Dagpauwoog: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
rv geen eigen waarnemingen toevoegen aub... |
k Fix parameters |
||
Regel 25:
De dagpauwoog is een [[Palearctisch gebied|palearctische soort]] die voorkomt in grote delen van [[Europa (werelddeel)|Europa]] en oostwaarts in [[Azië]] voorkomt tot in [[Japan]]. In zuidelijk en zuidoostelijk Azië ontbreekt de soort.<ref name="ADW">{{en}} {{Citeer web | url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Inachis_io.html | titel = ''Inachis io'' peacock butterfly | auteur = Animal Diversity Web}}</ref>
Binnen Europa heeft de soort zijn noordgrens in het zuiden van [[Scandinavië]] omdat het ten noorden hiervan te koud is.<ref name="ZWEED">{{en}} {{Citeer web | url = http://www.lepidoptera.se/species/inachis_io.aspx | titel = ''Inachis io'' | auteur = Swedish moths and butterflies}}</ref><ref name="ATRI" /> In het zuiden van Europa ontbreekt de soort rond het [[Middellandse Zeegebied]]. In [[Groot-Brittannië]] is de dagpauwoog met name in het zuidelijke deel te vinden en wordt deze naarmate men noordelijker komt, zeldzamer. In [[Ierland (land)|Ierland]] komt de soort wel algemeen voor.<ref name="ARKIVE" />
De vlinder heeft geen echte voorkeur voor een bepaald leefgebied, als het maar zonnig is en er bloemen zijn om nectar uit te zuigen. Daarom is de soort vooral te vinden in bloemrijke graslanden, maar ook tuinen worden veel bezocht en vooral als er planten als de [[vlinderstruik]] in staan. Veel vlinders worden in hun verspreiding in sterke mate beperkt door de verspreiding van de [[waardplant]]en waarop de rupsen leven. De larven van de dagpauwoog beschikken echter over een ruim aanbod aan voedsel omdat de [[brandnetel|brandnetels]] waarop ze leven zeer algemeen voorkomen. De vlinder kan zich hierdoor ontwikkelen in slecht onderhouden tuinen, slootkanten, industrieterreinen, braakliggende stukken grond, bosranden, vuilstortplaatsen, parken, wegbermen, spoordijken en vele andere door de mens geschapen biotopen.<ref name="VLIN" />
Regel 60:
De kop is relatief klein maar is duidelijk te onderscheiden van de achterzijde door de verschillende aanhangsels. De meest geprononceerde uitsteeksels zijn de antennes, die relatief lang en zwart van kleur zijn. De antennes zijn dun en sprieterig en hebben een opvallend, tonvormig uiteinde dat aan de bovenzijde wit van kleur is. De antennes zijn belangrijke zintuigen en bevatten chemoreceptoren om voedsel en een partner op te sporen.
De voorzijde van de kop bevat verschillende gepaarde organen, waarvan de zogenaamde [[labiaal|labiale]] [[palp]]en vaak duidelijk te zien zijn als behaarde uitsteekseltjes aan de voorzijde. In het midden van de labiale palpen is de [[proboscis]] of roltong gelegen. Deze oprolbare tong is in rust niet te zien maar kan bij het opnemen van voedsel enkele
===Borststuk===
Regel 101:
De vlinder zet in totaal ongeveer 800 tot 1000 eitjes af in groepjes van 50 tot enkele honderden exemplaren, vrijwel uitsluitend op de [[brandnetel]]. De eitjes worden in onsamenhangende groepjes afgezet aan de onderzijde van het blad en niet in regelmatige rijen zoals bij andere insecten het geval is. Hierdoor is bij een aanval van een eieretend roofinsect de kans groter dat er een aantal eitjes overblijft.<ref name="BUGBOOK" /> De eitjes van de dagpauwoog worden in vergelijking met die van de [[kleine vos]] (''Aglais urticae'') op meer beschaduwde plaatsen afgezet.<ref name="UKBUTT" />
Het ei is enkele millimeters lang, heeft een groene kleur en is ovaal van vorm. Aan de onderzijde van het ei begint een patroon van lichtgekleurde, opstaande randen, die naar de bovenzijde toenemen in hoogte en doorlopen tot iets boven de bovenzijde van het ei. De eitjes van de dagpauwoog hebben meestal zeven of soms acht van dergelijke opstaande randen, de eitjes van de [[kleine vos]] hebben er meestal acht of soms negen.<ref name="ENTO">{{en}} {{
===Rups===
Regel 110:
De [[rups|rupsen]] hebben een diepzwarte lichaamskleur die duidelijk afsteekt tegen de planten waarop ze leven. Ook rupsen die zich in een spinselnest bevinden zijn door hun zwarte kleur met witte stippen duidelijk te zien. Het gehele lichaam is voorzien van regelmatige, zeer kleine witte, ronde stippen. Een ander kenmerk zijn de rijen zwarte stekels, die naar voren gericht zijn en vertakt zijn in haartjes. De huid doet fluweelachtig aan. De rups heeft aan de voorzijde drie zwarte, gelede poten, maar hij beweegt zich voornamelijk voort met behulp van een aantal extra pootjes, in het bijzonder de pseudopoten aan de onderzijde van het midden van het lichaam. Deze poten zijn geelbruin van kleur<ref name="ATRI" /> en ze steken duidelijk af tegen het zwarte lichaam. Achteraan het lichaam is onder het laatste segment een paar vlezige, ongelede poten aanwezig, die geelbruin van kleur zijn. Deze worden de naschuivers genoemd en duwen het lichaam naar voren. Zowel de borstpoten als de naschuivers worden [[propoot|propoten]] genoemd; ze dienen alleen de rups en verdwijnen tijdens de [[metamorfose (biologie)|metamorfose]].
