|
Sinds de jaren 90 is er een overbevolking in de Belgische gevangenissen. Magistraten geven hierdoor hogere straffen om zekerheid te hebben dat ze worden uitgevoerd. Door de langere straffen en het stijging van voorhechtenissen van illegalen en buitenlanders wordt het effect van overbevolking versterkt. De politiek voerde daarom een reductionitisch beleid, om zo weinig mensen in de gevangenis te hebben. Het systeem van enkelbanden werd ingevoerd. Wegens plaats gebrek werden gevangenisstraffen korter dan drie jaar niet meer uitgevoerd. In 2013 werd echter beslist dit terug te schroeven naar acht maanden.<ref>[http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.1572829 Deredactie.be]</ref>. Om het probleem van overbevolking aan te pakken worden er sinds 2010 Belgische gevangenen in het Nederlandse Tilburg opgesloten.<ref>hbvl -[http://www.hbvl.be/limburg/xl/verdrag-over-gevangenis-tilburg-goedgekeurd.aspx Star overeenkomst Tilburg]</ref> Initieel waren dit 500 gevangenen maar dit werd uitgebreid tot 650 plaatsen.<ref>[http://www.hln.be/hln/nl/4833/Gevangenissen/article/detail/1760466/2013/12/18/Ook-volgend-jaar-650-Belgische-gevangenen-in-Tilburg.dhtml Uitbreiding]</ref>
==Nederland== g
In Nederland waren in 2004 bijna 14.000 gevangenen, dat is iets minder dan 0,1 [[procent]] van de bevolking. In de Verenigde Staten was dit in 2007 3 procent.<ref>[http://www.cnn.com/2009/CRIME/03/02/record.prison.population/index.html Study: 7.3 million in U.S. prison system in '07, [[CNN]], 3 maart 2009]</ref>
Vooral sinds de Tweede Wereldoorlog is het Nederlandse gevangenissysteem door het zogenoemde ''Ierse systeem'' beïnvloed. De [[bewaarder]]s zijn geschoolde inrichtingswerkers en de cellen zijn wat rianter ingericht. Men kan een televisie huren en er is meer meubilair wat vaak spottende opmerkingen uitlokt als "een Nederlandse gevangenis is als een hotel". Maar altijd gaat de deur 's nachts op slot en de gedetineerde is nooit vrij om te gaan waarheen hij of zij wil.
=== Het dagelijks leven in een Nederlandse gevangenis ===
[[Bestand:Bijlmerbajes.jpg|thumb|[[Bijlmerbajes]]]]
[[Bestand:Gevangenis Overschie 29102006 003.jpg|thumb|P.I. de Schie ([[Rotterdam]])]]
[[Bestand:Haarlem gevangenis.jpg|thumb|[[Koepelgevangenis (Haarlem)]]]]
[[Bestand:Breda koepelgevangenis.jpg|thumb|[[Koepelgevangenis (Breda)]]]]
Gedetineerden worden in Nederland geplaatst in een gevangenis met het [[Gevangenisregime|regime]] dat het beste bij hen past. Wat "passend" is wordt beoordeeld aan de hand van de ernst van de misdaad en mogelijk ontsnappingsgevaar van de gevangene. Dit kan in vijf gradaties, variërend van extra zwaar beveiligd tot 'open'. In de normaal beveiligde gevangenis heeft iedere gevangene een cel, die 's nachts op slot gaat. Eten wordt in de cel bezorgd en opgegeten. 's Ochtends en 's avonds brood, lunch is warm. Dit wordt vaak door plaatselijke cateraars bereid en heeft de reputatie niet altijd even goed te zijn. Er zijn in Nederland ook gevangenissen met een eigen keuken: enkele gedetineerden maken daar (onder leiding van professionele koks) het eten voor de anderen klaar. Gedetineerden kunnen niet elke dag kiezen of ze aardappel of rijst, wit brood of bruin brood willen. Dat moeten ze opgeven als ze de gevangenis binnenkomen, en dat veranderen gaat niet zomaar.
De dag wordt grotendeels gevuld met arbeid, wat wel verplicht is in de gevangenis maar niet in het huis van bewaring. Wie niet werkt moet alleen in de cel zitten, zodat de meeste gedetineerden aan de arbeid de voorkeur geven. Het bescheiden loon dat hiermee verdiend wordt (€ 0,75 per uur), wordt op een rekening bijgeschreven waarmee men inkopen kan doen in de inrichtingswinkel of de huur van de televisie betaalt. Ook kunnen mensen van buiten geld "doneren" als ze op bezoek komen, met behulp van een speciaal apparaat. Zendingen van buiten worden soms geweigerd: onder meer [[vibrator]]s, zaklantaarns en telescopen worden uit cellen geweerd. Na het werk en de lunch is er ruimte voor een paar uur recreatie, waarbij ook contact met medegevangenen mogelijk is. Onder de recreatie vallen twee keer per week een uur sport en elke dag een uur luchten.
