Religie in Nederland: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
1 (onbereikbare) links aangepast en 0 gemarkeerd als onbereikbaar #IABot (v1.6beta) |
|||
Regel 1:
[[Bestand:Kerkdienst hhk doornspijk.jpg|thumb|250px|Kerkdienst in de dorpskerk van [[Doornspijk]]]]
Dit artikel behandelt '''[[religie]] in [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]].'''
== Geschiedenis ==
=== Prehistorie en Oudheid ===
[[Bestand:WLANL - mystic mabel - Voltarief van de Godin Nehalennia 150-250 na Chr..jpg|thumb|250px|[[Votiefsteen]] aan [[Nehalennia (godin)|Nehalennia]] 150-250 n.Chr.]]
De oudste gegevens over de belijdenis van religie door de inwoners van de streken die nu "Nederland" vormen komen van de [[Romeinen (volk)|Romeinen]]. In tegenstelling tot wat antieke bronnen lijken te suggereren, vormde de [[Rijn]] weliswaar duidelijk de grens van het [[Romeinse Rijk]], maar zeker niet de grens tussen woongebieden van [[Kelten]] en [[Germanen]]; zo was er sprake van Germanen ten zuiden ervan ([[Germani cisrhenani]]) en veel plaatsnamen en archeologische vondsten wijzen op de aanwezigheid van Kelten in het noorden. Tussen deze "Keltisch-Germaanse volkeren" en later ook met de Romeinse veroveraars ([[romanisering]]) heeft een sterke culturele uitwisseling plaatsgevonden. Zo is te zien dat de [[polytheïsme|polytheïstische]] stammen elkaars goden en verhalen overnamen, afkomstig uit zowel de [[Germaanse mythologie|Germaanse]], de [[Keltische mythologie|Keltische]] als later ook de [[Romeinse mythologie]]. Goden als [[Nehalennia (godin)|Nehalennia]], [[Hludana-steen|Hludana]] en [[Sandraudiga]] zijn van inheemse (Keltische) oorsprong, de Germanen hebben goden als [[Wodan]], [[Thor (hoofdbetekenis)|Donar]] en [[Frigg (godin)|Frigg]] (zie ook [[Freya (godin)|Freya]]) uit [[Scandinavië]] meegenomen, en bijvoorbeeld [[Jupiter (mythologie)|Jupiter]], [[Minerva (mythologie)|Minerva]] en [[Venus (mythologie)|Venus]] zijn door de Romeinen ingevoerd. [[Publius Cornelius Tacitus|Tacitus]] beschreef ook de scheppingsmythe van [[Mannus]], de oermens waaruit alle Germaanse stammen zouden zijn voortgekomen. De Kelten en Germanen in de [[Lage Landen (hoofdbetekenis)|Lage Landen]] hadden zeer waarschijnlijk ook [[boomheiligdom]]men, naar het voorbeeld van de Oudnoordse [[Yggdrasil]] en de Saksische [[Irminsul]] en [[Donareik]] in het huidige [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]]; tempels kwamen vermoedelijk pas met de Romeinen en zijn nog bewaard gebleven in bijvoorbeeld [[Tempel van Empel|Empel]] en [[Elst (Gelderland)|Elst]].
