''' In jaar'''||''' Aantal leden per eind 2005 (WRR)<ref name="WRR" />'''
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''[[Christendom|CHRISTENDOM]]'''||align="right"|'''± 6.861.000 (41%)<ref>[https://web.archive.org/web/20131029210345/http://www.gh.nl/onderzoek/Lectoraat%20Zorg%20en%20Spiritualiteit/~/media/Files/Onderzoek/ZS/Diversen/20111103%20GrevelS-handout.ashx] Spirituality in today’s secular society , KASKI November 2011</ref> '''||2010||align="right"|'''± 7.132.000 (44%)'''
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''''[[Katholicisme]]'''''||align="right"|'''''± 3.871.000'''''||2014|| align="right"|'''''± 4.413.000'''''
|-
|[[Rooms-katholiek Kerkgenootschap in Nederland]] ||align="right"|3.865.290<ref name="sila.nl">[http://www.sila.nl/5-Pages/01-Aantallen2014.html Aantallen bij de SILA geregistreerde personen 2014]</ref>||2014||align="right"|± 4.406.000
|-
|[[Oudkatholieke Kerk|Oud-Katholieke Kerk van Nederland]] ||align="right"|4.819<ref name="sila.nl" />||2014||align="right"|5.981
|-
|[[Vrij-Katholieke Kerk|Vrij-Katholieke Kerk in Nederland]]||align="right"| 440<ref name="sila.nl" />||2014||align="right"|800
|-
|[[Oud-rooms-katholieke kerk|Onafhankelijk (Oud-)Rooms-Katholieke Kerk]]|| || ||align="right"| ± 500
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''''[[Gereformeerd|Gereformeerd protestantisme]] en [[lutheranisme]]'''|| align="right"|'''± 2.250.000'''
|| 2010 || align="right"|'''''± 2.400.000'''''
|-
|[[Protestantse Kerk in Nederland]]
* [[Nederlandse Hervormde Kerk (hoofdbetekenis)|Nederlandse Hervormde Kerk]]
* [[Gereformeerde Kerken in Nederland (hoofdbetekenis)|Gereformeerde Kerken in Nederland]]
* [[Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden|Evangelisch-Lutherse Kerk]]
|align="right"|1.870.006<ref name="sila.nl" /> ||2014 || align="right"|± 1.944.000
|-
|[[Gereformeerde Kerken vrijgemaakt]]||align="right"|124.260<ref>[http://www.nd.nl/artikelen/2010/februari/25/gkv-net-zo-groot-als-12-jaar-geleden GKV net zo groot als 12 jaar geleden]</ref>|| okt 2009||align="right"|125.970
|-
|[[Gereformeerde Gemeenten]]||align="right"|105.784 <ref>[http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/ledental_gereformeerde_gemeenten_licht_gestegen_1_648961]</ref> ||2011||align="right" |103.272
|-
|[[Christelijke Gereformeerde Kerken]]||align="right"|74.448<ref>[http://www.kerknieuws.nl/nieuws.asp?oId=20406 Lichte groei ledental CGK]</ref> ||2011||align="right"|74.853
|-
|[[Hersteld Hervormde Kerk]]||align="right"|57.730<ref>[http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/ledental_hhk_neemt_toe_met_977_1_647191]</ref> ||2012||align="right"| ± 70.000
<ref>Op 17 september 2007 maakt ds Ruigrok, [[scriba]] van de HHK, in het [http://www.kerkbladvoorhetnoorden.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=256&Itemid=28 Kerkblad voor het Noorden] melding van een ledental tussen de 55.000 en de 60.000. Op 17 april 2008 bevestigde het kerkelijk bureau van de HHK desgevraagd dit ledental. Men gaf aan dat gezien nog enkele lopende procedures nog geen exact ledental gegeven kon worden, maar dat het zeker tussen 55.000 en 60.000 lag. Een eerder gemaakte schatting van 70.000 bleek niet reëel te zijn.</ref><ref>[http://www.refdag.nl/nieuws/hersteld_hervormde_kerk_toont_lichte_groei_over_2009_1_484402 Hersteld Hervormde Kerk toont lichte groei over 2009]</ref>
