|
Een '''glaciaal''' of '''ijstijd''' is een relatief korte koude periode binnen een [[IJstijdvak|ijstijdvak]], waarbij een ijstijdvak een relatief lange periode is waarin er in het algemeen ijskappen bestaan. Binnen de [[Kwartairgeologie]] worden de termen ''ijstijd'' en ''glaciaal'' vaak als synoniem gebruikt, wanneer het eerdere periodes betreft is dit echter niet het geval. Afhankelijk van de context wordt een [[ijstijdvak]] of glaciatie ook aangeduid als een 'ijstijd'. In dit artikel wordt de term 'ijstijd' gebruiktgeschreven als synoniem voor glaciaal.
== KwartairePleistoceen glaciatieen Kwartair ==
In [[Europa (werelddeel)|Europa]] zijn in verschillende regio's opeenvolgingen van glacialen herkend. De belangrijkste zijn de Noord Europese, de Alpiene, de Britse en de Russische. Hoewel voor een deel de [[ correlatieCorrelatie (geologie)|correlaties]] tussen deze systemen bekend zijn, is nog lang niet alles opgehelderd. Het Noord Europese systeem is opgenomen in de indeling van het [[Pleistoceen]] zoals die in Nederland, België en vele andere Europese landen wordt gebruikt wordt. <br />▼De afgelopen 2,6 [[Ma (tijd)|Ma]] (miljoen jaar) is een ijstijdvak of glaciatie, het [[Kwartair]]. Tijdens het Kwartair zijn meerdere koudere periodes voorgekomen waarin de [[IJskap|ijskappen]] groter waren en de [[zeespiegel]] lager. Deze perioden worden glacialen genoemd. Zij worden afgewisseld met [[interglaciaal|interglacialen]]: warmere perioden waarin de ijskappen alleen de [[geografische pool|poolregio's]] en hoge [[gebergte (aardrijkskunde)|gebergte]]s bedekken. ▼
▲De afgelopen 2,6 [[Ma (tijd)|Ma]] (miljoen jaar) is een ijstijdvak of glaciatie, het [[Kwartair]]. Tijdens het Kwartair zijn meerderemeer koudere periodes voorgekomen waarin de [[IJskap|ijskappen]] groter waren en de [[zeespiegel]] lager. Deze perioden worden glacialen genoemd. Zij worden afgewisseld met [[ interglaciaalInterglaciaal|interglacialen]]: warmere perioden waarin de ijskappen alleen de [[ geografischeGeografische pool|poolregio's]] en hoge [[ gebergteGebergte (aardrijkskunde)| gebergtegebergtes]] s bedekken . De [[Kwartaire ijstijd]] omvat het hele Kwartair.
In de [[Kwartairgeologie]] worden de termen interglaciaal en glaciaal zowel voor [[klimatologie|klimatologische]] gebeurtenissen als voor de tijdvakken waarin die plaatsvonden gebruikt (vergelijkbaar met een [[geochronologie|geochronologische]] [[Etage (stratigrafie))|etage]]). Men kan bijvoorbeeld zeggen dat het [[Weichselien]] een glaciaal was, terwijl het ook een absoluut tijdvak in de [[geologische tijdschaal]] is. ▼
▲In de [[Kwartairgeologie]] worden de termen interglaciaal en glaciaal zowel voor [[klimatologie|klimatologische]] gebeurtenissen als voor de tijdvakken waarin die plaatsvonden gebruikt , (vergelijkbaar met een [[geochronologie|geochronologische ]] [[Etage (stratigrafie ))|etage]] ). Men kan bijvoorbeeld zeggen dat het [[Weichselien]] een glaciaal was, terwijl het ook een absoluut tijdvak in de [[geologische tijdschaal]] is.
