Gebonden morfeem: verschil tussen versies

Een '''gebonden morfeem''' is in de [[taalkunde]] een [[morfeem]] dat niet zelfstandig kan functioneren.

 

[[Morfeem|Morfemen]] zijn de kleinste basiseenheden waaruit [[woord]]en bestaan, en die nog een eigen betekenis hebben.

 

Sommige van die morfemen kunnen ook als zelfstandig naamwoord voorkomen; dat zijn "vrije" morfemen.

*''wet|boek'' bestaat uit twee vrije morfemen:<br>zowel ''wet'' als ''boek'' is een morfeem, want beide hebben een eigen betekenis<br>zowel ''wet'' als ''boek'' zijn vrij, want ze kunnen ook zelfstandig voorkomen.

Een combinatie van twee of meer vrije morfemen heet in de taalkunde een [[samenstelling (taalkunde)|samenstelling]].

 

Andere morfemen worden niet zelfstandig aangetroffen, maar uitsluitend in groter woordverband.

*''wett|ig'' bestaat uit twee morfemen:<br>zowel ''wet'' ("bindende regel") als ''-ig'' ("overeenkomstig") heeft immers een eigen betekenis<br>maar ''wet'' is vrij, terwijl ''-ig'' gebonden is; het kan niet zelfstandig voorkomen..

Een combinatie van een vrij morfeem met een gebonden morfeem heet in de taalkunde een [[afleiding (taalkunde)|afleiding]]. Gebonden morfemen komen alleen voor in combinatie met vrije morfemen: een afleiding bevat altijd ten minste één vrij morfeem.

 

Een Nederlands woord kan echter uit meer dan twee morfemen bestaan.

*''struik|rov|er|s'' heeft vier morfemen.<br>De eerste twee zijn vrij. Weliswaar heeft ''roof'' een vormverandering ondergaan tot ''rov-'', maar dit betreft uitsluitend een [[klankwet]]: tussen [[klinker (klank)|klinkers]] staat nog de ''v'' die aan het eind van een woord al eeuwenlang is verscherpt tot ''f''.<br>De laatste twee morfemen zijn gebonden: ze kunnen niet zelfstandig voorkomen, maar hebben wel een eigen betekenis: ''-er'' betekent "hij die bedrijft", ''-s'' betekent "meer dan een".

Een woord als ''struikrover'' is veeleer een samenstelling dan een afleiding. Het kan immers het eenvoudigst worden opgevat als een combinatie van ''struik'' met ''rovers'', allebei bestaande woorden. Het ligt weinig voor de hand het te beschouwen als een combinatie van ''struikroof'' + ''-ers'', aangezien het woord ''struikroof'' niet of nauwelijks voorkomt; in plaats daarvan gebruiken we ''struikroverij''. Daarom is ''struikrover'' een samenstelling.

 

===Plaats===

Gebonden morfemen kunnen in een woord voorkomen voor of achter in een woord, maar ook tegelijk voor én achterin, of zelfs (in andere talen dan het Nederlands) binnen een ander morfeem.

In de laatste voorbeelden zijn ''-schap(p)-'' en ''-ig-'' achtervoegsels, en uiteraard geen invoegsels: ze staan immers tussen twee morfemen in, en hebben zich niet binnen één morfeem genesteld.

 

===Het vrije morfeem===

In de meeste gelede woorden die een gebonden morfeem bevatten, is de betekenis het sterkst vertegenwoordigd in het hoofdmorfeen, het vrije morfeem dat de kern of oorsprong vormt waarvan het gelede woord is afgeleid.

De betekenis van een gebonden morfeem kan in het verleden sterker aanwezig zijn geweest. Soms was het zelfs een zelfstandig woord (en daarmee per definitie een ''vrij'' morfeem): in oudere stadia van het [[Germaanse talen|Germaans]] komen varianten van ''heid'' op die manier zelfstandig voor, en het woord betekende "toestand". Dat betekent het als achtervoegsel nog, maar de betekenis is verzwakt ten gunste van de grammaticale functie. Dit verschijnsel heet [[grammaticalisatie]].

 

De talen van de wereld vallen ruwweg in twee typen te verdelen, de analytische en de synthetische.

* In ''[[analytische taal|analytische talen]]'' kunnen de morfemen merendeels ook als zelfstandig woord voorkomen. Dit taaltype maakt dus overwegend gebruik van vrije morfemen.

In de praktijk zijn talen zelden uitsluitend analytisch of uitsluitend synthetisch; de begrippen zijn relatief. Synthetische talen zullen echter over het algemeen meer afhankelijk zijn van gebonden morfemen dan analytische talen.

 

 

Diezelfde uitgang heeft ook het Nederlands aan het Frans ontleend.