Vorstendom Transsylvanië: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Regel 36:
===Aanleiding===
[[File:Mihai 1600.png|thumb|right|Het vorstendom Transsylvanië in het jaar 1599]]
Op [[26 augustus]] [[1526]] wonversloegen de Turken onder de [[Ottomaanse Rijk|Ottomaanse]] sultan [[Süleyman I]] de [[Slag bij Mohács (1526)|slag bij Mohács]] tegenhet deHongaarse Hongarenleger waarbij de Hongaarse koning [[Lodewijk II van Hongarije|Lodewijk II]] om het leven kwam. [[Johan Zápolya]] (Szapolyai János) was op weg naar het slagveld maar nam om onbekende redenen niet deel aan de veldslag. Szapolyai werd in [[1529]] tot koning van [[Koninklijk_Hongarije_(1526-1867)|Hongarije]] verkozen maar ook [[Keizer Ferdinand I (1503-1564)|Ferdinand I]] van het [[Habsburgers|Habsburgse huis]] maakte aanspraak op de titel. Szapolyai kreeg de steun van de Ottomaanse sultan en overleed in [[1540]], waarna de sultan [[Boeda]] veroverde en een jaar later Centraal-Hongarije met het argument dat hij Szapolyai's zoon Jan II beschermde. Hongarije werd in drie delen verdeeld: de westelijke en noordelijke (nu Slowaakse provincies [[Koninkrijk Hongarije (1000-1526)|koninkrijk Hongarije]] dat onder Habsburgse bescherming viel, [[Ottomaans Hongarije]] dat rechtstreeks onder gezag van de sultan kwam te staan, en het Oost-Hongaarse koninkrijk dat autonoom mocht blijven maar wel schatplichtig aan de Ottomaanse sultan was. Dit zou later het Vorstendom Transsylvanië worden.
 
De dominantie van de [[Rooms-katholieke Kerk|Katholieke]] Kerk werd in de gebieden die onder Turks (Ottomaans) gezag stonden, en dus ook in Transsylvanië, in [[1568]] vervangen door de vrijheid van godsdienst, die aan het [[lutheranisme]] van de [[Zevenburger Saksen]], en het [[calvinisme]] en [[unitarisme (theologie)|unitarisme]] van de Hongaren en de Roemeense [[Oosters-orthodoxe kerk|orthodoxen]] de ruimte gaf.
 
Het vorstendom Transsylvanië ontstond in 1570 bij het [[Verdrag van Spiers (1570)|Verdrag van Spiers]], toen [[Johan II Sigismund Zápolya]] afzag van de titel 'koning van Hongarije' maar [[Keizer Maximiliaan II]] tegelijkertijd JohnJanos II erkende als prinsvorst van Transsylvanië. Transsylvanië kwam door dit verdrag onder het [[koninkrijk Hongarije te vallen]]. Na de dood van JanJanos II in [[1571]] kwam de [[Báthory]]-dynastie aan de macht. Zij regeerden tot [[1602]] als vazallen van het Ottomaanse en korte tijd ook van het Hongaarse rijk. Hun toenemende macht markeerde het begin van het vorstendom Transsylvanië als semi-onafhankelijke staat.
 
===Ottomaanse en Habsburgse invloed===
De Hongaarse prinsvorst [[Stefanus Báthory]], de eerste vorst van Transsylvanië, behield de religieuze vrijheid zoals vastgelegd in het [[Edict van Toerda]], maar hij interpreteerde deze verplichting in een steeds engere zin. Aan het einde van de regeerperiode van de Báthorys nam [[Sigismund Báthory]] als prinsvorst binnen het [[Heilige Roomse Rijk]] met het leger van Transsylvanië deel aan de [[Vijftienjarige Oorlog]]. Deze oorlog begon als een oorlog van christenen tegen de Turken, maar eindigde als een conflict tussen Transsylvanië, de Habsburgers, de Ottomanen en [[woiwode]] [[Michaël de Dappere]] van [[Vorstendom Walachije|Walachije]]. Het gevolg hiervan was dat het vorstendom rond [[1601]] opnieuw onder Habsburgse soevereiniteit, nu die van [[keizer Rudolf II]], stond die de [[contrareformatie]] steunde omen de [[Rooms-Katholieke Kerk]] tot de staatskerk van het [[Habsburgse Rijk]] te kunnenwilde maken. Dit voornemen werd afgebroken, althans wat Transsylvanië betreft, door de verkiezing, op [[5 april]] [[1603]] van [[István Bocskai]] als vorst van Transsylvanië. en twee maanden later ook als prinskoning van Hongarije. István Bocskai leidde van [[1604]] tot [[1606]] een succesvolle opstand tegen de Habsburgers die leidde tot het [[Verdrag van Wenen (1606)|verdrag van Wenen]] in [[1606]]. Daarbij werd onder meer bepaald dat de edelen en burgers van Transsylvanie hun eigen vorsten mochten kiezen. Dit was politiek gezien echter voorlopig niet uit te voeren omdat de Kroaat [[Georg Keglevic]] - [[opperbevelhebber]], [[generaal]], vice-[[Ban (landvoogd)|ban]] van Kroatië, Slavonië en Dalmatië - in [[1602]] al tot [[Baron (titel)|baron]] van Transsylvanië was uitgeroepen.
 