=== Middeleeuwen ===
[[Bestand:Maastricht, Sint-Servaasbasiliek, Oostcrypte, vroegchristelijke grafstenen (collage).jpg|180px|thumb|[[Vroegchristelijke grafstenen in de Sint-Servaasbasiliek|Vroeg-christelijke grafstenen]] (5e-6e eeuw), [[Crypten van de Sint-Servaasbasiliek#Oostcrypte|oostcrypte St-Servaaskerk]], [[Maastricht]]]]
{{Zie ook|Zie ook [[De Nederlanden in de Middeleeuwen]] en [[Nederlandse rooms-katholieke kerkprovincie#Geschiedenis]]}}
Van de 4e tot de 6e eeuw n.Chr. vond de [[Grote Volksverhuizing]] plaats, waarbij de kleine Keltisch-Germaans-Romeinse stammen in de Lage Landen geleidelijk werden verdrongen door drie grote Germaanse volksstammen: de [[Franken (volk)|Franken]], de [[Friezen]] en de [[Saksen (volk)|Saksen]]. Omstreeks 500 gaan de Franken, aanvankelijk woonachtig tussen de Rijn en de [[Somme (rivier)|Somme]], massaal (gedwongen door hun koning [[Clovis I|Chlodovech]]) over op het [[christendom]]. Een groot deel van het gebied ten zuiden van de [[Maas (hoofdbetekenis)|Maas]] behoorde vanaf de [[vroege middeleeuwen]] tot 1559 tot het [[aartsdiakonaat Kempenland]], dat onderdeel was van het [[bisdom Luik|bisdom Tongeren-Maastricht-Luik]]. Vanuit de centra van dat bisdom, achtereenvolgens de steden [[Tongeren (stad)|Tongeren]], [[Maastricht]] en [[Luik (stad)|Luik]], werd waarschijnlijk dit deel van Nederland gekerstend. Volgens de traditie werd de eerste [[lijst van bisschoppen van Maastricht|bisschop van Maastricht]], [[Servaas van Maastricht|Servatius]], in 384 in deze stad begraven, hoewel pas vanaf bisschop [[Domitianus van Hoei|Domitianus]] (ca. 535) vaststaat dat deze te Maastricht zetelde. De oudste getuigenissen van christelijk leven in Nederland zijn een vijftal [[Vroegchristelijke grafstenen in de Sint-Servaasbasiliek|grafstenen met christelijke symbolen]] uit de 5e en 6e eeuw, die in en om de [[Sint-Servaasbasiliek (Maastricht)|Sint-Servaasbasiliek]] in [[Maastricht]] zijn aangetroffen.<ref>{{aut|Régis de la Haye}} (2015): 'Kerk en cultuur in de Vroege Middeleeuwen'. In: Paul Tummers e.a. (red.), ''Limburg. Een geschiedenis. Deel 1 (tot 1500)'', p. 188. [[Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap|LGOG]], Maastricht. {{ISBN|9789081960229}}.</ref> Dat niet alle Maastrichtenaren christen waren, blijkt uit de vondst van honderden Merovingische graven met [[grafgiften|bijgaven]] op het [[Vrijthof (Maastricht)|Vrijthof]], een aanwijzing voor niet-christelijke begravingstradities.<ref>{{aut|Mirjam Kars}} (2011): ''A cultural perspective on Merovingian burial chronology and the grave goods from the Vrijthof and Pandhof cemeteries in Maastricht'' (proefschrift), pp. 7-10. [[Universiteit van Amsterdam|UvA]]-DARE, Amsterdam ([http://dare.uva.nl/record/1/352504 online tekst]).</ref> Bovendien was het christendom zeker tot de zevende eeuw beperkt tot de steden; het platteland bleef grotendeels ongekerstend.<ref>{{aut|De la Haye}} (2015), p. 199.</ref>
[[Bestand:Gallee.jpg|180px|thumb|De [[Oudsaksische doopgelofte]]]]
Vanaf eind 7e eeuw trachtten uit Engeland en Ierland afkomstige missionarissen zoals [[Bonifatius (heilige)|Bonifatius]], [[Lebuïnus]], [[Liudger]], [[Plechelmus]], [[Willehad]] en vooral [[Willibrord]] de bewoners van de gebieden ten noorden van de grote rivieren te bekeren, met wisselend succes, zoals blijkt uit de (niet altijd even betrouwbare) [[Hagiografie|heiligenlevens]] die er later over hen zijn geschreven. Naast succesvolle predikingen zijn er ook mislukkingen, zoals de weigering van de Friese heidense koning [[Radboud (koning)|Radboud]] om zich door [[Wolfram van Sens|Wulfram]] te laten dopen, omdat hij door zich te bekeren in de [[hemel (hoofdbetekenis)|hemel]] zou komen; Radboud koos voor een hiernamaals met zijn voorouders die zich volgens Wulfram in de [[Hel (mythologie)|hel]] bevonden. De ijverige Bonifatius die ook trachtte de Friezen te bekeren werd in 754 te [[Dokkum]] vermoord. Na de [[Fries-Frankische oorlogen]] (ca. 600-793) en [[Saksenoorlogen]] (772-804) vallen de Lage Landen allemaal onder het bewind van de christelijke Frankische koningen, die de bewoners niet alleen religieus maar ook politiek wilden onderwerpen. Een belangrijke bron uit die tijd is de [[Oudsaksische doopgelofte]], waarin staat hoe men zijn oude goden (omschreven als "duivels") moet afzweren en de [[drie-eenheid]] aannemen. Het duurt echter nog zeker tot 1000 eer alle "[[Heiden (geloof)|heidense]]" inwoners ook daadwerkelijk - te vuur en te zwaard - [[kerstening|gekerstend]] zijn en de [[Friese volksverhalen|Friese]] en [[Oudsaksische godsdienst|Saksische religies]] zijn uitgestorven, hoewel elementen werden overgenomen in de christelijke godsdienst.
