Hertachtigen: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting Label: Misbruikfilter: Experimenteren |
Geen bewerkingssamenvatting Label: Misbruikfilter: Schuttingtaal |
||
Regel 11:
{{Zie artikel|Dit artikel gaat over de infraorde der apen. Zie voor de Duitse gemeente [[Apen (Nedersaksen)]]}}
{{Taxobox zoogdier
| afbeelding = Bonobo.jpg
| afbeeldingtekst = [[Bonobo]] (''Pan paniscus'')
| orde = [[Primaten|Primates]] (Primaten)
| onderorde = [[Haplorhini]] (Apen en spookdiertjes)
| taxon = [[Infraorde]]
| w-naam = Simiiformes
| auteur = [[Ernst Haeckel|Haeckel]]
| datum = 1866
| afbeeldingII = Zwergmeerkatze-drawing.jpg
| afbeeldingIItekst = [[Dwergmeerkat]] (''Miopithecus talapoin'')
| commons = Monkey
}}
De '''apen''' ('''Simiiformes''', ook wel Simiae of Anthropoidea) zijn een [[infraorde]] uit de orde der [[primaten]] (Primates). Alle primaten die niet tot de infraorde van de apen behoren worden [[halfaap|halfapen]] genoemd. Een groep halfapen, de [[spookdiertjes]], wordt beschouwd als de nauwste verwant van de apen en samen worden ze geplaatst in de onderorde [[Haplorhini]].
De apen zijn verdeeld in twee groepen ("parvordes"), de [[breedneusapen]] (Platyrrhini) uit [[Midden-Amerika|Midden]]- en [[Zuid-Amerika]] en de [[smalneusapen]] (Catarrhini) uit [[Afrika]] en [[Azië]]. Deze parvordes worden soms als aparte [[infraorde]]s gezien. Tot de smalneusapen behoren ook de [[mensapen]] en de [[mensen]]. In verscheidene talen wordt een onderscheid gemaakt tussen apen en mensapen (bijvoorbeeld het [[Engels]]: ''monkey'' (aap) en ''ape'' (mensaap)). Het [[Nederlands]] maakt dit onderscheid niet en met het woord aap worden ook mensapen aangeduid.
Apen leven voornamelijk in warmere streken, die veelal begroeid zijn met [[boom (plant)|bomen]]. In de [[tropisch regenwoud|tropische regenwouden]] komen de meeste soorten voor. De meeste apen zijn dan ook goede klimmers, die een groot gedeelte van de dag in bomen doorbrengen. Slechts enkele soorten wagen zich op de open vlakte (bijvoorbeeld de [[huzaaraap]]) of in rotsachtige streken (verscheidene bavianen en makaken) of leven in koudere streken (bijvoorbeeld de [[Japanse makaak]] die in Japan tot boven de sneeuwgrens kan worden aangetroffen, of de [[stompneusapen]] uit de Himalaya). De [[gelada]], een aan de [[bavianen]] verwante apensoort, leeft op de hogergelegen grasvlakten van het [[Ethiopisch Hoogland]]. Apen zijn over het algemene [[herbivoor]], die voornamelijk van vruchten, noten, bladeren, stengels en boomsappen leven. Sommige soorten eten ook dierlijk materiaal, als insecten en vogeleieren. Vooral kleinere apensoorten als de [[klauwaapjes]] leven voor een groot gedeelte van insecten. De meeste apen zijn groepsdieren, die leven in grote [[troep (dier)|troepen]]. [[Solitair]]e soorten, als de [[orang-oetans]], zijn ver in de minderheid.
Apen zijn over het algemeen middelgrote boombewonende dieren. Bij veel soorten is de staart langer dan de rest van het lichaam. Bij enkele apen van de Nieuwe Wereld heeft deze staart zich ontwikkeld tot een grijpstaart. Bij mensapen ontbreekt de staart geheel. De benen zijn langer dan de armen, maar niet bij [[gibbons (mensaap)|gibbons]]. Apen hebben relatief grote [[hersenen]] en een grote, bolvormige hersenkas, waarmee ze zich onderscheiden van de halfapen. Veel soorten worden als vrij [[intelligentie|intelligent]] beschouwd: ze zijn vindingrijk, speels en passen zich gemakkelijk aan veranderende omstandigheden aan. Ook zijn apen meer op hun [[zien|zicht]] aangewezen dan de halfapen, die een beter ontwikkeld [[gehoor]] en [[reukzin]] hebben. De ogen staan recht naar voren gericht.