===Gouden jaren, eerste helft 17e eeuw===
De gouden jaren beleefde het vorstendom onder het gezag van Bocskai's opvolgers [[Gabriël Bethlen]] die regeerde van 1613 tot 1629 en [[George I Rákóczi]] die regeerde van 1630 tot 1648. Bethlen durfde het zelfs aan om drie keer een oorlog tegen Oostenrijk te beginnen en twee keer de titel van koning van Hongarije op te eisen. Deze periode eindigde met het [[vrede van Nikolsburg]] van [[31 december]] [[1621]] dwong hij voor de protestanten opnieuw godsdienstvrijheid af die in het verdrag van Wenen al was uitgesproken, maar door [[keizer Ferdinand II]] niet werd nagekomen. Het [[verdrag van Linz]] van [[16 september]] [[1645]] dat Rákóczi met de keizer sloot bevestigde opnieuw de religieuze vrijheid voor de Hongaarse protestanten zoals vastgesteld bij het verdrag van Wenen in 1606. Rákóczi en Bethlen spendeerden grote sommen geld aan het verfraaien van de hoofdstad Gyulafehérvár (nu [[Alba Iulia]]) dat heteen belangrijkste protestantseprotestants bolwerk in oostelijk [[OostMidden-Europa]] werd. Tijdens hun heerschappij was het vorstendom een van de weinige landen waar [[rooms-katholieken]], [[Calvinisme|calvinisten]], [[Lutheranisme|lutheranen]] en [[Unitarisme (theologie)|utilitaristenunitariërs]] elkaar tolereerden. Al deze religies behoorden tot de 'algemeen erkende geloven' (''religiones recaepte''). De [[Oosters-orthodoxe kerk|orthodoxen]], die het grootste kerkgenootschap vormden onder de Transsylvaanse Roemenen, werden echter alleen getolereerd.
 
===Onder Habsburgs bestuur===
De val van [[Oradea|Nagyvárad]] (nu Oradea)) in 1660 luidde het begin in van een periode waarin de machtautonomie van het vorstendom afkalfde, ten voordele van de Habsburgse koningen. In [[april]] [[1661]] verklaarde de Transsylvanische raad onder het bestuur van prinsvorst Kemeny zich onafhankelijk van de Ottomanen. Ze vroegen steun aan in Wenen, maar een geheime overeenkomst tussen de Ottomanen en de Habsburgers zorgde ervoor dat de Habsburgse positie nog meer versterkte. Na het verlies van de Ottomanen bij het [[Beleg van Wenen (1683)|beleg van Wenen]] speelden zij geen rol meer en in 1683 begonnen de Habsburgers hun bestuur over het voormaligevoormalig autonome TranssylvanieTranssylvanië geleidelijk verder uit te breiden. Het gevolg hiervan was dat aan het einde van de zeventiende eeuw het vorstendom volledig onder controle stond van het door de Habsburgers gecontroleerde [[Koninklijk_Hongarije (1526-1867)|Hongarije]] kwam. Vanaf de vrede van Sathmar (nu [[Satu Mare (stad)|Satu Mare]]) in [[1711]] wisten de Habsburgers hun macht te verstevigen en werden de Transsylvanische prinsenvorsten door gouverneurs vervangen. In 1765 werd het gebied opgewaardeerd tot het [[grootvorstendom Transsylvanië]], als [[Kroonland_(Oostenrijk)|kroonland binnen Oostenrijk]]. Het streven van de Habsburgers om Transsylvanië te katholiceren[[rekatholiceren]] was deels mislukt, maar de positie van de Kerk was inmiddels wel gepriviligeerd. Een aanzienlijk deel van de Orthodoxeorthodoxe en tegelijk Roemeense meerderheid van de bevolking was welinmiddels ook verbonden aan dedie [[Kerk van Rome]] door hun opname in een eveneens gepriviligeerdezogenaamd [[Grieks-KatholiekeGeünieerde kerkKerk]] waarin de oosterse riten werden gevierd en aan priesters het huwelijk was toegestaan, maar waarin de bisschoppen het oppergezag van Rome erkenden en op voordracht van de oosterseHabsburgse ritenmonarchen door de [[Paus]] werden gevierd,benoemd. maarAan het einde van de 18de eeuw was een situatie bereikt waarin de bisschoppen[[Rooms-katholieke kerk]] het oppergezagdominante vangodsdienstige instituut was geworden en de overige kerkgenootschappen een getolereerde status hadden. De calvinistische kerken werden beschermd door de Transsylvaanse adel, de lutheranen hadden hun vrijheid kunnen handhaven binnen hun, in de 13de eeuw met koninklijk privilegie verleende, bestuurlijke autonomie (zie [[PausZevenburger Saksen]] erkenden).
[[Bestand:Ottomaanse Rijk in Centraal Europa in 1683 (NL).svg|thumb|500px|left]]