Het is een publiek geheim dat verdovende middelen in de meeste (Nederlandse en buitenlandse) gevangenissen binnenkomen en daar gebruikt worden, hetzij als drug, hetzij als ruilmiddel. In een gevangenis is immers geen geld voorhanden. Vaak smokkelt bezoek de middelen binnen door een piepklein pakketje van hand tot hand te laten gaan, dat in het toilet in een lichaamsopening gestopt wordt (vagina, anus). Ook worden wel druppels heroïne onder postzegels verborgen. Ook fruit en (elektronische) apparatuur worden hiervoor gebruikt, en in plaats van de klassieke vijl bevat de verjaardagstaart nu soms een dosis heroïne of cocaïne. Daarom worden veel gecompliceerdere apparaten geweigerd, en kan een gedetineerde een televisie alleen maar van de inrichting huren. Voor verslaafden die echt willen afkicken zijn er daarom drugsvrije afdelingen, waar men niet zomaar komt, en ook weer direct wordt verwijderd indien toch drugs worden aangetroffen. Sinds 1 januari 2009 heeft de [[Dienst Justitiële Inrichtingen]] verscherpte drugscontroles ingevoerd waarbij bezoekers steekproefsgewijs worden gecontroleerd op drugs. Hierbij worden ook meegebrachte goederen gecontroleerd, en kunnen speciaal opgeleide drugshonden worden ingezet bij de opsporing van drugs. Ook de bezoekerszalen worden aangepast. In deze zalen komt een zogenaamde "slangvorm", waarbij alle tafels aaneengesloten staan. Het bezoek neemt daarbij plaats aan de ene kant van de tafel, en aan de andere kant de gedetineerde. Op de tafels is een lage scheiding aangebracht. De toezichthouders hebben op deze manier nog beter zicht op alle handelingen tussen bezoek en gedetineerde, waarbij geen goederen onderling mogen worden doorgegeven.
Verder maakt ook een verplichte urinecontrole na bezoek zonder toezicht voortaan deel uit van de verscherpte controle op invoer van drugs.
De gevangenisdirecteur (unitdirecteur en locatiedirecteur) heeft de bevoegdheid om straffen op te leggen en privileges in te trekken als gedetineerden zich niet gedragen. De oorzaak kan variëren, maar meestal betreft het drugsbezit, ruzie over eigendommen of vechtpartijen. De directeur kan de gedetineerde "straf op eigen cel" geven. Dit betekent dat de gedetineerde niet mee mag draaien met de rest van de gevangenis: geen arbeid, sport of iets dergelijks. Ook kan hij hem bezoek of telefoongesprekken weigeren. In ernstige gevallen kan opsluiting in de isolatiecel volgen (een isolatiecel is een cel met een wc, overdag twee kussens en 's nachts een matras, deken en kussen, waarbij de gedetineerde slechts recht heeft op één uur luchten. De gedetineerde draagt een speciale overall die niet brandt en niet kapot gescheurd kan worden), of bij uiterst agressief en onberekenbaar gedrag vastbinden op een "veiligheidsbed". Dit wordt maar zelden gebruikt. Straf op eigen cel en in de isolatiecel mogen maximaal 14 dagen duren (uitzonderingen daargelaten). Een gedetineerde heeft overigens een klacht- en beroepsrecht tegen de directeur bij een speciale commissie: de beklagcommissie.
Hoewel slechts onderscheid wordt gemaakt naar beveiliging, zijn er wel degelijk verschillen per gevangenis. Sommige hebben een drugsvrije afdeling, andere zijn meer ingericht op jongere gedetineerden, het werk verschilt en de geografische locatie speelt natuurlijk mee (bezoek, toekomstige werkgevers). Hoewel het onderscheid niet meer gemaakt wordt, tracht men ook de lang- en kortgestraften enigszins uit elkaar te halen. Langgestraften hebben andere behoeften en kunnen bovendien een jaloezie tegen kortgestraften ontwikkelen. De ene directeur is ook de andere niet. Vaak zal worden gekeken welke gevangenis het beste is, en de gedetineerde heeft een klacht- en beroepsrecht tegen een overplaatsing.