De kleinste apensoort is het [[dwergzijdeaapje]] (''Cebuella pygmaea''), de grootste de [[oostelijke gorilla]] (''Gorilla beringei'').
== Smalneusapen ==
De smalneusapen (Catarrhini) zijn de apen die voorkomen in de [[Oude Wereld]], voornamelijk in [[Afrika]] en [[Azië]]. In het [[Europa (continent)|Europese]] [[Gibraltar]] leeft een (mogelijk verwilderde) kolonie [[Berberaap|berberapen]]. Hoewel ze bijna allemaal goed kunnen klimmen, brengen veel [[apen van de Oude Wereld]] minstens een deel van hun tijd op de grond door. Over het algemeen zijn ze groter dan de [[apen van de Nieuwe Wereld]], en allemaal hebben ze platte nagels aan vingers en tenen. De huid op de billen is bij de meeste soorten verdikt, zodat ze er op kunnen zitten. De neus is smaller en de neusgaten zijn dicht bij elkaar geplaatst en voorwaarts of omlaag gericht. Grijpstaarten hebben ze niet.
Ze worden verder onderverdeeld in de [[mensapen]] en de [[apen van de Oude Wereld]]. Tot de eerste groep behoren onder andere de [[gibbons (mensaap)|gibbons]], [[chimpansees]], [[gorilla's]] en [[orang-oetans]], tot de tweede groep behoren onder andere de [[bavianen]], [[mangabeys]], [[makaken]], [[meerkatten]] en [[slankapen]].
[[Bestand:Colobusapen mei 2004.jpg|thumb|225px|[[Oostelijke franjeaap|Colobusapen]] in [[Dierenpark Emmen]], [[Emmen (Drenthe)|Emmen]], mei 2004]]
[[Slankapen]] hebben een gespecialiseerde [[maag]], waardoor ze van moeilijk verteerbare bladeren en onrijpe vruchten kunnen leven. Tot de slankapen behoren onder andere de [[franjeapen]] of colobusapen, de [[langoeren]] en de [[neusaap]].
[[Bavianen]] en [[makaken]] leven veel op de grond. Ze hebben wangzakken waarin ze voedsel kunnen wegstoppen als ze op handen en voeten lopen. [[Meerkatten]] leven doorgaans hoog in de bomen, hoewel er ook soorten zijn die de voorkeur geven aan de [[Savanne (landschap)|savanne]]. Er zijn ongeveer twintig verschillende [[soort]]en die allen leven in [[Afrika]]. Ze verschillen onderling sterk in kleur, maar komen overeen in lichaamsbouw. Meerkatten zijn tussen de 70 en 175 cm lang en hebben een staart die een derde tot de helft van hun totale lichaamslengte inneemt. Ze hebben een korte snuit, en zeer handige grijphanden en -voeten. De grote kleurverscheidenheid dient waarschijnlijk om de apen in staat te stellen hun soortgenoten snel te herkennen.
== Breedneusapen ==
[[Bestand:HowlerHanging.jpg|225px|thumb|[[Mantelbrulaap]] (''Alouatta palliata'')]]
Tot de breedneusapen van Midden- en Zuid-Amerika (Platyrrhini) behoren onder andere de [[brulapen]], [[spinapen]], [[slingerapen]], [[oeakari's]], [[springaapjes]], [[kapucijnapen]], [[doodshoofdaapjes]], [[saki's]], [[grijpstaartapen]], [[bongolio's]] en [[klauwaapjes]]: de [[oeistiti's]], [[leeuwaapjes]] en de [[tamarins]]. Ook de enige nachtactieve apen behoren tot deze groep. Dit zijn de [[nachtaapjes]], ook wel doeroecoeli's of uilaapjes genoemd. Er bestaan nog wel andere nachtactieve primatensoorten, maar dit zijn allen halfapen. Breedneusapen hebben verder uit elkaar staande en wijdere neusgaten, die zijwaarts gericht zijn. Anders dan bij de smalneusapen hebben breedneusapen geen huidverdikkingen op de kont. Enkele soorten hebben een grijpstaart.
De afkomst van deze groep is voor de wetenschappers een raadsel. [[Desoxyribonucleïnezuur|DNA]]-onderzoek bevestigt dat ze allemaal nauw verwant zijn en voortkomen uit een gemeenschappelijke voorouder, maar onduidelijk is hoe deze voorouder in Zuid-Amerika terechtkwam, dat al 100 miljoen jaar geleden was losgeraakt van de andere continenten.
== Apen in Nederland en België ==
[[File:De_aap_als_huisdier-520291.ogv|right|thumb|250px|Polygoonjournaal uit 1940. De aap als huisdier. Zonder geluid.]]