Als de jonge rupsen uit het ei kruipen zijn ze slechts een paar millimeter lang. Ze blijven bij elkaar en bouwen een nest gemaakt van spinsel, meestal in de top van de plant. Net als bij andere rupsen wordt het spinsel aangemaakt door klieren in de kop.<ref name="BUGBOOK">{{en}} {{
De eerste generatie leeft van mei tot juni, de tweede van juli tot september. Bij gunstige omstandigheden verpopt de rups binnen een maand nadat hij uit het ei is gekropen; het [[verpopping|popstadium]] duurt ongeveer een week.<ref name="VLIN" />
Regel 135:
===Pop===
[[Bestand:Inachis.io.7344.jpg|thumb|Pop, onderzijde links en buikzijde boven.]]
De dagpauwoog verpopt vaak aan de onderzijde van een blad. Meestal gebeurt dat in de buurt van zijn voedselplant, maar de pop kan ook worden aangetroffen op nabijgelegen takken of muren. De pop hangt met de bovenzijde naar beneden en is aan het blad vastgehecht met spinsel.<ref name="GRZ">{{nl}} {{
De pop heeft een voorgevormde breuklijn die openscheurt zodra de vlinder zich naar buiten werkt. De uitgekomen vlinder blijft een tijdje bij de pophuid omdat de vleugels eerst moeten worden volgepompt met vloeistof en vervolgens moeten uitharden voordat ze kunnen worden gebruikt om te vliegen. Ook de tong is bij het uitsluipen nog niet gefuseerd; de twee delen worden door middel van haakjes aan elkaar gehecht zodat de voor vlinders typische buisvormige en oprolbare tong ontstaat.
Regel 141:
===Imago===
[[Bestand:ComputerHotline_-_Sortie-9_(by)cutted.jpg|thumb|Een dagpauwoog verlaat de pop.]]
Na de vliegtijd - van maart tot en met september - overwintert het volwassen dier of [[Imago (biologie)|imago]] op vochtige koele en beschutte plekken zoals in boomholtes, holen van zoogdieren, grotten en onderaardse spleten. Ook menselijke bebouwing is zeer geschikt als overwinteringsplaats en de vlinders kunnen worden aangetroffen in zolders, schuren, tuinhuisjes en kelders. Om zich te beschermen tegen [[vorst (weer)|vorst]] bevat het lichaam van de vlinder verbindingen die lijken op [[Etheenglycol|glycol]] en een op [[antivries]] gelijkende werking hebben.<ref name="BUGBOOK" /> Als de vlinder wordt verstoord, worden de oogvlekken getoond en daarnaast kan een sissend geluid worden geproduceerd door de vleugels tegen elkaar te wrijven.<ref name="UKBUTT" /> Deze vorm van geluidproductie komt wel meer voor bij de insecten en wordt [[stridulatie]] genoemd.