|-
|[[Nederlands Gereformeerde Kerken]]||align="right"|33.030 <ref>[http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/ledental_ngk_fors_gestegen_1_563798 Ledental NGK fors gestegen]</ref> ||2011 ||align="right"| 32.250
|-
|[[Gereformeerde Gemeenten in Nederland]]||align="right"|23.987 <ref>[http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/lichte_groei_ledental_ggin_1_635941]</ref>
||2012 ||align="right"| 21.708
|-
|[[Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland]]||align="right"| ± 18.500 <ref name="kaski609">[http://www.ru.nl/kaski/onderzoek/publicaties/2011/ KASKI rapport 609 ] rapport nr. 609
Als erfgoed (h)erkend? Kwalitatief onderzoek naar aard, omvang en houding ten aanzien van religieuze voorwerpen van kleinere christelijke kerken en niet-christelijke religies
door: dr. Gert de Jong & drs. Sylvia Grevel, mei 2010</ref> || ||align="right"| ± 18.000
|-
|[[Vrije gemeente#Bevindelijk gereformeerden|Vrije (oud) Gereformeerde Gemeenten]]||align="right"| ± 5.000 <ref name="kaski609" /> || ||align="right"| ± 5.000
|-
|[[Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland]]||align="right"| 2.922 <ref>[http://www.frieschdagblad.nl/index.asp?artID=48623 Ledental vGKN is een stabiel wondertje]</ref> ||2010 ||align="right"| ± 3.000
|-
|[[Gereformeerde Gemeenten in Nederland (buiten verband)]]||align="right"|± 1.500<ref>[http://www.nd.nl/artikelen/2010/juni/15/gemeenten-buiten-verband-lopen-leeg overgebleven gemeenten buiten verband lopen leeg ]</ref> || mei 2010 ||align="right"| ± 3.000
|-
|[[Gereformeerde Kerken in Nederland (hersteld)]]||align="right"| || ||align="right"|± 1.500
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''''[[Evangelisch christendom|Evangelische christenen]] en [[Pinksterbeweging]]'''''|| align="right"|'''''± 192.000''''' || '''2010'''||align="right"|'''''± 140.000'''''
|-
|Vrije pinkstergemeenten|| || || align="right"|± 47.500
|-
|[[Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten]]||align="right"|± 26.000<ref>[http://worldagfellowship.org/fellowship/countries/wagf-participating-members-m-r/netherlands/ Netherlands – Participating Member], www.worldagfellowship.org, geraadpleegd op 19 augustus 2012</ref> ||2011||align="right"|21.255
|-
|[[Evangelische Broedergemeente]] <ref>Scholen uitgaande van de Evangelische Broedergemeente worden door het [[ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap]] als aparte denominatie gezien, los van de evangelische denominatie.</ref>|||| ||align="right"|± 15.000
|-
|[[Unie van Baptistengemeenten]]|| align="right"|10.889<ref name="kaski609" /> || 2010 ||align="right"|11.109
|-
|[[Leger des Heils]]||align="right"|9.689<ref name="sila.nl" />||2014 ||align="right"| 6.500
|-
|[[Vrije Evangelische Gemeenten|Bond van Vrije Evangelische Gemeenten]] || || ||align="right"|5.717
|-
|[[Zevendedagsadventisten]]||align="right"|± 5.000<ref>[http://www.adventist.nl/]</ref>
||2010||align="right"|± 5.000
|-
|[[CAMA Nederland]]|| || ||align="right"|± 5.000
|-
|[[Broederschap van Baptistengemeenten]]|| ||||align="right"|± 4.200
|-
|[[Johan Maasbach Wereld Zending]]|| || ||align="right"|± 4.000
|-
|[[Rafaël Nederland]]|| ||||align="right"|± 3.500
|-
|[[Bethel Pinksterkerk Nederland]]|| ||||align="right"|± 2.500
|-
|[[Evangelie Gemeente De Deur]]|| || ||align="right"|2.500