== Oorzaken ==
Glacialen en interglacialen worden veroorzaakt door veranderingen van de bewegingen van de [[Aarde (planeet)|Aardeaarde]] ten opzichte van de grootste warmtebron, de [[Zonzon]]. Deze veranderingen zijn in de [[1920-1929|jaren 20 van de twintigste eeuw]] onderzocht en voor bepaalde breedtegraden uitgerekend door de [[Servië|Servische]] [[wiskundige]] [[Milutin Milanković]]. De veranderingen, die nu bekendstaan als de [[Milanković-parameters]], hebben betrekking op de tolbeweging van de [[aardas]], bekend als de ([[precessie]], met een cyclische periode van 26.000 jaar), de stand van de aardas ten opzichte van de maximale zonne-instraling, de ([[obliquiteit]] of axiale variatie, periode 41.000 jaar), en de mate van [[Ellips (wiskunde)|ellipticiteit]] van de baan van de Aardeaarde om de Zonzon, ([[excentriciteitExcentriciteit (astronomie)|excentriciteit]], periode 100.000 jaar).
In periodes met veel zonne-instraling, (tijdens een meer cirkel- dan ellipsvormige baan van de Aardeaarde om de Zonzon én een meer loodrechte stand van de aardas bijvoorbeeld), zijn de ijskappen klein. Periodes waar de Aardeaarde juist weinig straling van de Zonzon ontvangt, (bij een ellipsvormige baan om de Zonzon én een stand van de aardas die een groter verschil in seizoenen oplevert bijvoorbeeld), groeien de ijskappen; gegeven dat deze aanwezig zijn uiteraard ([[IJstijdvak|periode van ice-house]]).
== Herkenning ==
Glacialen zijn van oudsher op het land herkend, hoewel de mariene flora en fauna ook aanknopingspunten gaven. Vooral mollusken[[weekdieren]] speelden daarbij een belangrijke rol, (zoals bijvoorbeeld de '[[Yoldiazee]]'. Op het land zijn glacialen herkend aan de verschijnselen die zij achterlieten in de bodem en in het landschap. Belangrijke fenomenen zijn [[keileem|keilemen]], [[eindmorene]]n, [[stuwwal]]len, [[glaciaal bekken|glaciale bekkens]], [[löss]]en, [[cryoturbatie]], [[ijswigIJswig|ijswiggen]]gen, enz. Uit al deze fenomenen kon men vroeger geen ouderdom afleiden. Ook de eventueel aanwezige flora en fauna gaven geen aanknopingspunt. De relatieve ouderdom van een glaciaal werd daarom altijd afgeleid van de ouderdom van de eronder of erboven aanwezige interglaciale afzettingen. DeHet daarin voorkomende [[biota (leven)|biota]] gevengeeft vaak wel een ouderdomsindicatie voor indicatiede ouderdom. Tegenwoordig zijn er verschillende methoden, zoals bv. [[thermoluminescentie]] en [[Optically stimulated luminescence|OSL]] om absolute ouderdom van sedimenten te bepalen. Hoewel veelmet controversiëledeze uitkomstenmethoden mettoch dezenog methodentegenstrijdige uitkomsten worden verkregen, dragen ze toch bij aan meer inzicht in de ouderdom van glaciale afzettingen en tot betere [[correlatieCorrelatie (geologie)|correlaties]] tussen de verschillende regionale indelingen (zie onder).
NaastBehalve het beschikbaar komen van methoden voor absolute ouderdomsbepaling van sedimenten, is er sinds de zeventiger jaren van de 20e eeuw een parallelle indeling voor het IJstijdvakijstijdvak ontwikkeld. Dit is de [[Marine Isotope Stage|mariene isotopen stratigrafie]], vooral met behulp van de analyse van de [[isotopenIsotoop|isotopenverhoudingen]]verhoudingen van [[Zuurstof (element)|<sup>16</sup>O/<sup>18</sup>O]]. Uit deze ontwikkeling is gebleken dat er zeer veel meer (koude en warme) perioden tijdens het Kwartair zijn geweest dan er op het land herkend zijn. Een groot deel van deze koude perioden zullen echter geen echte glacialen geweest zijn geweest, daarvoor is de temperatuur niet voldoende gedaald. De mariene isotopen stratigrafie wordt, hoewel zij daarvoor niet ontwikkeld is ontwikkeld, door veel stratigrafen gebruikt om glacialen en interglacialen uit de verschillende regionale indelingen mee te correleren.
== Onderverdeling ==
Glacialen kunnen onderverdeeld worden in [[stadiaalStadiaal|stadialen]], (koude periodes), en [[interstadiaal|interstadialen]], (warmere periodes), worden onderverdeeld. Dergelijke indelingen zijn echter voornamelijk voor het [[Weichselien]] en het [[Saalien]] gemaakt. Tijdens een interstadiaal kan het [[klimaat]] bijna even warm zijn als in een interglaciaal, alleen duurt een interstadiaal veel korter.
