Jeneverbes: verschil tussen versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
→Nederland: 'Enkele andere plekken' |
Poets |
||
Regel 20:
| afbeeldingIItekst= Jeneverbessen
}}
[[Bestand:Juniperus_communis_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-082.jpg|{{largethumb}}|uit Koehler (1887)]]▼
De '''jeneverbes''' (''Juniperus communis'') is een [[conifeer]] uit de [[cipresfamilie]]. Het is één van de weinige coniferen, naast de [[grove den]] en de [[taxus]], die van nature voorkomt in de [[Benelux]].
In de middeleeuwen werd de boom als een symbool van kuisheid gezien. Op
==Samenstelling==▼
De jeneverbes bevat onder meer de volgende bestanddelen;<ref name="Barnes 2007">{{en}}Juniper in {{Citeer boek | author or authors = Barnes J, Anderson LA, Philipson JD | date = 2007 | title = Herbal Medicines. Third edition | publisher = Pharmaceutical Press | location = London | accessdate = 2016-04-14 | pages = 721 p. | language = en | ISBN = 978 0 85369 623 0}}</ref>▼
*'''[[Zuur (scheikunde)|Zuren]]''': [[diterpeen|diterpeenzuren]], [[ascorbinezuur]] en [[glucuronzuur]].▼
*'''[[Flavonoïden]]''': [[amentoflavon]], [[quercetine]], [[isoquercetine]], [[apigenine]] en verschillende [[Glycoside|flavonoïdglycosiden]]▼
*'''[[Tannine]]n''': [[proanthocyanidine]]n, [[gallocatechine]]n, [[epigallocatechine]]n, [[gallotannine]]n▼
*'''[[Etherische olie|Etherische of vluchtige olie]]''' (0,2 – 3,42%): voornamelijk bestaande uit [[terpeen|monoterpenen]] (circa 58%). Kenmerkende bestanddelen van de etherische olie zijn [[Pineen|α-pineen]], [[Pineen|β-pineen]], [[myrceen]], [[sabineen]], [[kamfeen]], [[kamfer]], [[p-cymeen]], [[cadineen]], [[limoneen]], [[terpineen|γ-terpineen]], [[terpineen-4-ol]], [[terpinylacetaat]], [[thujeen|α-thujeen]] en [[borneol]], evenals [[sesquiterpeen]]verbindingen zoals [[Bèta-caryofylleen|caryofylleen]], [[elemeen]] en [[epoxydihydrocaryofylleen]].▼
*'''Andere bestanddelen''': [[geijeron]], [[junionon]], [[desoxypodofyllotoxine]], [[hars]]en, [[vetzuur|vetzuren]] en suikers, ▼
De concentraties van de bestanddelen in de jeneverbes en haar vluchtige olie kunnen variëren onder invloed van omgevingsfactoren als geografische locatie, groeiomstandigheden, oogstmoment en manier van verwerken.▼
==
Over de herkomst van de naam van de Jeneverbes bestaan veel theorieën:▼
*Jeneverbes stamt mogelijk af van oudfrans: jenevre, geneivre, genoivre;▼
*Jeneverbes stamt mogelijk af van iūni verband met Latijn iuncus ‘bies, rus’, en het Oudnoords einir ‘jeneverstruik’ (nzw. en);▼
*Juniperus stamt mogelijk af van het Keltische jeneprus/juniprus, wat ofwel "ruw, stekelig" betekent, verwijzend naar de aard van de struik, ofwel "wrang, bitter", verwijzend naar de smaak van de bessen;▼
*Juniperus stamt mogelijk af van het Latijnse juni(or) (jong) en perus (baren). ▼
*De naam jeneverbes is mogelijk een verbastering van het Latijnse ''Juniperus'' dat is samengesteld uit 'junior' = 'de jongere' en 'parere' = 'verschijnen'. Dit slaat op de jonge vruchten die reeds verschijnen voordat de rijpere vruchten zijn afgevallen.<ref>{{nl}}Hüsstege G. (1976). ''Zakflora voor bos en heide, Eenvoudig kennen en herkennen zonder determineren.'' Helmond/Antwerpen: Uitgeverij Helmond/Standaard Uitgeverij.</ref>▼
*Juniperus stamt mogelijk af van het Griekse pyrus (vuur).▼
De jeneverbes is [[tweehuizig]]: er zijn mannelijke en vrouwelijke planten. Het rijpen van de 'bessen' strekt zich uit over twee jaar. De vrouwelijke [[zaadschub]]ben vormen in het eerste jaar zwartblauwe kegelbessen. Na de overwintering worden zij donkerblauw. De [[struik]] kan tot tien meter hoog worden.