In Nederland en België zijn apen te bewonderen in diverse [[dierentuin]]en. [[Apenheul]] in [[Apeldoorn (stad)|Apeldoorn]] is gespecialiseerd in apen. Veel apensoorten leven daar niet alleen in hokken, maar lopen ook vrij tussen het publiek.
== Taxonomie ==
* Infraorde: '''Simiiformes''' ('''Apen''')
** Parvorde: [[Catarrhini]] ([[Smalneusapen]])
*** Superfamilie: [[Cercopithecoidea]] ([[Apen van de Oude Wereld]])
**** Familie: [[Cercopithecidae]] ([[Apen van de Oude Wereld]])
***** Onderfamilie: [[Cercopithecinae]] ([[Meerkatachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Colobinae]] ([[Bladapen]] of [[slankapen]])
*** Superfamilie: [[Hominoidea]] ([[Mensapen]])
**** Familie: [[Hominidae]] ([[Mensachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Dryopithecinae]] †
***** Onderfamilie: [[Homininae]] ([[Afrikaanse mensapen en mensachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Ouranopithecus]] †
***** Onderfamilie: [[Ponginae]]
**** Familie: [[Hylobatidae]] ([[Gibbons (mensaap)|Gibbons]])
** Parvorde: [[Platyrrhini]] ([[Breedneusapen]])
**** Familie: [[Atelidae]] ([[Grijpstaartapen]])
***** Onderfamilie: [[Alouattinae]] ([[Brulapen]])
***** Onderfamilie: [[Atelinae]] ([[Slingerapen en wolapen]])
**** Familie: [[Cebidae]] ([[Kapucijnapen, doodshoofdaapjes en klauwaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Callitrichinae]] ([[Klauwaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Cebinae]] ([[Kapucijnapen]])
***** Onderfamilie: [[Saimiriinae]] ([[Doodshoofdaapjes]])
**** Familie: [[Pitheciidae]] ([[Sakiachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Aotinae]] ([[Nachtaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Callicebinae]] ([[Springaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Pitheciinae]] ([[Saki's]] en [[Gewone oeakari|oeakari's]])
== Zie ook ==
* [[Mensaap]]
* [[Primaten]]
{{Appendix|2=
*Wilson & Reeder's ''Mammal species of the World'' third edition:{{Zie artikel|Dit artikel gaat over de infraorde der apen. Zie voor de Duitse gemeente [[Apen (Nedersaksen)]]}}
{{Taxobox zoogdier
| afbeelding = Bonobo.jpg
| afbeeldingtekst = [[Bonobo]] (''Pan paniscus'')
| orde = [[Primaten|Primates]] (Primaten)
| onderorde = [[Haplorhini]] (Apen en spookdiertjes)
| taxon = [[Infraorde]]
| w-naam = Simiiformes
| auteur = [[Ernst Haeckel|Haeckel]]
| datum = 1866
| afbeeldingII = Zwergmeerkatze-drawing.jpg
| afbeeldingIItekst = [[Dwergmeerkat]] (''Miopithecus talapoin'')
| commons = Monkey
}}
De '''apen''' ('''Simiiformes''', ook wel Simiae of Anthropoidea) zijn een [[infraorde]] uit de orde der [[primaten]] (Primates). Alle primaten die niet tot de infraorde van de apen behoren worden [[halfaap|halfapen]] genoemd. Een groep halfapen, de [[spookdiertjes]], wordt beschouwd als de nauwste verwant van de apen en samen worden ze geplaatst in de onderorde [[Haplorhini]].
De apen zijn verdeeld in twee groepen ("parvordes"), de [[breedneusapen]] (Platyrrhini) uit [[Midden-Amerika|Midden]]- en [[Zuid-Amerika]] en de [[smalneusapen]] (Catarrhini) uit [[Afrika]] en [[Azië]]. Deze parvordes worden soms als aparte [[infraorde]]s gezien. Tot de smalneusapen behoren ook de [[mensapen]] en de [[mensen]]. In verscheidene talen wordt een onderscheid gemaakt tussen apen en mensapen (bijvoorbeeld het [[Engels]]: ''monkey'' (aap) en ''ape'' (mensaap)). Het [[Nederlands]] maakt dit onderscheid niet en met het woord aap worden ook mensapen aangeduid.