De eeuwen daarna is het christendom de enige godsdienst in de Lage Landen. Het religieuze leven was alomtegenwoordig in de middeleeuwse samenleving. Belangrijke abdijen zoals [[abdij Rolduc|Rolduc]], [[Sint-Amelbergabasiliek|Susteren]], [[Basiliek van de H.H. Wiro, Plechelmus en Otgerus|Sint-Odiliënberg]] en [[Sint-Adelbertabdij|Egmond]] hadden een enorme invloed op het platteland. In de christelijke centra [[Utrecht (stad)|Utrecht]] en Maastricht waren machtige [[kapittel]]s gevestigd. Vanaf de 13e eeuw vestigden zich in veel steden [[Kloosterorde|klooster-]] en [[Ridderorde (organisatie)|ridderorden]], zoals [[franciscanen]], [[dominicanen]] en ridders van de [[Duitse Orde]]. Gedreven door vroomheid, maar ook om andere redenen, namen velen in de 12e en 13e eeuw deel aan de [[kruistochten]] naar het [[Heilig Land]] (zie onder andere [[Friese deelname aan de Kruistochten]]).<ref>{{aut|Petrus Johannes Blok}} (1923): [http://www.dbnl.org/tekst/blok013gesc01_01/blok013gesc01_01_0010.php 'De Nederlanders in de kruistochten']. In: ''Geschiedenis van het Nederlandsche volk'', pp. 133-142.</ref> Waar er in rechtszaken tot in de 12e eeuw nog [[volksgericht]]en bestonden die veelal middels [[godsoordeel|godsoordelen]] iemands schuld of onschuld vaststelden, legden de kerkelijke en wereldlijke machten in de loop van de 12e eeuw steeds meer hun beslag op de rechtspraak: de kerk bepaalde de regels (met name door het [[Vierde Lateraans Concilie]] in 1215) en de vorsten handhaafden de orde. Aan het eind van de middeleeuwen zorgde de [[Moderne Devotie]] (onder anderen [[Geert Grote]] en [[Thomas a Kempis]]) voor geestelijke vernieuwing, maar pas onder invloed van het [[humanisme]] (onder anderen [[Desiderius Erasmus|Erasmus]]) veranderde het wereldbeeld fundamenteel, en verschoof van een [[Theocentrisme|theocentrische]] naar een [[Antropocentrisme|antropocentrische]] wereldbeschouwing.
Regel 19:
=== Vroegmoderne tijd ===
{{Zie ook|Zie ook [[Vroegmoderne Tijd#Katholieken en protestanten]] en [[Gouden Eeuw (Nederland)#Religie]]}}
De [[Reformatie]] leidde in de Noordelijke Nederlanden, zoals in veel andere gebieden van Europa, tot veel bloedvergieten, zowel door terechtstellingen van vermeende [[ketter]]s, als ten gevolge van [[godsdienstoorlog]]en. De [[Tachtigjarige Oorlog]] (1568-1648) was deels een conflict tussen [[Rooms-
[[Bestand:De zielenvisserij - Fishing for souls (Adriaen Pietersz. van de Venne).jpg|thumb|400px|''De zielenvisserij'', [[Adriaen Pietersz. van de Venne]], [[1614]].<br />
Regel 25:
Een belangrijke gebeurtenis voor calvinisten was de [[Synode van Dordrecht]] (1618-1619), waar een hoogopgelopen tussen [[Jacobus Arminius|Arminius]]' [[remonstranten]] en [[Franciscus Gomarus|Gomarus]]' contraremonstranten over de [[predestinatie]] werd beslist in het voordeel van de laatsten. De controverse had bijna geleid tot een burgeroorlog doordat het een politieke tint kreeg toen de grote twee leiders van de Republiek [[Johan van Oldenbarneveldt]] en [[Maurits van Oranje]] zich ermee bemoeiden; de remonstrantse van Oldenbarneveldt verloor en werd ervoor onthoofd. Voorts werd op de Synode besloten tot de ontwikkeling van de [[Statenvertaling]] (gereed in 1637), zodat de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]] voortaan in het Nederlands kon worden gelezen.