De
▲In de middeleeuwen werd de boom als een symbool van kuisheid gezien. Op één van de schilderijen van Leonardo da Vinci, het portret van de vrouwe Ginevera de Benci, is een jeneverbes op de achtergrond te zien. De naam Ginevera is een verwijzing naar de jeneverbes. De hedendaagse naam Jennifer is een moderne variant van Ginevera.
In de [[volksgeneeskunde]] worden bereidingen uit jeneverbessen reeds lange tijd gebruikt voor het verminderen van [[winderigheid]] en andere [[Dyspepsie|verteringsproblemen]]. De bessen zelf werden ingenomen tegen reuma, maar werden ook uitwendig toegepast door jeneverbessen op de pijnlijke gewrichten en spieren te wrijven. Een alcoholische [[Tinctuur (oplossing)|tinctuur]] van jeneverbes wordt ingezet bij [[oedeem]], pijn in het maagdarmkanaal en gebrek aan eetlust.▼
De jeneverbes is een in Nederland [[Lijst van wettelijk beschermde planten in Nederland|wettelijk beschermde boom]]. Het is de enige boomsoort die op de [[Nederlandse Rode lijst (planten)|Nederlandse Rode lijst van planten]] staat als algemeen voorkomend, maar sterk in aantal afgenomen.
Zowel de jeneverbes als de etherische olie daarvan staan bekend om hun diuretische en antiseptische werking en beiden werden sinds de eerste editie van de [[United States Pharmacopeia|Amerikaanse farmacopee]] in 1820 met deze indicaties hierin genoemd. In 1960 verdween jeneverbes uit de farmacopee omdat inmiddels schadelijke effecten op de nieren bekend waren geworden na langdurig gebruik van jeneverbessen. ▼
De Duitse [[Kommission E]] adviseert het gebruik van de gedroogde bessen of de [[etherische olie]] bij verteringsproblemen.<ref name="ABC 2000">{{en}}Juniper berry. (p 218–220). In: {{Citeer boek | editors = Blumenthal M, Goldberg A, Brinckmann J | date = 2000 | title = Herbal Medicine: Expanded Commission E monographs | publisher = American Botanical Council | location = Austin, Texas, USA | accessdate = 2016-04-08 | language = en | ISBN = 0-9670772-1-4 | url = cms.herbalgram.org/expandedE/ | access-date = 2016-04-08}}</ref><ref name="Barnes 2007"/>▼
De Duitse natuurgeneeskundige [[Sebastian Kneipp]] zag jeneverbes vooral als een maagmiddel.▼
▲De jeneverbes is de enige boomsoort in Nederland die op de [[Nederlandse Rode lijst (planten)|Nederlandse Rode lijst van planten]] staat als algemeen voorkomend, maar sterk in aantal afgenomen. De jeneverbes is een in Nederland [[Lijst van wettelijk beschermde planten in Nederland|wettelijk beschermde boom]]. Voor het voortbestaan van de jeneverbes is het belangrijk dat er voldoende exemplaren in de buurt staan en dat ze vrij staan; de wind moet met name tijdens de bloei vrij spel hebben. Dit om het zogenaamde ''roken'' van de bomen te waarborgen. De plant verspreidt namelijk tijdens de bloei wolken van stuifmeel. De [[grote lijster]] eet de kegelbessen en verspreidt op deze wijze de zaden.
