Lejzer Zamenhof: verschil tussen versies

Zamenhofs geboorteplaats Białystok is tegenwoordig een Poolse stad die destijds deel uitmaakte van de Litouwse provincie van het [[Keizerrijk Rusland|Russische Tsarenrijk]]. Zamenhof zelf sprak later over Litouwen als zijn 'geliefde vaderland' en hij heeft er nooit blijk van gegeven dat hij het lastig vond een Russische, Poolse, Litouwse en joodse identiteit te combineren. Er waren in deze stad veel [[etniciteit|etnische]] conflicten. Van de dertigduizend inwoners die Białystok op dat moment telde, was ongeveer tien procent van [[Polen|Poolse]], zeventien procent van [[Duitsers|Duitse]], dertien procent van [[Russen (volk)|Russische]] en zestig procent van Joodse afkomst. Door deze verscheidenheid werden in Białystok veel verschillende talen gesproken: [[Duits]] domineerde in de open wijken, [[Pools]] werd gebruikt in de intellectuele kringen, [[Jiddisch]] was de taal van de handel en commercie, boeren spraken vaak [[Wit-Russisch]] en de officiële taal was [[Russisch]]. Zamenhof – zelf een [[meertalig]]e jood – voelde zich op jonge leeftijd al aangetrokken tot dit probleem. Hij concludeerde dat miscommunicatie de oorzaak was van de ellende in zijn dorp en wilde een taal maken die iedereen in zijn stad kon verstaan.

Zamenhof werd geboren als eerste zoon van [[Mordechai Mark Zamenhof]] en Rozalia Sofer. Hij had twee zussen, Fania en Augusta en drie broers, [[Felix Zamenhof|Felix]], Hendrik en [[Leon Zamenhof|Leon]]. Toen Lejzer een jaar oud was had hij nog een zus gekregen, genaamd Sara, maar die was op tienjarige leeftijd overleden. Hij had ook nog een jonger broertje en zusje, Alexander en Ida. Zamenhofs oudste broers zouden later allemaal zijn taal leren en erin publiceren. Ze kozen ook alle drie een medisch beroep. Felix werd apotheker, Hendrik huidarts en Leon keel-neus-en-oorarts. Ook overleden ze alle drie, net als hun broer, oudere zussen en hun moeder rond hun 60e aan een hartaanval. De jongste zoon Alexander studeerde ook medicijnen en bouwde een praktijk op als huisarts. In 1914 werd hij gemobiliseerd door het Russische leger. Twee jaar later pleegde hij waarschijnlijk zelfmoord.

Als 13-jarige jongen verhuisde Zamenhof met zijn ouders naar [[Warschau]], waarschijnlijk omdat de vader daar een betere betrekking kon krijgen. Hij bezocht daar het gymnasium. Maar al vòòrvóór die verhuizing kreeg Lejzer het idee dat de verhoudingen tussen de verschillende volkeren in Rusland zo slecht waren dat er een radicale oplossing moest komen - dat hij moest streven naar een vrijplaats waar verschillen in [[taal]], [[cultuur]] en [[religie]] er niet toe deden. Kort daarna begon Zamenhof aan zijn taalproject en vier jaar later – in [[1878]] - presenteerde hij een eerste ontwerp aan zijn medestudenten. In hetzelfde jaar behaalde Zamenhof zijn gymnasiumdiploma, waarna hij [[geneeskunde|medicijnen]] ging studeren in [[Moskou]]. Hij raakte daar betrokken bij Joodse studentengroepen die discussieerden over het lot van de joden en de manieren om dat te verbeteren.

Op het gymnasium had Zamenhof kennisgemaakt met het Latijn en het Grieks. Eerst dacht hij dat misschien een van deze talen de rol van internationale taal zou kunnen vervullen. Maar bij nader onderzoek bleek hem dat de klassieke talen, met hun ingewikkelde grammatica, voor algemeen gebruik ongeschikt waren. Anderzijds had de ervaring in zijn geboorteplaats Bialystok hem geleerd dat de keuze van een nationale taal ook niet tot een aanvaardbare oplossing zou leiden. Bij zijn eerste taalontwerpschetsen poogde Zamenhof een taal te maken met woorden die hij uit slechts enkele letters samenstelde. Deze korte woorden bleken, net als in het hem nog onbekende [[Volapük]], echter moeilijk te leren en nog moeilijker te onthouden. Zamenhof begreep al spoedig dat langs deze gekunstelde weg de oplossing niet kon worden gevonden.