|-
|[[Victory Outreach Kerken Nederland]]|| || ||align="right"|2.000
|-
|[[Kerk van de Nazarener]]|| || ||align="right"|1.800
|-
|[[Volle Evangelie Bethel Kerk]]|| ||||align="right"|1.300
|-
|[[Bethel Pentecostal Temple Fellowship Nederland]]|| || ||align="right"|1.300
|-
|[[Capitol Worship Centre]]|| || ||align="right"|900
|-
|[[Newfrontiers Nederland]]|| || ||align="right"|800
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''''Overige christelijke kerkgenootschappen'''''||align="right"| '''''± 166.000'''''
||'''2010''' || align="right"|'''''± 195.000'''''
|-
|[[Anglicaanse Kerk]]||align="right"|± 30.000 <ref>[http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/koor_en_knielbanken_kenmerken_425_jarige_anglicaanse_kerk_in_den_haag_1_654518 ] Koor en knielbanken kenmerken 425-jarige Anglicaanse Kerk in Den Haag</ref>||2012 ||align="right"|± 33.000
|-
|[[Jehova's getuigen]]|| align="right"| 29.292 <ref>Anoniem (2013): ''Jaarboek van Jehovah's Getuigen 2013'', Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz 184. Link: [http://www.jw.org/nl/publicaties/]</ref>
||2012 ||align="right"|30.728
|-
|[[Oosters-orthodoxe kerken]]|| || || align="right"|± 30.000
|-
|[[Geredja Indjili Maluku]]||align="right"|25.000 || 2011 ||align="right"|± 25.000
|-
|[[Apostolisch Genootschap]]||align="right"|± 16.597 <ref name="kaski609" /> ||2010 ||align="right"| ± 19.000
|-
|[[Nieuw-Apostolische Kerk (kerkgenootschap)|Nieuw-Apostolische Kerk in Nederland]]||align="right"|9.842 <ref name="sila.nl" />||2014 ||align="right"| 11.856
|-
|[[Vergadering van gelovigen]]|| || || align="right"|± 10.000
|-
|[[Doopsgezinden|Algemene Doopsgezinde Sociëteit]]||align="right"|8.851<ref name="sila.nl" />||2014 ||align="right"|9.192
|-
|[[Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen]]|| || || align="right"|± 7.500
|-
|[[Remonstranten|Remonstrantse Broederschap]] ||align="right"|5.701 <ref>[http://www.ru.nl/kaski/onderzoek/gegevens/overige/virtuele_map/kerncijfers-2009/ ]</ref><ref>https://web.archive.org/web/20070405113447/http://www.remonstranten.org/ - afname 145 leden t.o.v. een jaar eerder</ref>||2010 ||align="right"|4.581 (exclusief zgn. vrienden)<ref name="WRR" />
|-
|[[Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB]] ||align="right"| 4.385 <ref>[http://www.kerknieuws.nl/nieuws.asp?oId=20686 Groot ledenverlies voor NPB]</ref>||2010 || align="right"| 5.258
|-
|Overige Molukse kerkgenootschappen|| || || align="right"|± 5.000
|-
|[[Christelijke Gemeente Nederland]]|| || || align="right"|± 2.500
|-
|[[Genootschap der Vrienden]]|| || || align="right"|± 200
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''[[Islam in Nederland|ISLAM]]'''||align="right"|'''± 825.000 (4,9%)'''||'''2012''' ||align="right"|'''± 944.000''' (5,5%)
|-
|'''''Marokkaanse moslims'''''|| align="right"|'''''± 327.000'''''|| '''2012''' || align="right"|'''''± 260.000'''''
|-
|'''''Turkse moslims'''''||align="right"|'''''± 325.000''''' || '''2012''' ||align="right"|'''''± 325.000'''''
|-
|'''''Indonesische moslims'''''|| || || align="right"|'''''7.000'''''
|-
|-
|'''''Afghaanse moslims'''''|| || || align="right"|'''''± 31.000'''''
|-
|-
|'''''Iraakse moslims'''''|| || || align="right"|'''''± 27.000'''''
|-
|-
|'''''Nederlandse moslims'''''|| || || align="right"|'''''± 12.000'''''
|-
|-