=== Plaatsing, gratie en voorwaardelijke invrijheidstelling ===
In Nederland is het '''Bureau Selectie- en Detentiebegeleiding''' de afdeling binnen een [[Nederland]]se gevangenis. De afdeling BSD verzamelt en analyseert rapportages over [[gevangene|gedetineerden]] en adviseert aan aan de hand daarvan over het type afdeling van een gevangenis waarin een gedetineerde het beste kan worden geplaatst als betrokkene wordt overgeplaatst uit het [[Huis van Bewaring]]. Als de afdeling BSD het definitieve vonnis heeft ontvangen van de [[rechtbank]] stelt de afdeling samen met de afdeling [[Medewerker Maatschappelijke Dienst|MMD]] een trajectplan op voor de gedetineerde. In dat traject wordt een ''[[Terugdringen Recidive|penitentiair programma]]'' aangeboden om de kansen op [[Recidive|herhaling van strafbare feiten]] te voorkomen.
De afdeling adviseert ook of er toestemming kan en mag worden verleend inzake verlofaanvragen van gedetineerden. Zo'n verlofaanvraag kan te maken hebben met bijvoorbeeld een geboorte of overlijden in de persoonlijke levenssfeer van de gedetineerde. Deelname aan het penitentiair programma wordt bij de beoordeling van de verlofaanvraag meegewogen. Ook kan door succesvolle deelname aan dat programma worden besloten de gedetineerde eerder dan volgens de wettelijke [[voorwaardelijke invrijheidstelling]]sregeling in vrijheid te stellen, onder voorwaarden en met een proeftijd.
Voorwaardelijke invrijheidstelling was sinds 1886 mogelijk, maar werd vroeger slechts in bijzondere gevallen toegepast. Rond 1980 was het feitelijk een recht geworden waar elke gedetineerde zich op kon beroepen: alleen bij uitzondering moesten gedetineerden hun hele straf uitzitten. Vrijwel iedereen werd na ommekomst van twee derde van de straf onvoorwaardelijk in vrijheid gesteld. Sinds juli 2008 is er weer sprake van voorwaardelijke invrijheidstelling. Nu heeft iedere gedetineerde in Nederland hier recht op wanneer ten minste twee derde van de straf is uitgezeten (voor straffen korter dan een jaar gelden andere regels). Wanneer hij weer een strafbaar feit pleegt of zich niet houdt aan extra bijzondere voorwaarden, zoals een meldingsgebod bij de reclassering of een locatieverbod, alcohol- of drugsverbod, kan de voorlopige invrijheidstelling worden uitgesteld of teruggenomen. Ook wanneer hij probeert te ontsnappen, gebeurt dit (NB: ontsnappen zelf is in Nederland niet strafbaar<ref>Zie bijvoorbeeld [http://zoeken.rechtspraak.nl/resultpage.aspx?snelzoeken=true&searchtype=ljn&ljn=BG7756&u_ljn=BG7756 LJN: BG7756, Hoge Raad, 07/13382] over hulp bij "zelfbevrijding", waarin wordt gesteld dat ''Het ten behoeve van de eigen bevrijding uitlokken van een ander om een strafbaar feit te begaan [...] een zelfstandig strafrechtelijk verwijt [is] dat moet worden onderscheiden van het plegen van -straffeloze- zelfbevrijding.''</ref>). Wanneer de gedetineerde zijn invrijheidsstelling nadert, wordt hij naar steeds opener regimes overgebracht, zodat hij alvast aan de maatschappij kan wennen. De reclassering begeleidt hem en hij kan eventueel alvast solliciteren. De regeling is bedoeld als een aanmoediging voor de gedetineerde om zich goed te gedragen en actief mee te werken aan resocialisatie.
Voorwaardelijke invrijheidstelling staat aan hevige kritiek bloot. Het zorgt er namelijk voor dat de feitelijke straf in de praktijk maar twee derde is van de straf die door de rechter is opgelegd. [[Volkert van der Graaf]], veroordeeld wegens de moord op Pim Fortuyn, heeft een straf van achttien jaar opgelegd gekregen, maar hij komt na twaalf jaar in aanmerking voor voorwaardelijke invrijheidstelling. Levenslang valt niet onder de regel: levenslang is echt levenslang, tenzij er [[gratie]] wordt verleend. Daarnaast bestaat het idee dat juist de 'doorgewinterde criminelen' precies weten hoe ze goed gedrag kunnen veinzen, terwijl degenen die voor het eerst zijn opgesloten minder stabiel zijn en daardoor hun hele straf moeten uitzitten. Een voorbeeld is [[Marc Dutroux]], die in België, vóór zijn meest beruchte misdrijven, wegens goed gedrag voorlopig in vrijheid werd gesteld uit gevangenschap voor eerdere misdrijven, wat tot hevige kritiek op de overheid leidde.
Gratie is in theorie een recht van de koning(in), maar is nu wettelijk geregeld. Gedetineerden richten hun verzoeken nog wel aan Hare of Zijne Majesteit, maar het is het Ministerie van Justitie dat de verzoeken afhandelt. De Gratiewet is overigens erg zuinig en kent slechts twee redenen voor gratie:
* Er is een extra omstandigheid die de rechter niet kende en die tot een lagere straf zou hebben geleid;
* Met de verdere straftoepassing wordt geen na te streven doel in redelijkheid gediend.