Apen leven voornamelijk in warmere streken, die veelal begroeid zijn met [[boom (plant)|bomen]]. In de [[tropisch regenwoud|tropische regenwouden]] komen de meeste soorten voor. De meeste apen zijn dan ook goede klimmers, die een groot gedeelte van de dag in bomen doorbrengen. Slechts enkele soorten wagen zich op de open vlakte (bijvoorbeeld de [[huzaaraap]]) of in rotsachtige streken (verscheidene bavianen en makaken) of leven in koudere streken (bijvoorbeeld de [[Japanse makaak]] die in Japan tot boven de sneeuwgrens kan worden aangetroffen, of de [[stompneusapen]] uit de Himalaya). De [[gelada]], een aan de [[bavianen]] verwante apensoort, leeft op de hogergelegen grasvlakten van het [[Ethiopisch Hoogland]]. Apen zijn over het algemene [[herbivoor]], die voornamelijk van vruchten, noten, bladeren, stengels en boomsappen leven. Sommige soorten eten ook dierlijk materiaal, als insecten en vogeleieren. Vooral kleinere apensoorten als de [[klauwaapjes]] leven voor een groot gedeelte van insecten. De meeste apen zijn groepsdieren, die leven in grote [[troep (dier)|troepen]]. [[Solitair]]e soorten, als de [[orang-oetans]], zijn ver in de minderheid.
Apen zijn over het algemeen middelgrote boombewonende dieren. Bij veel soorten is de staart langer dan de rest van het lichaam. Bij enkele apen van de Nieuwe Wereld heeft deze staart zich ontwikkeld tot een grijpstaart. Bij mensapen ontbreekt de staart geheel. De benen zijn langer dan de armen, maar niet bij [[gibbons (mensaap)|gibbons]]. Apen hebben relatief grote [[hersenen]] en een grote, bolvormige hersenkas, waarmee ze zich onderscheiden van de halfapen. Veel soorten worden als vrij [[intelligentie|intelligent]] beschouwd: ze zijn vindingrijk, speels en passen zich gemakkelijk aan veranderende omstandigheden aan. Ook zijn apen meer op hun [[zien|zicht]] aangewezen dan de halfapen, die een beter ontwikkeld [[gehoor]] en [[reukzin]] hebben. De ogen staan recht naar voren gericht.
De kleinste apensoort is het [[dwergzijdeaapje]] (''Cebuella pygmaea''), de grootste de [[oostelijke gorilla]] (''Gorilla beringei'').
== Smalneusapen ==
De smalneusapen (Catarrhini) zijn de apen die voorkomen in de [[Oude Wereld]], voornamelijk in [[Afrika]] en [[Azië]]. In het [[Europa (continent)|Europese]] [[Gibraltar]] leeft een (mogelijk verwilderde) kolonie [[Berberaap|berberapen]]. Hoewel ze bijna allemaal goed kunnen klimmen, brengen veel [[apen van de Oude Wereld]] minstens een deel van hun tijd op de grond door. Over het algemeen zijn ze groter dan de [[apen van de Nieuwe Wereld]], en allemaal hebben ze platte nagels aan vingers en tenen. De huid op de billen is bij de meeste soorten verdikt, zodat ze er op kunnen zitten. De neus is smaller en de neusgaten zijn dicht bij elkaar geplaatst en voorwaarts of omlaag gericht. Grijpstaarten hebben ze niet.
Ze worden verder onderverdeeld in de [[mensapen]] en de [[apen van de Oude Wereld]]. Tot de eerste groep behoren onder andere de [[gibbons (mensaap)|gibbons]], [[chimpansees]], [[gorilla's]] en [[orang-oetans]], tot de tweede groep behoren onder andere de [[bavianen]], [[mangabeys]], [[makaken]], [[meerkatten]] en [[slankapen]].
[[Bestand:Colobusapen mei 2004.jpg|thumb|225px|[[Oostelijke franjeaap|Colobusapen]] in [[Dierenpark Emmen]], [[Emmen (Drenthe)|Emmen]], mei 2004]]
[[Slankapen]] hebben een gespecialiseerde [[maag]], waardoor ze van moeilijk verteerbare bladeren en onrijpe vruchten kunnen leven. Tot de slankapen behoren onder andere de [[franjeapen]] of colobusapen, de [[langoeren]] en de [[neusaap]].
[[Bavianen]] en [[makaken]] leven veel op de grond. Ze hebben wangzakken waarin ze voedsel kunnen wegstoppen als ze op handen en voeten lopen. [[Meerkatten]] leven doorgaans hoog in de bomen, hoewel er ook soorten zijn die de voorkeur geven aan de [[Savanne (landschap)|savanne]]. Er zijn ongeveer twintig verschillende [[soort]]en die allen leven in [[Afrika]]. Ze verschillen onderling sterk in kleur, maar komen overeen in lichaamsbouw. Meerkatten zijn tussen de 70 en 175 cm lang en hebben een staart die een derde tot de helft van hun totale lichaamslengte inneemt. Ze hebben een korte snuit, en zeer handige grijphanden en -voeten. De grote kleurverscheidenheid dient waarschijnlijk om de apen in staat te stellen hun soortgenoten snel te herkennen.