|'''''Overige moslimgroepen'''''|| || || align="right"|'''''155.000'''''
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''[[Hindoeïsme|HINDOEÏSME]]'''|| align="right"|'''±150.000''' || '''2010''' || align="right"|'''± 100.000'''
|-
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''[[Boeddhisme|BOEDDHISME]]'''||align="right"|'''±50.000<ref>[http://boeddhistischdagblad.nl/37354-bun-schat-aantal-boeddhisten-nederland-op-57-500/]</ref>'''|| okt 2014 ||align="right"| '''± 170.000'''
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''[[Jodendom in Nederland|JODENDOM]]'''||align="right"| || ||align="right"|'''± 43.000'''
|-
|[[Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap]]|| || || align="right"|5.000
|-
|[[Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom]]|| || || align="right"|3.500
|-
|[[Portugees-Israëlietisch Kerkgenootschap]]|| || || align="right"|600
|-
|[[Masorti Nederland]]|| || || align="right"|100
|-
|[[Beth Hagidush]]|| || || align="right"|85
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''[[Bahá'í-geloof in Nederland|BAHÁ'Í-GELOOF]]'''||align="right"|'''± 1.300'''|| 2001 <ref>{{Citeer boek | achternaam = Bakker | voornaam = Piet | datum = 2002 | titel = Bahá'ís | uitgever = Uitgeverij Kok | plaats = Kampen | ISBN = 9043505684 | pagina's = blz. 108}}</ref> ||align="right"|
|- bgcolor=#EEEEEE
|'''[[Sikhisme|SIKHISME]]'''||align="right"|'''± 12.000'''|| 2001 ||align="right"|
|- bgcolor=#EEEEEE
|colspan="4"|''Bronnen:<br />- [[Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid]], ''Geloven in het publieke domein: verkenningen van een dubbele transformatie'' (2006). Amsterdam University Press.<ref name="WRR" /><br />- Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut (KASKI - www.kaski.ru.nl) <br />- SILA (www.sila.nl)<br />- CBS (www.cbs.nl) <br />- Nederlandse kranten en eigen opgave kerkgenootschappen
|}
== Overige statistieken ==
[[Bestand:Monumentale_torens_in_de_binnenstad.jpg|thumb|De [[Dom van Utrecht (hoofdbetekenis)|Dom van Utrecht]] en de [[Buurkerk]], oorspronkelijk katholiek, sinds 1580 beide protestants.]]
[[Bestand:Utrecht - Catharinakerk - Saint Catharine's Cathedral - Lange Nieuwstraat 36 - 36264 -1.jpg|thumb|De katholieke [[Sint-Catharinakathedraal|Catharijnekerk]], kathedraal van het [[Aartsbisdom Utrecht (rooms-katholiek)|aartsbisdom Utrecht]].]]
[[Bestand:2004 Mevlana Moschee Rotterdam.JPG|thumb|De [[Mevlana Moskee (Rotterdam)|Mevlana-moskee]] in Rotterdam.]]
[[Bestand:EsnogaAmsterdam.jpg|thumb|De [[Portugees-Israëlietische Synagoge]] in Amsterdam.]]
[[Bestand:2007-03-08 09.58 Opheusden, kerk foto1.JPG|thumb|[[Kerkgebouw GGiN Opheusden|Kerkgebouw Gereformeerde Gemeente in Ned.]] te Opheusden. Voorbeeld van een nieuw groot kerkgebouw van de laatste jaren. 2.850 zitplaatsen]]
=== Kerksheid ===
De statistieken over kerksheid of mate van kerkbezoek zijn net als de kerkelijkheidsstatistieken gebaseerd op wat mensen zelf aangeven over de regelmaat van hun kerkbezoek. Deze gegevens zijn afkomstig uit het Permanent Onderzoek Leefsituatie (POLS) van het CBS.
Als kerks wordt beschouwd iedereen die eenmaal per maand of vaker een kerk- of andere levensbeschouwelijke dienst bezoekt. De gegeven percentages verhouden zich tot de totale bevolking.
{| class="wikitable"
|+'''Kerksheid in Nederland in % bij CBS-onderzoek'''
|-
!Jaar
!Hervormd
!Gereform.