Protestanten en katholieken woonden hoofdzakelijk gescheiden van elkaar. De grens tussen de protestantse en katholieke gebieden liep dwars door Nederland van zuidwest naar oost: door [[Zeeuws-Vlaanderen (regio)|Zeeuws-Vlaanderen]], het westen en noorden van [[Noord-Brabant]], het zuiden en oosten van [[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderland]] en door [[Twente (hoofdbetekenis)|Twente]]. De gebieden ten zuiden en oosten van die denkbeeldige grens waren katholiek, de gebieden ten noorden en westen ervan waren protestants. Vooral in de westelijke provincies [[Noord-Holland|Noord-]] en [[Zuid-Holland]] en [[Utrecht (provincie)|Utrecht]] waren er echter ook een aantal katholieke en gemengde gebieden; bijvoorbeeld woonden er vroeger in het dichtbevolkte Noord-Holland meer katholieken dan in Noord-Brabant.{{Bron?||2013|07|24}}
De in vergelijking met het omringende buitenland grote tolerantie ten opzichte van andere godsdiensten trok vanaf de 17e eeuw ook een groot aantal kleine (vooral protestants-christelijke) kerkgenootschappen aan, die elders streng vervolgd werden. Vooral de herroeping van het [[Edict van Nantes]] in 1685 en het [[Salzburgse emigranten|Salzburger Emigrationspatent]] in 1731 zorgden voor een sterke inwijking van respectievelijk Franse [[hugenoten]] en Zuid-Duitse [[Lutheranisme|lutheranen]]. [[René Descartes]] vond in de Republiek een veilig heenkomen, en ook de filosofen [[Baruch Spinoza]] en [[Adriaen Koerbagh]] verspreidden hun vernieuwende veelal antiautoritaire en vrijheidsbepleitende wereldbeschouwingen, en maakten (volgens historicus [[Jonathan Israel]]) Nederland tot het centrum van de [[Verlichting (stroming)|radicale Verlichting]]. Zij werden fel bestreden door theoloog [[Gisbertus Voetius]], die behoud van de oude geloofsleer pleitte en de calvinistische universitaire theologie in de dagelijkse praktijk trachtte te brengen, en was daarmee een belangrijk voorvechter van de [[Nadere Reformatie]]. Voetius kwam vooral in aanvaring met [[Johannes Coccejus]], die meende dat [[God (christendom)|God]] zijn verbond met de mens steeds veranderde, en dat geboden in het [[Oude Testament]] een ander gezag hadden dan die van het [[Nieuwe Testament]], en zodoende hoefde onder meer de [[Zondagsheiliging|zondagsrust]] niet te worden nageleefd.
Regel 34:
==== Protestanten ====
[[Bestand:Gereformeerd.svg|thumb|250px|De ontwikkeling van protestantse denominaties in Nederland vanaf 1816 tot 2006. Klik op de afbeelding voor een vergroting.]]
De Nederduitse Gereformeerde Kerk had haar bevoorrechte positie verloren in de [[Franse tijd in Nederland|Franse tijd]], toen voor het eerst een [[scheiding van kerk en staat]] tot stand kwam. In 1816 onderwierp koning [[Willem I der Nederlanden]] haar aan een nieuw reglement, en hernoemde haar tot [[Nederlandse Hervormde Kerk (hoofdbetekenis)|Nederlandse Hervormde Kerk]] (NHK); dit werd door sommigen gezien als ongewenste staatsinmenging in kerkelijke zaken. Tijdens de [[Afscheiding van 1834]] scheurde een groep behoudende protestanten onder leiding van [[Hendrik de Cock]] zich af van de NHK, en noemde zichzelf aanvankelijk "Gereformeerde Kerk". Tot dan toe had "hervormd" en "[[gereformeerd]]" hetzelfde betekend, maar nu stonden ze voor hun eigen stroming binnen het Nederlandse protestantisme. De Afscheiding van 1834 was slechts het eerste van vele [[schisma]]ta die zich de volgende 200 jaar zouden afspelen binnen de behoudende vleugel van protestants Nederland.