== Breedneusapen ==
[[Bestand:HowlerHanging.jpg|225px|thumb|[[Mantelbrulaap]] (''Alouatta palliata'')]]
Tot de breedneusapen van Midden- en Zuid-Amerika (Platyrrhini) behoren onder andere de [[brulapen]], [[spinapen]], [[slingerapen]], [[oeakari's]], [[springaapjes]], [[kapucijnapen]], [[doodshoofdaapjes]], [[saki's]], [[grijpstaartapen]], [[bongolio's]] en [[klauwaapjes]]: de [[oeistiti's]], [[leeuwaapjes]] en de [[tamarins]]. Ook de enige nachtactieve apen behoren tot deze groep. Dit zijn de [[nachtaapjes]], ook wel doeroecoeli's of uilaapjes genoemd. Er bestaan nog wel andere nachtactieve primatensoorten, maar dit zijn allen halfapen. Breedneusapen hebben verder uit elkaar staande en wijdere neusgaten, die zijwaarts gericht zijn. Anders dan bij de smalneusapen hebben breedneusapen geen huidverdikkingen op de kont. Enkele soorten hebben een grijpstaart.
De afkomst van deze groep is voor de wetenschappers een raadsel. [[Desoxyribonucleïnezuur|DNA]]-onderzoek bevestigt dat ze allemaal nauw verwant zijn en voortkomen uit een gemeenschappelijke voorouder, maar onduidelijk is hoe deze voorouder in Zuid-Amerika terechtkwam, dat al 100 miljoen jaar geleden was losgeraakt van de andere continenten.
== Apen in Nederland en België ==
[[File:De_aap_als_huisdier-520291.ogv|right|thumb|250px|Polygoonjournaal uit 1940. De aap als huisdier. Zonder geluid.]]
In Nederland en België zijn apen te bewonderen in diverse [[dierentuin]]en. [[Apenheul]] in [[Apeldoorn (stad)|Apeldoorn]] is gespecialiseerd in apen. Veel apensoorten leven daar niet alleen in hokken, maar lopen ook vrij tussen het publiek.
== Taxonomie ==
* Infraorde: '''Simiiformes''' ('''Apen''')
** Parvorde: [[Catarrhini]] ([[Smalneusapen]])
*** Superfamilie: [[Cercopithecoidea]] ([[Apen van de Oude Wereld]])
**** Familie: [[Cercopithecidae]] ([[Apen van de Oude Wereld]])
***** Onderfamilie: [[Cercopithecinae]] ([[Meerkatachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Colobinae]] ([[Bladapen]] of [[slankapen]])
*** Superfamilie: [[Hominoidea]] ([[Mensapen]])
**** Familie: [[Hominidae]] ([[Mensachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Dryopithecinae]] †
***** Onderfamilie: [[Homininae]] ([[Afrikaanse mensapen en mensachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Ouranopithecus]] †
***** Onderfamilie: [[Ponginae]]
**** Familie: [[Hylobatidae]] ([[Gibbons (mensaap)|Gibbons]])
** Parvorde: [[Platyrrhini]] ([[Breedneusapen]])
**** Familie: [[Atelidae]] ([[Grijpstaartapen]])
***** Onderfamilie: [[Alouattinae]] ([[Brulapen]])
***** Onderfamilie: [[Atelinae]] ([[Slingerapen en wolapen]])
**** Familie: [[Cebidae]] ([[Kapucijnapen, doodshoofdaapjes en klauwaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Callitrichinae]] ([[Klauwaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Cebinae]] ([[Kapucijnapen]])
***** Onderfamilie: [[Saimiriinae]] ([[Doodshoofdaapjes]])
**** Familie: [[Pitheciidae]] ([[Sakiachtigen]])
***** Onderfamilie: [[Aotinae]] ([[Nachtaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Callicebinae]] ([[Springaapjes]])
***** Onderfamilie: [[Pitheciinae]] ([[Saki's]] en [[Gewone oeakari|oeakari's]])
== Zie ook ==
* [[Mensaap]]
* [[Primaten]]
{{Appendix|2=
*Wilson & Reeder's ''Mammal species of the World'' third edition:
| |||