▲De jeneverbes is een [[pioniersplant|pionierssoort]] waarvan de [[zaad (plant)|zaden]] kiemen in minerale bodems (lees: stuifzanden) na enkele natte jaren.<ref>{{nl}}http://www2.alterra.wur.nl/Webdocs/PDFFiles/Alterrarapporten/AlterraRapport465.pdf Alterra 2002 Beheersvisie Jeneverbes</ref> Er vindt nauwelijks natuurlijke verjonging plaats. Een uitzondering zijn bepaalde terreinen waar de bodem regelmatig wordt verstoord (zoals militaire oefenterreinen). Mogelijke verklaringen voor de beperkte verjonging zijn (1) konijnenvraat van jonge scheuten en (2) een te zure samenstelling van de bodem.
== Voorkomen ==
Regel 65 ⟶ 37:
=== Nederland ===
Jeneverbessen worden in Nederland in de meeste gevallen als solitaire [[struik]]en aangetroffen op arme [[zandverstuiving]]s- en [[heide (vegetatie)|heidelandschappen]]. Een groot deel van de Nederlandse exemplaren groeit op de [[Veluwe]] en in [[Drenthe]]. De Drentse naam is 'iberen' of 'damberen'.
=== België ===▼
In België komen jeneverbesstruiken onder meer voor in natuurreservaat [[Heiderbos]] in de gemeente [[As (België)|As]]. Het 100 hectare grote gebied herbergt met 7.000 struiken de grootste populatie van Vlaanderen.▼
<center><gallery heights=200 widths=300 caption="Jeneverbesstruwelen">
De Bikkels.jpg|Jeneverbesstruweel op [[Brouwhuissche Heide]]
Zeegse - jeneverbes (2).jpg|
</gallery></center>
▲=== België ===
▲In België komen jeneverbesstruiken onder meer voor in natuurreservaat [[Heiderbos]] in de gemeente [[As (België)|As]]. Het 100 hectare grote gebied herbergt met 7.000 struiken de grootste populatie van Vlaanderen.
== Toepassingen ==
▲[[Bestand:Juniperus_communis_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-082.jpg|{{largethumb}}|uit Koehler (1887)]]
Een belangrijk deel van de therapeutische eigenschappen van jeneverbes wordt toegeschreven aan de samenstelling van de [[etherische olie]]. De [[terpineen-4-ol]] hierin heeft diuretische eigenschappen. Lange tijd werd gedacht dat deze stof in hogere concentraties ook een irriterende werking heeft op de nieren, maar dat is nu niet meer het geval. De gerapporteerde niertoxiciteit van jeneverbessen blijkt terug te voeren op enkele [[case-report]]s waarbij sprake lijkt te zijn van verkeerd geïdentificeerde of vervuilde etherische olie van jeneverbes.<ref name="AHPA 2013">{{en}} Juniperus spp. in {{Citeer boek | editors = Gardner Z, McGuffin M.| date = 2013 | title = American Herbal Products Association's Botanical Safety Handbook (2nd Ed) | publisher = CRC Press | location = Boca Raton | accessdate = 2016-04-14 | pages = 1064 p. | language = en | ISBN = 978-1-4665-1695-3 | url = http://www.ahpa.org/Resources/BotanicalSafetyHandbook.aspx | access-date = 2016-04-14 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20160316202349/http://ahpa.org/Resources/BotanicalSafetyHandbook.aspx | archiefdatum = 2016-03-16 | dead-url = no | format = pdf}}</ref> Sommige bronnen roepen wel op tot voorzichtigheid bij het gebruik van etherische olie van jeneverbes bij acute nierontsteking.<ref name="AHPA 2013"/>▼
De etherische olie van jeneverbes wordt onder meer gebruikt in badolie.▼
De [[kegelvrucht]]en van de bessen worden gebruikt voor het aromatiseren van [[gin]], [[jenever]], [[aquavit]] en [[Bénédictine]]. De drank [[jenever]] dankt zijn naam aan deze plant. Ook sommige bieren en zijn verantwoordelijk voor de typerende smaak van deze dranken. De benaming "[[genever]]" is van de jeneverbes afkomstig.