De orthodox-protestanten begonnen zich in het laatste kwart van de eeuw te verzuilen. [[Abraham Kuyper]] ontwikkelde het zogenaamde 'neocalvinisme' als leidraad voor wat hij de "[[kleyne luyden]]" noemde. In het kader van de schoolstrijd richtte Kuyper in 1879 Nederlands eerste politieke partij op, de [[Anti-Revolutionaire Partij|ARP]]. Hij stelde de [[antithese (politiek)|antithese]] op, een politieke strategie die streeft naar samenwerking tussen [[Confessionele partij|confessionelen]] (protestanten en katholieken) om seculieren (liberalen en socialisten) buiten de macht te houden. In 1880 werd door Kuyper en anderen de [[Vrije Universiteit Amsterdam]] gesticht, waarbij onderwijs 'vrij' van overheidsbemoeienis kon worden gegeven. De volgende stap van Kuyper en zijn geestverwanten kwam in 1886 met de [[Doleantie]], na de Afscheiding de grootste kerkscheuring in de 19e eeuw, waarbij Kuyper opnieuw een grote groep orthodox-gezinden uit de NHK leidde om de [[Nederduitse Gereformeerde Kerk (Dolerende)|Dolerende Kerk]] te vormen.
De Dolerenden verzoenden zich in 1892 met het leeuwendeel van de Afgescheidenen (die tegen die tijd alweer enkele schismata en gedeeltelijke verzoeningen achter de rug hadden) in de [[Gereformeerde Kerken in Nederland (hoofdbetekenis)|Gereformeerde Kerken in Nederland]]. Het totaal aan gereformeerden, die pas sinds 1889 in officiële statistieken werden onderscheiden van de hervormden en 'overige protestanten', bedroeg in 1899 8,2% van de Nederlandse bevolking.<ref name="NLRGS 330" />
==== Katholieken ====
Regel 61:
==== Antisemitisme en Jodenvervolging ====
In de 19e eeuw was in Europa het [[antisemitisme]] sterk toegenomen, hetgeen in Rusland tot verschillende [[pogrom]]s leidde en in West-Europa zich uitte in publieke discriminatie, zoals de beruchte [[Dreyfusaffaire]] in Frankrijk.<ref>Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993–2002) s.v. "antisemitisme". Microsoft Corporation/Het Spectrum.</ref> Hoewel er in Nederland ook een traditie van vooroordelen over en discriminatie van Joden bestond, kwam er in de 19e eeuw nog geen virulent politiek antisemitisme op zoals in Duitsland;<ref>{{Citeer web |url=http://www.historischhuis.nl/Scripties/data/Scr180702Hendriks.pdf |titel=Antisemitisme in Nederland 1860 - 1940 |auteur=Paul Hendriks |uitgever=Historisch Huis |datum=1997 |bezochtdatum=17 maart 2014}}</ref> hoewel Nederlandse Joden vasthielden aan joodse tradities en rituelen, namen ze de religieuze betekenis ervan steeds minder serieus en raakten steeds verder geseculariseerd en geïntegreerd in de Nederlandse samenleving.<ref>Van Eijnatten & Van Lieburg, p. 320.</ref> Toen de [[Grote Depressie]] in de [[1930-1939|jaren 1930]] tot hoge werkloosheid onder arbeiders leidde, gaven vooral de opkomende [[nationaalsocialisme|nationaalsocialisten]] de joden hiervan de schuld {{Bron?||2013|07|08}}. Toen in [[nazi-Duitsland]] joden steeds openlijker werden vervolgd, weken velen uit naar Nederland (zo'n 20.000 vanaf 1933<ref name="Eijnatten321">Van Eijnatten & Van Lieburg, p. 321.</ref>). De regering vreesde dat dit het Nederlandse antisemitisme zou versterken en nationaalsocialistische partijen als de [[Nationaal-Socialistische Beweging|NSB]] en het [[Zwart Front]] doen groeien {{Bron?||2013|07|08}}, en besloot de immigratie te beperken {{Bron?||2013|07|08}}. Nadat [[Duitse aanval op Nederland in 1940|Duitsland Nederland mei 1940 bezette]], werden joden eerst sociaal uitgesloten, daarna opgepakt en gedeporteerd naar [[concentratiekamp]]en en ten slotte grotendeels (zo'n 73% oftewel 100.000 mensen) door de bezetter uitgemoord.<ref name="Eijnatten321" /> Dit is grotendeels veroorzaakt door hoge mate van integratie en assimilatie van Nederlandse joden en door de bereidheid van de Nederlandse bureaucratie om met de Duitsers samen te werken.