Bij zijn studie van het Engels viel hem de eenvoud van de grammatica op, zeker in vergelijking met het Latijn en het Grieks. Hij begreep dat de grote verscheidenheid aan grammaticale vormen in het Latijn en Grieks slechts aan historische toevalligheden te danken was, maar dat deze vormenrijkdom voor het functioneren van een taal niet noodzakelijk is. Hij ging na, wat er van die vormen gemist zou kunnen worden, en hield ten slotte een grammatica over die slechts een paar bladzijden in beslag nam. De woorden voor de nieuwe taal meende hij in de eerste plaats te moeten kiezen uit de Romaanse en Germaanse woordenschat, daar die talen in het wereldverkeer de grootste rol speelden. Wel plaatste hij de woorden in een door hem ontwikkeld systeem om een maximum aan regelmatigheid te verzekeren. Voor een internationale taal achtte hij regelmatigheid van het hoogste belang. Ook bemerkte hij dat een groot aantal woorden al internationaal bekend waren. Woorden zoals: 'doctor', 'telefoon', 'conversatie', 'visite', 'nationaal', enz. Van die grote gemeenschappelijke woordenschat besloot hij gebruik te maken. Maar wat te doen aan de dikke woordenboeken met hun honderdduizenden woorden?

Nadat Zamenhof in 1885 als arts was afgestudeerd, probeerde hij voor zijn taal een uitgever te vinden. Niemand durfde echter het risico aan. Ten slotte besloot hij zijn ontwerp zelf uit te geven. En zo verscheen in 1887 het eerste leerboek onder de naam "Internationale Taal: Voorwoord en Volledig leerboek door Dr. Esperanto'. Dat hij zijn project onder het [[pseudoniem]] Dr. Esperanto ("hij die hoopt') liet verschijnen, kwam door zijn vrees dat een mogelijke mislukking zijn reputatie als oogarts kon schaden. Het eerste leerboek bevatte een samenvattende grammatica met 16 basisregels, 900 stamwoorden, enige vertalingen, zoals het Onze Vader, een fragment uit de Bijbel, vertaalde en zelf geschreven gedichten, en een brief. Het boekje werd toegezonden aan honderden personen en dagbladen in vele landen. Het was echter geen gunstige tijd om dit nieuwe project te doen verschijnen. De wereld was nog vol van de verwachtingen over het [[Volapük]]. Toen in 1889 de neergang van deze taal onherroepelijk werd, was men niet direct bereid een ander ontwerp met enthousiasme te begroeten. Men was teleurgesteld en had het vertrouwen in de mogelijkheid van een genormaliseerde internationale taal verloren.

Slechts na verloop van tijd kwamen bij Zamenhof de eerste reacties uit verschillende landen binnendruppelen. Het waren brieven met bewondering voor zijn systeem, sommige ook met voorstellen hier en daar iets te wijzigen. Toen de teleurstelling over het Volapük wat was gezakt, kreeg Zamenhof steeds meer volgelingen. In vele landen werden propagandaclubs opgericht. Vele voormalige aanhangers van het Volapük liepen over naar het Esperanto, zoals de nieuwe taal werd genoemd. In het begin hadden de esperantisten alleen door correspondentie contact met elkaar. Het waren slechts toevallige buitenlandse bezoekers die het mondeling gebruik van de taal mogelijk maakten. En het reizen naar het buitenland had in die dagen nog niet de omvang van het huidige toeristenverkeer. Integendeel: een buitenlandse reis was een gebeurtenis waar nog lang over werd nagepraat.

In 1905 kwam die kans. De Franse esperantisten nodigden hun buitenlandse collega's uit voor een [[Esperanto-Wereldcongres|internationaal congres in Boulogne-sur-Mer]]. Vol verwachting reisde men naar de congresstad. Zou de taal op grotere schaal aan de verwachtingen voldoen? Maar nog vóór de feitelijke opening van het congres was deze vraag al beantwoord. In de straten van Boulogne klonk reeds het praten van de bijna 700 congresgangers uit 20 landen. Zij spraken de taal alsof het hun moedertaal was, en zij verstonden elkaar! Het enthousiasme van de congresgangers werd nog verder aangewakkerd, toen Dr. Zamenhof tijdens de openingszitting zijn veeltalig gehoor in een genuanceerd en perfect te begrijpen Esperanto toesprak. De taal had de toets doorstaan.

De Franse regering verleende Zamenhof het ordeteken van het [[Legioen van Eer]]. Maar Zamenhof zou liever op de achtergrond zijn gebleven. Hij had al bij het verschijnen van zijn eerste leerboek afstand gedaan van alle rechten op de taal en had haar in feite aan de gemeenschap van haar sprekers overgedragen.

Het Esperanto kent geen autoriteit die welke rechten dan ook op de taal kan doen gelden. De taal is van niemand anders afhankelijk dan van haar sprekers. Er bestaat voor alle esperantisten slechts een bindend ''Fundamento de Esperanto'' (het "Taalfundament van het Esperanto"), dat de grondbeginselen van de taal bevat, de 16 basisregels, een woordenlijst van 1800 stamwoorden en een aantal oefeningen. Op het eerste congres werd dit Fundamento aanvaard. Binnen de regels van dit boekje kan de taal zich vrij ontwikkelen, zonder dat eerder geschreven stukken waardeloos worden en zonder dat de structuur van de taal wordt aangetast. Bovendien werd door dit congres een taalcomité benoemd, dat met het toezicht op de ontwikkeling van de taal werd belast.