Regel 98 ⟶ 54:
Jeneverbes wordt soms toegevoegd aan supplementen voor vochtafdrijving, zoals voor het verbeteren van de nierfunctie. Ook zit het in enkele afslankproducten en reinigingssupplementen voor de lever, waarvan de werking onvoldoende wetenschappelijk bewezen is.
▲De etherische olie van jeneverbes wordt onder meer gebruikt in badolie.
[[Bestand:Juniper needles.jpg|{{largethumb}}|links: naalden van de jeneverbes, rechts: ''[[Juniperus chinensis]]'']]
=== Volksgeneeskunde ===
▲In de [[volksgeneeskunde]] worden bereidingen uit jeneverbessen reeds lange tijd gebruikt voor het verminderen van [[winderigheid]] en andere [[Dyspepsie|verteringsproblemen]]. De bessen zelf werden ingenomen tegen reuma, maar werden ook uitwendig toegepast door jeneverbessen op de pijnlijke gewrichten en spieren te wrijven. Een alcoholische [[Tinctuur (oplossing)|tinctuur]] van jeneverbes wordt ingezet bij [[oedeem]], pijn in het maagdarmkanaal en gebrek aan eetlust.
▲Zowel de jeneverbes als de etherische olie daarvan staan bekend om hun diuretische en antiseptische werking en beiden werden sinds de eerste editie van de [[United States Pharmacopeia|Amerikaanse farmacopee]] in 1820 met deze indicaties hierin genoemd. In 1960 verdween jeneverbes uit de farmacopee omdat inmiddels schadelijke effecten op de nieren bekend waren geworden na langdurig gebruik van jeneverbessen.
▲De Duitse [[Kommission E]] adviseert het gebruik van de gedroogde bessen of de [[etherische olie]] bij verteringsproblemen.<ref name="ABC 2000">{{en}}Juniper berry. (p 218–220). In: {{Citeer boek | editors = Blumenthal M, Goldberg A, Brinckmann J | date = 2000 | title = Herbal Medicine: Expanded Commission E monographs | publisher = American Botanical Council | location = Austin, Texas, USA | accessdate = 2016-04-08 | language = en | ISBN = 0-9670772-1-4 | url = cms.herbalgram.org/expandedE/ | access-date = 2016-04-08}}</ref><ref name="Barnes 2007"/>
▲De Duitse natuurgeneeskundige [[Sebastian Kneipp]] zag jeneverbes vooral als een maagmiddel.
▲== Samenstelling ==
▲De jeneverbes bevat onder meer de volgende bestanddelen;<ref name="Barnes 2007">{{en}}Juniper in {{Citeer boek | author or authors = Barnes J, Anderson LA, Philipson JD | date = 2007 | title = Herbal Medicines. Third edition | publisher = Pharmaceutical Press | location = London | accessdate = 2016-04-14 | pages = 721 p. | language = en | ISBN = 978 0 85369 623 0}}</ref>
▲*'''[[Zuur (scheikunde)|Zuren]]''': [[diterpeen|diterpeenzuren]], [[ascorbinezuur]] en [[glucuronzuur]].
▲*'''[[Flavonoïden]]''': [[amentoflavon]], [[quercetine]], [[isoquercetine]], [[apigenine]] en verschillende [[Glycoside|flavonoïdglycosiden]]
▲*'''[[Tannine]]n''': [[proanthocyanidine]]n, [[gallocatechine]]n, [[epigallocatechine]]n, [[gallotannine]]n
▲*'''[[Etherische olie|Etherische of vluchtige olie]]''' (0,2 – 3,42%): voornamelijk bestaande uit [[terpeen|monoterpenen]] (circa 58%). Kenmerkende bestanddelen van de etherische olie zijn [[Pineen|α-pineen]], [[Pineen|β-pineen]], [[myrceen]], [[sabineen]], [[kamfeen]], [[kamfer]], [[p-cymeen]], [[cadineen]], [[limoneen]], [[terpineen|γ-terpineen]], [[terpineen-4-ol]], [[terpinylacetaat]], [[thujeen|α-thujeen]] en [[borneol]], evenals [[sesquiterpeen]]verbindingen zoals [[Bèta-caryofylleen|caryofylleen]], [[elemeen]] en [[epoxydihydrocaryofylleen]].