<ref name="Eijnatten321" /> Slechts een kleine groep hielp de Duitsers uit antisemitische overtuiging; een derde groep pleegde verzet door bijvoorbeeld joden te helpen onderduiken met gevaar voor eigen leven. Toen na de oorlog bleek dat slechts 20.000 van de 140.000 joden in 1940 de vervolgingen hadden overleefd,<ref name="Eijnatten321" /> bracht dat onder de Nederlandse bevolking een schok van afschuw en schuldgevoel {{Bron?||2013|07|08}}, een felle roep om religieuze tolerantie en sympathie voor de stichting van een [[Israël (hoofdbetekenis)|Joodse staat]] in [[Mandaatgebied Palestina|Palestina]] ([[zionisme]]) teweeg {{Bron?||2013|07|08}}. Veel joden hadden na de oorlog geen vertrouwen meer in Nederlandse garanties voor hun veiligheid en emigreerden, mede onder invloed van het zionisme, naar Israël.<ref>Van Eijnatten & Van Lieburg, p. 322.</ref>
==== Doorbraak of herzuiling? ====
Regel 72:
Het [[Tweede Vaticaans Concilie]] (1962-1965), dat streefde naar ''[[aggiornamento]]'' (het 'bij de tijd brengen' van het geloof) en ''[[Nouvelle Théologie|ressourcement]]'' ('herbronning'), bracht belangrijke hervormingen voor katholieken wereldwijd, vooral gericht op een actievere rol voor de leken. Zo werd de volkstaal in plaats van het Latijn ingesteld in de liturgie, stond de priester voortaan met zijn gezicht in plaats van zijn rug naar de kerkgangers, en werd toenadering gezocht tot andere christelijke en niet-christelijke stromingen. De meningen waren verdeeld over de hervormingen: gingen ze te ver, niet ver genoeg of waren ze precies goed? In Nederland volgde het [[Pastoraal Concilie van de Nederlandse Kerkprovincie|Pastoraal Concilie]] (1966-1970), om te bepalen hoe de Vaticaanse hervormingen moesten worden toegepast in de Nederlandse Kerkprovincie; er werd gesproken over onder andere kerkelijke gezagsuitoefening, missie, ontwikkelingssamenwerking, christelijke ethische levenshouding, huwelijk en gezin, ruimte voor jeugd, hedendaagse geloofsbeleving, zich vernieuwende geloofspraktijk, secularisatie, religieuzen, functionering van kerkelijk ambt, eenheid van christenen, verhouding tussen joden en christenen en bevordering van vredesmentaliteit.<ref>Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993-2002) s.v. "Pastoraal Concilie van de Nederlandse Kerkprovincie".</ref> Deze unieke gebeurtenis werd via de media gevolgd door katholieken wereldwijd.<ref>[http://www.geschiedenis24.nl/speler.program.7140357.html Slot van het Pastoraal Concilie - Geschiedenis 24.]</ref> Het meest radicale voorstel gedaan door het Pastoraal Concilie, de afschaffing van het [[celibaat]], werd uiteindelijk door het Vaticaan geweigerd.
Het belang van de [[oecumene]] en de wens voor meer eenheid binnen de christelijke kerken nam toe, ook bij de protestanten. In 1961 werd de [[Groep van Achttien]] opgericht die streefde naar het ongedaan maken van verscheidene protestantse kerkscheuringen. Dit resulteerde in 2004 in de oprichting van de [[Protestantse Kerk in Nederland]], een fusie tussen de Nederlandse Hervormde Kerk, de [[Gereformeerde Kerken in Nederland (hoofdbetekenis)|Gereformeerde Kerken in Nederland]] (verreweg het grootste gereformeerde kerkgenootschap) en de kleine [[Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden]]. Tegelijkertijd introduceerden moderne theologen nieuwe zienswijzen op het traditionele geloof, zoals de invloedrijke gereformeerde [[Harry Kuitert]], volgens wie God een menselijke constructie is, die is uitgevonden om het leven van zin te voorzien. Anderzijds zetten behoudende protestanten zich in om de secularisering tegen te gaan, zoals de [[Evangelische Omroep]].