In gematigde streken zoals West-Europa en dus ook Nederland ontwikkelt zich meestal slechts 1 generatie per jaar.<ref name="UKBUTT" /> <ref name="VLINNET" /> In warmere streken ontwikkelen de rupsen zich sneller en kunnen twee tot drie generaties tot ontwikkeling komen.<ref name="INSECT" />
De dagpauwoog kan wanneer hij eenmaal volwassen is zeer oud worden in vergelijking met andere vlindersoorten. De meeste soorten sterven al na enkele weken of dagen, de volwassen dagpauwoog kan echter - in de vrije natuur - maanden oud worden. Van een in gevangenschap gehouden exemplaar is bekend dat een leeftijd van elf maanden werd bereikt.<ref name="BURT">{{en}} {{
== Voedsel ==
Regel 151:
De rupsen van de dagpauwoog zijn gespecialiseerd in het eten van [[grote brandnetel]] (''Urtica dioica''). Ook de planten [[hop (plant)|hop]] (''Humulus lupulus'') en [[kleine brandnetel]] (''Urtica urens'') kunnen dienen als voedsel. Brandnetels worden door andere dieren juist vermeden door hoge concentraties [[Emergentium|brandharen]]. De rupsen kunnen zo massaal voorkomen dat ze grote groepen brandnetels helemaal kaalvreten. Ze eten zowel overdag als 's nachts en zijn echte eetmachines.
Planten waarvan de volwassen vlinders nectar zuigen zijn onder andere: [[betonie]] (''Stachys officinalis''), [[distels]] (''Carduus''), [[vederdistel]] (''Cirsium''), [[wilde hyacint]] (''Hyacinthoides non-scripta''), [[pinksterbloem]] (''Cardamine pratensis''), [[paardenbloem]] (''Taraxacum officinale''), [[blauwe knoop]] (''Succisa pratensis''), [[heelblaadjes]] (''Pulicaria dysenterica''), [[havikskruid]] (''Hieracium''), [[biggenkruid]] (''Hypochaeris''), [[koninginnenkruid]] (''Eupatorium cannabinum''), [[wilde marjolein]] (''Origanum vulgare''), [[wilde liguster]] (''Ligustrum vulgare''), [[jakobskruiskruid]] (''Jacobaea vulgaris''), [[grote kaardebol]] (''Dipsacus fullonum''), [[watermunt]] (''Mentha aquatica'') en [[Duizendblad (soort)|gewoon duizendblad]] (''Achillea millefolium'').<ref name="UKBUTT" />
Ook verschillende tuinplanten als [[vlinderstruik]] en [[lavendel]] worden bezocht door de dagpauwoog. In het vroege voorjaar, als de vlinders uit hun schuilplaatsen komen, zijn ze afhankelijk van vroeg bloeiende planten om aan nectar te komen en zijn dan vaak aan te treffen op bomen als de [[boswilg]] (''Salix caprea'').<ref name="VLIN" />
{{Clearboth}}
Regel 174:
== Vijanden ==
[[Bestand:Inachis io (3596186735).jpg|thumb|left|Oudere exemplaren hebben vaak beschadigde vleugels als gevolg van aanvallen door vogels.]]
De dagpauwoog is een schuwe soort die zich moeilijk laat benaderen. In rust worden de vleugels tegen elkaar geklapt boven het lichaam, zodat de vlinder sprekend lijkt op een dor blad. De donkere vleugeladering (die gelijkenis vertoont met bladnerven) en de grillige donkere vlekken (die vraatsporen imiteren) versterken dit effect. Als een vlinder wordt verstoord, worden de vleugels uitgeklapt waarbij de bont gekleurde oogvlekken tevoorschijn komen. Deze dienen om dieren als vogels af te weren. Indien een vogel toch aanvalt, wordt meestal op de duidelijk zichtbare oogvlek gemikt. De vleugel kan hierdoor beschadigd raken, maar de vlinder weet vaak te ontsnappen.<ref name="WIJB">{{nl}} {{
Net als bij andere vlindersoorten worden zowel de eitjes als de rupsen gepredeerd door verschillende [[parasitoïde|parasitoïden]]. Soorten uit de geslachten ''[[Telenomus]]'' en ''[[Trichogramma]]'' zijn beruchte eierparasieten van verschillende vlinders. De vrouwtjes van deze geslachten zoeken de eitjes van vlinders op en zetten in ieder ei één van hun eigen eitjes af. De larve van de sluipwesp eet vervolgens het zich ontwikkelende embryo van de dagpauwoog op in het ei. Uit de eitjes van de vlinder komt vervolgens een nieuwe generatie sluipwespen tevoorschijn die op zoek gaat naar vlindereieren.