Dit wordt zeer restrictief uitgelegd. Circa 5% van de gratieverzoeken wordt gehonoreerd. Wel worden levenslang gestraften vaak op jaren gesteld: hun straf wordt omgezet in een tijdelijke, waarna eventueel voorlopige invrijheidstelling kan volgen.
=== Nederlandse gevangenen in het buitenland ===
Het komt voor dat Nederlanders in het buitenland een straf moet uitzitten, bijvoorbeeld voor [[drugsbezit]] of [[drugssmokkel]].
Op grond van het internationaal recht is het mogelijk om een in het buitenland opgelegde straf over te dragen aan een ander land, dit wordt ook wel overbrenging genoemd. Nederland is partij bij diverse verdragen die de overbrenging van gevonniste personen regelt, zoals het [[Verdrag inzake overbrenging van gevonniste personen]]. De uitvoering van deze verdragen en andere nationale regels voor de overbrenging zijn geregeld in de [[Wet overdracht tenuitvoerlegging strafvonnissen]] (WOTS). Het is echter niet zo dat deze regeling automatisch wordt toegepast: de voorwaarden verschillen per verdrag en ook bieden verdragen vaak diverse weigeringsgronden. De hoofdregel is dus dat een gevangenisstraf in het land moet worden uitgezeten waar die is opgelegd, ongeacht de nationaliteit. Eén van de voorwaarden uit de WOTS is de eis van dubbele strafbaarheid, het feit moet zowel in de overdragende Staat als in de ontvangende Staat strafbaar zijn gesteld.
Binnnen de Europese Unie geldt een aparte regeling die gebaseerd is op de wederzijdse erkenning van strafvonnissen. De uitvoering van deze regelingen is in Nederland geregeld in de [[Wet wederzijdse erkenning en tenuitvoerlegging vrijheidsbenemende en voorwaardelijke sancties]] (WETS). De WETS kent een aanzienlijk soepeler regime doordat het moeilijker is om de overbrenging te weigeren.
Gedetineerden in het buitenland ontvangen vaak steun van de eigen ambassade in de vorm van het faciliteren van contacten met familie en anderen, en eventueel een klein maandelijks geldbedrag.
In vergelijking met andere nationaliteiten zitten er niet alleen naar verhouding maar ook in absolute zin veel Nederlanders in buitenlandse gevangenissen; er zaten bijvoorbeeld in 2006 ongeveer 2500 Nederlanders vast in het buitenland, dat was evenveel als Amerikanen en Britten (ook elk ongeveer 2500), maar meer dan Fransen (1800) en Duitsers (1500). Nog enkele cijfers: 579 Nederlanders zaten er in 1987 in het buitenland achter de tralies, 2362 in 2004, ongeveer 2600 in 2009, 2532 op 1 april 2012, 2333 op 1 april 2013; de begeleiding van deze landgenoten kostte de Nederlandse schatkist in 2007 ongeveer een miljoen euro; ongeveer 1 op de 8 is vrouw, 1 op de 3 à 4 heeft een dubbele nationaliteit.<ref>[http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/836410/2007/03/03/Stijgend-aantal-Nederlanders-in-buitenlandse-gevangenissen.dhtml ''de Volkskrant'', 3 maart 2007 'Stijgend aantal Nederlanders in buitenlandse gevangenissen']</ref>,<ref>[http://www.parool.nl/parool/nl/225/BUITENLAND/article/detail/249050/2009/06/19/Gevangenis-Peru-Goedkoopste-ticket-naar-hel.dhtml ''Het Parool'', 19 juni 2009 'Gevangenis Peru: Goedkoopste ticket naar hel']</ref>,<ref>[http://web.archive.org/web/20100211003520/http://www.rnw.nl/nl/nederlands/article/nederlandse-gevangenen-het-buitenland ''Radio Nederland Wereldomroep'', 29 december 2009 'Nederlandse gevangenen in het buitenland']</ref>,<ref>[http://web.archive.org/web/20110402073225/http://www.rnw.nl/nederlands/article/recordaantal-nederlanders-buitenlandse-cel ''Radio Nederland Wereldomroep'', 29 maart 2011 'Recordaantal Nederlanders in buitenlandse cel']</ref>,<ref>[http://nieuws.nl/algemeen/20130604/Minder-Nederlanders-in-buitenlandse-gevangenis ''nieuws.nl'', 4 juni 2013 'Minder Nederlanders in buitenlandse gevangenis']</ref>
== De gedetineerde en zijn context ==
| 