De ontzuiling of deconfessionalisering, duidelijk zichtbaar vanaf begin jaren zestig en in de jaren zeventig op een hoogtepunt, leidde tot een ontkerkelijkingsgolf, die ook in de tot dan hechte katholieke gemeenschap doorwerkt. De [[God is dood]]-gedachte was uitzonderlijk sterk tijdens de internationale studentenopstanden in [[mei 1968]], die in zich Nederland vooral in Amsterdam en Nijmegen manifesteerden. De grenzen tussen de geloofs- en levensbeschouwelijke gemeenschappen, die door de verzuiling en de ruimtelijke scheiding vrij strak waren, verdwenen langzaam. In dezelfde periode kwamen er met de instroom van grote groepen immigranten verschillende 'uitheemse' religies het land binnen, zoals de [[islam (hoofdbetekenis)|islam]], het [[hindoeïsme]] en het [[boeddhisme]]. Deze nieuwe religies concentreren zich vooral in de grote steden.
=== Recente ontwikkelingen ===
[[Bestand:SGP-stemmers per gemeente Tweede Kamer 2003.png|thumb|250px|SGP-stemmers per gemeente (2003), indicatie van de [[Bijbelgordel]]. In deze streek wonen de [[bevindelijk gereformeerden|meest behoudende protestantse christenen]] en gaat de secularisering het langzaamst.<ref>[http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/detail/3295316/2012/08/02/Ook-de-Veluwe-is-nu-een-zendingsgebied.dhtml Ook de Veluwe is nu een zendingsgebied]. [[Trouw (krant)|Trouw]], 2 augustus 2012.</ref>]]
Het [[Sociaal en Cultureel Planbureau|SCP]] bracht in september 2006 een studie uit onder de titel: ''Godsdienstige veranderingen in Nederland.'' Het blijkt dat sedert de jaren 1960 het aantal kerkgangers in Nederland drastisch is gedaald. In het jaar 2000 was 62% van de Nederlanders niet verbonden met een of andere religie. Dit percentage loopt in 2020 naar verwachting op tot 72%. In dit onderzoek uit 2006 voorspelde men verder nog dat de [[islam (hoofdbetekenis)|islam]] jaarlijks zou blijven groeien. In 2000 was 5% van de Nederlanders islamitisch, en volgens het rapport zou dit toenemen tot zo'n 8% in 2020. Echter door een latere (in 2007) herziening van de CBS definitie betreffende wie wel of niet moslim is is dit niet uitgekomen.
De religieuze beleving is vergeleken met vijftig jaar geleden zeer sterk afgenomen: dopen, trouwen in de kerk en het wekelijkse kerkbezoek zijn iets van vroeger, ook voor hen die aangeven gelovig te zijn in de CBS steekproeven. Vooral de verplichting tot zondags kerkbezoek wordt niet meer gevoeld, het kerkbezoek in Nederland is beduidend minder dan 10%. Een uitzondering op deze ontwikkelingen vormen de orthodoxe christelijke gelovigen, voor wie godsdienst inclusief de zondagsplicht voor velen nog steeds een centrale plaats inneemt in het leven. Echter in deze laatste groep neemt het aantal keren dat men op een zondag naar de kerk gaat wel af. Verschillende kerken zijn al gestopt met het organiseren van een derde zondagse kerkdienst.<ref>[http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/derde_dienst_komt_steeds_minder_voor_1_247983 Derde dienst komt steeds minder voor] in het Reformatorisch Dagblad dd. 28 feb 2008</ref>
Regel 400:
!!!colspan="6"|'''Steekproef 2002/2003'''
|- bgcolor=#EEEEEE -
|'''Provincie'''||'''[[Nederlandse Hervormde Kerk (hoofdbetekenis)|NHK]]'''||'''[[Rooms-
|- -
|[[Groningen (provincie)|Groningen]]||align="right"|87||align="right"|8||align="right"|6||align="right"|-||||align="right"|66||align="right"|16||align="right"|7||align="right"|6||align="right"|4||||align="right"|28||align="right"|16||align="right"|7||align="right"|5||align="right"|39||||align="right"|13||align="right"|15||align="right"|6||align="right"|5||align="right"|2||align="right"|'''59'''