Regel 181:
Andere parasitoïden richten zich op de rups, zoals de sluipwesp ''[[Phobocampe confusa]]''. De vrouwtjes zetten met de lange legboor een ei af in het rupsenlichaam waarna de larven de rups opeten. De [[sluipvliegen|sluipvlieg]] ''[[Sturmia bella]]'' zet de eitjes af op de voedselplant van de rupsen waarna de vliegenlarve de rups binnendringt en deze van binnenuit opeet. Zodra de larve zich heeft volgevreten wordt het rupsenlichaam verlaten en vindt de verpopping plaats. Op [[YouTube]] zijn hiervan video's beschikbaar.<ref>{{en}} YouTube Peacock Butterfly caterpillars and their enemies - [http://www.youtube.com/watch?v=1kvF0Q1HrGc Website]</ref> In Groot Brittannië is de vlieg vermoedelijk een bedreiging voor de aan de dagpauwoog verwante [[kleine vos]].<ref>{{en}} Mail Online - David Derbyshire - The butterfly threatened by a grisly parasite reminiscent of the Alien films - [http://www.dailymail.co.uk/news/article-548594/The-butterfly-threatened-grisly-parasite-reminiscent-Alien-films.html Website]</ref> Een andere op de dagpauwoog jagende sluipvlieg is de soort ''[[Zenillia vulgaris]]".<ref>{{en}} Butterflies of Britain & Europe - Peacock - [http://www.learnaboutbutterflies.com/Britain_-_Inachis_io.htm Website]</ref> Sommige rovende insecten als roofwantsen steken hun naald-achtige snuit in de rups en zuigen de deels vloeibare lichaamsinhoud op.
De rupsen hebben door hun stekelige lichaamsoppervlak maar weinig gespecialiseerde vijanden die het aandurven de rups in één keer door te slikken. Als de rupsen worden aangevallen bewegen ze gelijktijdig het achterlijf heen en weer wat dient om de vijand te verwarren.<ref name="UKBUTT" /> Ook kan de rups zijn maaginhoud ledigen over een vijand. Bij aanraking rollen de rupsen zich vaak tot een bal en laten zich op de grond vallen.
{{
==Naamgeving en taxonomie==
Regel 188:
De dag(-)pauwoog dankt zijn Nederlandse naam aan de dagactieve levenswijze en de vlekken op de vleugels. Deze zogenaamde oogvlekken of [[ocellus|ocelli]] hebben [[iriseren|iriserende]] blauwe en paarse kleuren en doen denken aan de oogvlek op een staartveer van een mannelijke [[blauwe pauw|pauw]] (''Pavo cristatus''). Er is ook een vlinder genaamd [[nachtpauwoog]] maar deze soort heeft een andere lichaamsbouw en is 's nachts actief. Oogvlekken op de vleugels komen overigens bij veel meer soorten vlinders voor, ook bij soorten uit andere families.
Een verouderde Nederlandse naam is pauwoogvlinder.<ref name="VLINNET">{{nl}} {{Citeer web | url = http://www.vlindernet.nl/vlindersoort_naamgeving.php?vlinderid=1086&vq= | titel = Dagpauwoog | auteur = Vlindernet}}</ref> Ook in andere talen verwijst de naam van de vlinder naar de op de pauwenogen lijkende vlekken.<ref name="VLIN">{{
De dagpauwoog werd voor het eerst in 1758 wetenschappelijk beschreven door [[Carolus Linnaeus]] als ''Papilio io'' in zijn werk [[Systema Naturae]].<ref>{{en}} Butterflies of Norway - ''Inachis io'' - [http://www.nagypal.net/norge/io.htm Website]</ref> De soort is later onder verschillende andere namen beschreven zoals ''Nymphalis io'' en behoorde lange tijd tot het [[monotypisch]]e geslacht ''Inachis''. Hierdoor wordt in de literatuur meestal de naam ''Inachis io'' gebruikt. Op basis van nieuwe inzichten wordt de soort tegenwoordig tot het geslacht ''[[Aglais]]'' gerekend. De wetenschappelijke naam ''Aglais io'' wordt uitgesproken als 'achla-ies ie-o' en de oude naam ''Inachis io'' wordt uitgesproken als 'ienasjis ie-o'.
Regel 207:
{{References|2=2}}
;Bronnen
* {{nl}} - Ivo Novák - ''Vlinders'' - Pagina's 54 - 55 - Aventium, Praag - 1986 - {{ISBN
* {{en}} - UK Butterflies - Peacock butterfly (''Inachis io'') - [http://www.ukbutterflies.co.uk/species.php?species=io Website]
* {{en}} - Animal Diversity Web - ''Inachis io'' peacock butterfly - [http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Inachis_io.html Website]
| |||