Retorica: verschil tussen versies

[[AfbeeldingBestand:Démosthène s'exerçant à la parole (1870) by Jean-Jules-Antoine Lecomte du Nouÿ.jpg|thumb|[[Jean-Jules-Antoine Lecomte du Noüy]], ''Démosthène s'exerçant à la parole'' (De redenaar [[Demosthenes (redenaar)|Demosthenes]] oefent zich in de rede).]]

Men spreekt ook wel van ''ars rhetorica'' tegenover ''eloquentia''. Oorspronkelijk was deze kunst bittere noodzaak in de [[politiek]] en de [[rechtspraak]]. Vooral in het oude Griekenland was het voor politici belangrijk dat zij de retorica beheersten. De retorica stond dan ook centraal in het onderwijs aan zonen van welvarende families. De [[sofisten]] waren hierin gespecialiseerd.

In [[Vlaanderen]] was ''retorica'' tot in de [[1980-1989|jaren tachtig]] de benaming voor het laatste leerjaar van de [[Latijn]]se [[Algemeen secundair onderwijs|humaniora]] in het [[secundair onderwijs]]. In de zesde klas of retorica lag het accent op de studie van klassieke redenaars [[Marcus Tullius Cicero|Cicero]] en [[Jacques-Bénigne Bossuet|Bossuet]].<br />

Ook in [[Nederland]] is deze naam voor de zesde klas [[gymnasium]] gebruikt, minstens tot halverwege de [[jaren zestig]].{{feitBron?||2017|05|25}}

Retorica, of effectief spreken en de kunst van het overtuigen, kent geen sterke traditie in het Nederlandse onderwijs, in tegenstelling tot het Engelse of Franse onderwijs.<ref>{{Citeer web|url=https://www.trouw.nl/home/spreekangst-je-stelt-jezelf-te-hoge-eisen~abdf9faf/|titel=Spreekangst? Je stelt jezelf te hoge eisen|bezochtdatum=2017-03-17|werk=Trouw|taal=nl}}</ref> In de analyse van [[Frits Bolkestein]] zijn er, in ieder geval in het politieke domein, vier oorzaaken: "Ten eerste de opkomst van de beroepspoliticus. Ten tweede de groei van de collectieve sector met de daarmee gepaard gaande complexiteit. Ten derde de eenzijdige recrutering van politici-woordvoerders uit verwante specialistische beleidsvelden binnen de overheid of de semi-overheid. Ten vierde de consensusgerichte wijze van politiek bedrijven die verhullend en wollig taalgebruik lonend maakt".<ref name=":0">{{Citeer web|url=https://onzetaal.nl/wie-de-vorm-beheerst-is-de-inhoud-meester/|titel=Wie de vorm beheerst, is de inhoud meester - Frits Bolkestein {{!}} Genootschap Onze Taal|bezochtdatum=2017-03-20|werk=Onze Taal|taal=nl}}</ref> Bolkestein pleit in zijn artikel op de website van Onze Taal voor meer welsprekendheid in de politiek en van hem is dan ook de tamelijk bekend geworden uitspraak:<blockquote>Wie de vorm beheerst, is de inhoud meester. <ref name=":0" /></blockquote>Volgens Marc Huys, vertaler van Aristoteles' ''Retorica'', is in de tweede helft van de [[20e eeuw]] de belangstelling voor de klassieke retorica toegenomen, omdat ook in moderne trainingen telkens wordt verwezen naar de oude indeling van [[middelen van overtuiging]]: ethos, pathos en logos.

Retorica was vanaf ongeveer de [[5e eeuw v.Chr.]] een echt vak, met docenten en een uitgewerkt leersysteem.<ref>{{Citeer boek|auteurlink=|auteur=Claes, Paul & Hulsens, Eric|titel=Groot retorisch woordenboek, lexicon van stijlfiguren|datum=2015|bladzijdes=7 - 9|ISBN=978 94 6004 199 0|bezochtdatum=|URLdatum=}}</ref> Belangrijke bijdragen aan de dit leersysteem werden geleverd door Isocrates en later door Quintilianus en Cicero. De belangrijkste bron die we vandaag nog gebruiken om hierop terug te grijpen is de ''[[Opleiding tot redenaar]]'' van Quintilianus - het omvangrijkste handboek van de welsprekendheid en het onderwijs hierin. Quintilianus' ''Institutio oratoria'' "kan beschouwd worden als uitvloeisel, en misschien ook hoogtepunt van vijf eeuwen theorievorming over en onderwijs in de welsprekendheid.", aldus [[Piet Gerbrandy]]. <ref name=":1">{{Citeer boek|auteurlink=Marcus_Fabius_Quintilianus|auteur=Marcus Fabus Quintilianus|titel=De opleiding tot redernaar, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Piet Gerbrandy|datum=2001|bladzijdes=9 - 22, 342, 394, 583|ISBN=90 6554 432 2|bezochtdatum=|URLdatum=}}</ref>

In de antieke retorica ging men ervan uit dat een redenaar altijd vijf fasen doorloopt. Het gaat hierbij om: vinding (''inventio)'', ordening (''dispositio)'', verwoording (''elocutio''), geheugentraining (''memoria'') en voordracht (''actio'' of ''pronuntiato''). <ref name=":1" /> Het is belangrijk om hierbij aan te tekenen dat Quintilianus zich voornamelijk richtte op het genre van de redevoering voor de rechtbank, het ''genus iudiciale''. <ref name=":1" /> Onderstaande verdeling is grotendeels gebaseerd op de inleiding die Piet Gerbrandy geeft in zijn vertaling van Quintilianus' boek. Het is opvallend te noemen dat de eerste vier fasen uit voorbereidingsstappen bestaan, waarna pas in de vijfde fase de voordracht of het betoog zelf naar voren komt.

Geheugentraining, in de ''Institutio oratorio'' ook wel mnemotechniek genoemd, behelst de fase van het memoriseren, het onthouden van het betoog. Quintilianis reikt hier bijvoorbeeld het verhaal van het geheugen van Simonides aan, om te illustreren dat het memoriseren van een betoog kan door de "gedachteninhoud aan een bepaalde locatie" te koppelen. Bijvoorbeeld door zich een groot huis voor te stellen dat de spreker goed kent, om vervolgens elk onderdeel van zijn of haar betoog te koppelen aan één van de kamers.