|- -
|[[Friesland (hoofdbetekenis)|Friesland]]||align="right"|82||align="right"|9||align="right"|9||align="right"|0||||align="right"|60||align="right"|18||align="right"|7||align="right"|6||align="right"|7||||align="right"|30||align="right"|22||align="right"|8||align="right"|9||align="right"|31||||align="right"|18||align="right"|18||align="right"|8||align="right"|6||align="right"|2||align="right"|48
|- -
|[[Drenthe]]||align="right"|97||align="right"|1||align="right"|2||align="right"|-||||align="right"|75||align="right"|13||align="right"|6||align="right"|3||align="right"|1||||align="right"|42||align="right"|13||align="right"|10||align="right"|9||align="right"|27||||align="right"|23||align="right"|13||align="right"|10||align="right"|4||align="right"|2||align="right"|49
Regel 412:
|[[Overijssel]]||align="right"|62||align="right"|34||align="right"|3||align="right"|-||||align="right"|59||align="right"|9||align="right"|27||align="right"|4||align="right"|1||||align="right"|31||align="right"|8||align="right"|32||align="right"|10||align="right"|20||||align="right"|20||align="right"|10||align="right"|27||align="right"|4||align="right"|4||align="right"|35
|- -
|[[Gelderland (hoofdbetekenis)|Gelderland]]||align="right"|62||align="right"|36||align="right"|2||align="right"|-||||align="right"|56||align="right"|5||align="right"|36||align="right"|3||align="right"|1||||align="right"|35||align="right"|6||align="right"|38||align="right"|7||align="right"|14||||align="right"|22||align="right"|8||align="right"|28||align="right"|3||align="right"|4||align="right"|35
|- -
|[[Utrecht (provincie)|Utrecht]]||align="right"|56||align="right"|39||align="right"|5||align="right"|-||||align="right"|54||align="right"|8||align="right"|33||align="right"|4||align="right"|1||||align="right"|29||align="right"|8||align="right"|31||align="right"|11||align="right"|23||||align="right"|16||align="right"|8||align="right"|21||align="right"|4||align="right"|7||align="right"|44
Regel 463:
|-
|[[Protestantse Kerk in Nederland]]
* [[Nederlandse Hervormde Kerk (hoofdbetekenis)|Nederlandse Hervormde Kerk]]
* [[Gereformeerde Kerken in Nederland (hoofdbetekenis)|Gereformeerde Kerken in Nederland]]
* [[Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden|Evangelisch-Lutherse Kerk]]
|align="right"|1.870.006<ref name="sila.nl" /> ||2014 || align="right"|± 1.944.000
Regel 544:
||2012 ||align="right"|30.728
|-
|[[
|-
|[[Geredja Indjili Maluku]]||align="right"|25.000 || 2011 ||align="right"|± 25.000
Regel 550:
|[[Apostolisch Genootschap]]||align="right"|± 16.597 <ref name="kaski609" /> ||2010 ||align="right"| ± 19.000
|-
|[[Nieuw-Apostolische
|-
|[[Vergadering van gelovigen]]|| || || align="right"|± 10.000
Regel 613:
== Overige statistieken ==
[[Bestand:Monumentale_torens_in_de_binnenstad.jpg|thumb|De [[Dom van Utrecht (hoofdbetekenis)|Dom van Utrecht]] en de [[Buurkerk]], oorspronkelijk katholiek, sinds 1580 beide protestants.]]
[[Bestand:Utrecht - Catharinakerk - Saint Catharine's Cathedral - Lange Nieuwstraat 36 - 36264 -1.jpg|thumb|De katholieke [[Sint-Catharinakathedraal|Catharijnekerk]], kathedraal van het [[Aartsbisdom Utrecht (
[[Bestand:2004 Mevlana Moschee Rotterdam.JPG|thumb|De [[Mevlana Moskee (Rotterdam)|Mevlana-moskee]] in Rotterdam.]]
[[Bestand:EsnogaAmsterdam.jpg|thumb|De [[Portugees-Israëlietische Synagoge]] in Amsterdam.]]
| |||