!Prot. Kerk
!R-katholiek
!Overig (moslims, hindoes , etc)
!Totaal
|-
|1971
|align="right"| 8
|align="right"| 7
|align="right"| -
|align="right"| 20
|align="right"| 2
|align="right"| 37
|-
|1975
|align="right"| 8
|align="right"| 8
|align="right"| -
|align="right"| 20
|align="right"| 3
|align="right"| 39
|-
|1980
|align="right"| 8
|align="right"| 7
|align="right"| -
|align="right"| 20
|align="right"| 3
|align="right"| 38
|-
|1985
|align="right"| 7
|align="right"| 7
|align="right"| -
|align="right"| 16
|align="right"| 3
|align="right"| 33
|-
|1990
|align="right"| 6
|align="right"| 6
|align="right"| -
|align="right"| 13
|align="right"| 3
|align="right"| 28
|-
|1995
|align="right"| 5
|align="right"| 4
|align="right"| -
|align="right"| 11
|align="right"| 4
|align="right"| 24
|-
|2000
|align="right"| 5
|align="right"| 5
|align="right"| -
|align="right"| 9
|align="right"| 4
|align="right"| 23
|-
|2004
|align="right"| 3
|align="right"| 3
|align="right"| <ref name="autogenerated1">Alleen leden van de Protestantse Kerk in Nederland die zich niet meer bekennen als "hervormd", "gereformeerd" of "luthers"</ref> 2
|align="right"| 7
|align="right"| 4
|align="right"| 19
|-
|2009
|align="right"| 2
|align="right"| 2
|align="right"| 4
|align="right"| 5
|align="right"| 4
|align="right"| 17
|-
|colspan="7"|''Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek''
|}
=== Voorgangers ===
{| class="wikitable"
|+ '''Aantallen leden en [[voorganger]]s van de verschillende godsdiensten en religieuze gemeenschappen op grond van de verouderde (2006) echter meest recente overzicht, voor rooms-katholieke kerk recente 2009 cijfers toegevoegd'''
|-
!'''Naam'''||'''Leden'''||'''Voorgangers'''
|-
|colspan="3"|'''CHRISTENDOM'''
|-
|Rooms-Katholiek Kerkgenootschap in Nederland ||align="right"|4.212.000||align="right"|1.080 (2009)
|-
|Protestantse Kerk in Nederland ||align="right"|1.944.000||align="right"|2.173
|-
|Orthodox-gereformeerde kerken||align="right"|238.000||align="right"|541
|-
|Bevindelijk-gereformeerde kerken||align="right"|235.000||align="right"|117
|-
|Evangelische en pinksterkerken||align="right"|148.000||align="right"|?
|-
|Vrijzinnige kerken||align="right"|19.000||align="right"|177
|-
|Overige kerkgenootschappen||align="right"|156.000||align="right"|?
|-
|colspan="3"|'''ISLAM'''
|-
|Turkse moslims||align="right"|325.000||align="right"|245
|-
|Marokkaanse moslims||align="right"|260.000||align="right"|150
|-
|Overige moslims||align="right"|265.000||align="right"|58
|-
|-
|colspan="3"|'''OVERIGE RELIGIES'''
|-
|Hindoeïsme||align="right"|100.000||align="right"|250
|-
|Jodendom||align="right"|43.000||align="right"|26
|-
|colspan="3"|''Bron: Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut (KASKI)''
|}
==Zie ook==
* [[Christelijke denominaties in Nederland]]
* [[Boeddhisme in Nederland]]
* [[Hindoeïsme in Nederland]]
* [[Islam in Nederland]]
* [[Jodendom in Nederland]]
==Externe links==
* [http://www.volkstellingen.nl/ Volkstellingen in Nederland 1795 - 1971 op www.volkstellingen.nl]
* [http://statline.cbs.nl/ Statline, de statistische databank van het CBS]
* [http://www.wrr.nl/publicaties/publicatie/article/geloven-in-het-publiek-domein-verkenningen-van-een-dubbele-transformatie-13/ Geloven in het publieke domein: verkenningen van een dubbele transformatie (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid)]
* [http://www.ru.nl/kaski/ Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut (KASKI), onderzoek en advies over religie en samenleving]
{{Appendix||2=
== Literatuur ==
* {{aut|Otto de Jong}} (1985): ''Nederlandse kerkgeschiedenis''. Nijkerk: Callenbach.
* {{aut|Hans Knippenberg}} (1992): ''De religieuze kaart van Nederland. Omvang en geografische spreiding van de godsdienstige gezindten vanaf de Reformatie tot heden''. Assen: Van Gorcum.
* {{aut|[[Hans Blom]]; Renate Fuks-Mansfeld; [[Ivo Schöffer]] (red)}} (1995): ''Geschiedenis van de Joden in Nederland''. Amsterdam: Balans.
* {{aut|Peter van Rooden}} (1996): ''[http://www.dbnl.org/tekst/rood010reli01_01/ Religieuze regimes. Over godsdienst en maatschappij in Nederland, 1570-1990]''. Amsterdam: Bert Bakker.
* {{aut|[[Joris van Eijnatten]]& [[Fred van Lieburg]]}} (2006): [http://books.google.nl/books?id=noOPgJYg18QC&printsec=frontcover&hl=nl#v=onepage&q&f=false ''Nederlandse Religiegeschiedenis'']. Hilversum: Uitgeverij Verloren. {{ISBN|9065509283}}
== Noten ==
{{References}}
}}
{{Navigatie religie Europa}}
[[Categorie:Religie in Nederland| ]]
| 