▲*'''Andere bestanddelen''': [[geijeron]], [[junionon]], [[desoxypodofyllotoxine]], [[hars]]en, [[vetzuur|vetzuren]] en suikers,
▲De concentraties van de bestanddelen in de jeneverbes en haar vluchtige olie kunnen variëren onder invloed van omgevingsfactoren als geografische locatie, groeiomstandigheden, oogstmoment en manier van verwerken.
== Toxiciteit ==
▲Een belangrijk deel van de therapeutische eigenschappen van jeneverbes wordt toegeschreven aan de samenstelling van de [[etherische olie]]. De [[terpineen-4-ol]] hierin heeft diuretische eigenschappen. Lange tijd werd gedacht dat deze stof in hogere concentraties ook een irriterende werking heeft op de nieren, maar dat is nu niet meer het geval. De gerapporteerde niertoxiciteit van jeneverbessen blijkt terug te voeren op enkele [[case-report]]s waarbij sprake lijkt te zijn van verkeerd geïdentificeerde of vervuilde etherische olie van jeneverbes.<ref name="AHPA 2013">{{en}} Juniperus spp. in {{Citeer boek | editors = Gardner Z, McGuffin M.| date = 2013 | title = American Herbal Products Association's Botanical Safety Handbook (2nd Ed) | publisher = CRC Press | location = Boca Raton | accessdate = 2016-04-14 | pages = 1064 p. | language = en | ISBN = 978-1-4665-1695-3 | url = http://www.ahpa.org/Resources/BotanicalSafetyHandbook.aspx | access-date = 2016-04-14 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20160316202349/http://ahpa.org/Resources/BotanicalSafetyHandbook.aspx | archiefdatum = 2016-03-16 | dead-url = no | format = pdf}}</ref> Sommige bronnen roepen wel op tot voorzichtigheid bij het gebruik van etherische olie van jeneverbes bij acute nierontsteking.<ref name="AHPA 2013"/>
== Verklaring van de naam ==
▲Over de herkomst van de naam van de Jeneverbes bestaan veel theorieën:
▲*Jeneverbes stamt mogelijk af van oudfrans: jenevre, geneivre, genoivre;
▲*Jeneverbes stamt mogelijk af van iūni verband met Latijn iuncus ‘bies, rus’, en het Oudnoords einir ‘jeneverstruik’ (nzw. en);
▲*Juniperus stamt mogelijk af van het Keltische jeneprus/juniprus, wat ofwel "ruw, stekelig" betekent, verwijzend naar de aard van de struik, ofwel "wrang, bitter", verwijzend naar de smaak van de bessen;
▲*Juniperus stamt mogelijk af van het Latijnse juni(or) (jong) en perus (baren).
▲*De naam jeneverbes is mogelijk een verbastering van het Latijnse ''Juniperus'' dat is samengesteld uit 'junior' = 'de jongere' en 'parere' = 'verschijnen'. Dit slaat op de jonge vruchten die reeds verschijnen voordat de rijpere vruchten zijn afgevallen.<ref>{{nl}}Hüsstege G. (1976). ''Zakflora voor bos en heide, Eenvoudig kennen en herkennen zonder determineren.'' Helmond/Antwerpen: Uitgeverij Helmond/Standaard Uitgeverij.</ref>
▲*Juniperus stamt mogelijk af van het Griekse pyrus (vuur).
== Zie ook ==
Regel 106 ⟶ 94:
== Externe links ==
* {{Link soortenbank.nl|id=275|label=Jeneverbes (''Juniperus communis'')}}
* [http://www.jeneverbesgilde.nl/
{{Appendix}}
{{Commonscat|Juniperus communis}}
| |||