== Europese regionaleRegionale systemen ==
{{Zie hoofdartikel|Europese indeling van glacialen}}
▲In Europa zijn in verschillende regio's opeenvolgingen van glacialen herkend. De belangrijkste zijn de Noord Europese, de Alpiene, de Britse en de Russische. Hoewel voor een deel de [[correlatie (geologie)|correlaties]] tussen deze systemen bekend zijn, is nog lang niet alles opgehelderd. Het Noord Europese systeem is opgenomen in de indeling van het [[Pleistoceen]] zoals die in Nederland, België en vele andere Europese landen gebruikt wordt.<br />
Hieronder worden de meest gebruikte Europese indelingen genoemd. Elke opsomming gaat van jong naar oud.
=== Noord-[[Europa (werelddeel)|Europa]] ===
* [[Weichselien|Weichselien of Weichsel-glaciaal]]
* [[Saalien|Saalien of Saale-glaciaal]]
* [[Elsterien|Elsterien of Elster-glaciaal]]
* [[Menapien (glaciaal)|Menapien]]
* [[Eburonien]]
Van het [[Eburonien]] is weinig bekend.<br />
Tijdens de Kwartaire [[etage (stratigrafie)|super-etages]] [[Cromerien]], [[Waalien]], [[Tiglien]] en [[Pretiglien]] treden ook glacialen op maar die hebben meestal geen afzonderlijke naam. In Europa wordt het eerste glaciaal in het Pretiglien beschouwd als het eerste echte glaciaal tijdens het Kwartair.
=== De [[Alpen]] ===
{{Zijbalk correlatie Alpiene-Scandinavische vergletsjeringen}}
* [[Würm-glaciaal|Würm- of Würm-glaciaal]]
* [[Riss-glaciaal|Riss- of Riss-glaciaal]]
* [[Mindel-glaciaal|Mindel- of Mindel-glaciaal]]
* [[Günz-glaciaal|Günz- of Günz-glaciaal]]
* Jongere [[Donau-glaciaal|Donau- of Donau-glaciaal]]
* Oudere [[Donau-glaciaal|Donau- of Donau-glaciaal]]
* [[Biber-glaciaal|Biber- of Biber-glaciaal]]
Soms worden de eerste drie perioden ook met de -ien uitgang aangeduid: Würmien, Rissien, Mindelien.
=== [[Groot-Brittannië]] ===
* [[Devensian]]
* [[Wolstonian]]
* [[Anglian (etage)|Anglian]]
* [[Baventian]]
Tussen het Anglian en het Baventian wordt ook nog het [[Beestonian]] onderscheiden. Het is echter niet duidelijk of het hier werkelijk om één periode gaat. Over het [[Prepastonian]] zijn de meningen verdeeld. Het is óf een zelfstandige koude periode óf hetzelfde als het Baventian. Van twee perioden ([[Thurnian]] en [[Preludhamian]]) is men het er niet over eens of om glacialen of interglacialen gaat.
=== [[Rusland]] ===
De meest gebruikte indeling is:
* [[Valdaian]] (ook: Valdai-glaciaal)
* [[Dneprovian]] (ook: Dnieper-glaciaal)
* [[Okian]] (ook: Oka-glaciaal)
* [[Donian]] (ook: Don-glaciaal)
* [[Pokrovian]]
== Andere continenten ==
Er zijn verschillende andere 'regionale' indelingen in gebruik. Hier wordt alleen de Noord-Amerikaanse genoemd:
* [[Wisconsin-glaciaal]]
* [[Illinoian]]
* [[Kansan]]
* [[Nebraskan]]
== Zie ook ==
*[[Kwartaire ijstijd]], voor meer informatie over de laatste glacialen
*[[Pleistoceen]], voor meer informatie over de in Europa gebruikelijke indeling van deze periode.
[[Categorie:Klimatologie]]
[[Categorie:Chronostratigrafie]] ▼[[Categorie:Pleistoceen]]
▲[[Categorie:Chronostratigrafie]]
| 