|
Hoewel hij gedurende het [[interbellum]] zeer bekend en geliefd was in Nederland, kent Nederland nu nog slechts het door hem vertolkte lied: ''"Ik hou van Holland"'', geschreven door de Rotterdamse componist [[Willy Schootemeijer]].
[[Bestand:Joseph Schmidt (timbre allemand).jpg|thumb|300px|Postzegel uitgegeven ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van Joseph Schmidt (Deutsche Post 2004)]]
== Muziek voor het volk ==
De carrière van Joseph Schmidt is onlosmakelijk verbonden met het toenmalige maatschappelijke decor: een sterke politieke dynamiek, een confrontatie van verschillende culturen en grote technologische veranderingen.
Dat Joseph Schmidt wereldberoemd werd, had niet alleen met zijn zangkwaliteit te maken, maar ook met zijn repertoirekeuze en de opkomst van de grammofoon en de radio.
Schmidt maakte klassieke muziek toegankelijk voor een groot publiek. Zijn kunst was niet elitair, het was kunst voor het volk. Hij wist precies de ''juiste toon'' te treffen. Letterlijk en figuurlijk. Hij zong op een vitale, stralende manier, -niet zang-technisch perfect, zo weten zijn critici te melden-, maar het bereik van zijn stem, en de bravoure waarmee hij die toppen nam, betoverden velen. En, figuurlijk, door zijn keuze voor goed in het gehoor liggende, romantische [[Aria (compositie)|aria]]'s en zijn authentieke uitvoering daarvan.
Op verschillende manieren droeg "de moderne techniek" bij aan zijn faam en bekendheid. De stem van Schmidt "was kissed by the mike". In werkelijkheid klonk deze heel wat heser en minder stralend dan op de plaat. Microfoons konden onvolkomenheden in een optreden verdoezelen, en de omvang van een stem aanzienlijk verbeteren. Er werden zelfs magische eigenschappen aan de moderne opnametechniek toegedicht. Ook radio en grammofoon waren iets totaal nieuws, iets revolutionairs, uniek in de geschiedenis. De naam en stem van Joseph Schmidt werd met dat bijzondere fenomeen geassocieerd. Zijn stem klonk uit luidsprekers en werd herkend, werd beroemd en hoorde bij het moderne leven. De stemmen van de zangers waren nu te beluisteren in ieders huiskamer en behoorden daarmee aan eenieder toe. Als vanzelf werden die stemmen "sterren". 'Sterrendom' - en de [[persoonsverheerlijking|idolatrie]] van een schare bewonderaars - was een typisch product van de jaren 30.
== Opkomst ==
Schmidt doorliep het gymnasium in [[Czernowitz]] (Oekraïens: Чернівці (Černivci), Roemeens: Cernăuţi, Russisch: Черновцы (Černovcy), Pools: Czerniowce) - toen in het uiterste oosten van [[Oostenrijk-Hongarije]] gelegen, in het hertogdom [[Boekovina]]. Hij sprak al Duits, [[Roemeens]], [[Jiddisch]] en zong [[Hebreeuws]] in de [[synagoge]] van Czernowitz, een stad gezegend met een rijk joods cultureel leven.
Toen de carrière van Schmidt een aanvang nam, begin [[1920-1929|jaren twintig]] van de 20ste eeuw, bruiste de wereld van vitaliteit en verandering. Dit uitte zich in technische veranderingen maar ook in allerlei emancipatiebewegingen, die niet alleen muziek maar veel meer verworvenheden toegankelijk maakten voor grote groepen mensen. Oude patronen werden ter discussie gesteld, nieuwe inzichten ontwikkeld en uitgeprobeerd; in de politiek, in de psychologie en in de kunsten. Vooruitgangsoptimisme zinderde door Europa. Het communistisch experiment van de Sovjet-Unie oogstte alom bewondering. Het was emancipatie wat de klok sloeg; van vrouwen, van werkvolk, van joden, van homoseksuelen. Voor wie wat kon en wilde, leek alles bereikbaar. Als het niet thuis, dan verderop, zoals in Berlijn of nog verder, New York.
Ook Schmidt zou naar Berlijn verkassen. Hij doorliep echter eerst het gymnasium in [[Czernowitz]] (Oekraïens: Чернівці (Černivci), Roemeens: Cernăuţi, Russisch: Черновцы (Černovcy), Pools: Czerniowce) - toen in het uiterste oosten van [[Oostenrijk-Hongarije]] gelegen, in het hertogdom [[Boekovina]]. Dit kruispunt van Midden-Europese en Slavische geschiedenis en culturen was al eeuwenlang een smeltkroes van vele volkeren, die daar in broos evenwicht samenleefden. [[Roethenen (Karpatië)|Roethenen]], Roemenen, en Duitsers vormden het merendeel van de bevolking en daarnaast minderheden van Polen, Hongaren, Slowaken, Slovenen en Italianen. Daaronder [[zigeuners]] en [[Joden]]. Het is niet zo'n wonder dat Joseph Schmidt zich altijd zo gemakkelijk bewoog tussen de verschillende muziekstijlen, en zich later zo goed in allerlei talen kon uitdrukken. Hij sprak al Duits, [[Roemeens]], [[Jiddisch]] en zong [[Hebreeuws]] in de [[synagoge]] van Czernowitz. Joden maakten 13 procent van de bevolking uit, er was een rijk joods cultureel leven, sommigen hadden zich -voorzichtig- vooraanstaande posities verworven. Toch had dit gebied de twijfelachtige primeur de eerste [[pogroms]] tegen de joodse bevolking te hebben gekend, aan het einde van de 19e eeuw. En ook na de Eerste Wereldoorlog was de situatie slecht voor de Joden. Nadat Roemenië in [[1919]] Boekovina mocht annexeren, verboden de als rabiaat [[antisemitisme|antisemitisch]] bekendstaande Roemenen, ongeveer alles wat Jiddisch (en Duits) was; scholen, theaters, kranten.
== Roem (1925-1933) ==
Joseph Schmidt, net 21 jaar oud, vertrok in [[1925]] naar [[Berlijn]] om zijn zangkunst te vervolmaken. VelenDe betreurden het vertrekdirecteur van dehet jongeBerlijnse tenor,Conservatorium die volgens henwas zo prachtig zong inonder de synagogeindruk van Czernowitz.het Sommigenatuurtalent gelovigenvan verfoeidenSchmidt, zijn besluit omdatdat hij zichhem onvermijdelijkmidden metin wereldlijkehet muziekschooljaar zouaannam inlatenals instudent Berlijn.en Berlijnervoor waszorgde dédat bruisende-de culturele metropool van Europa enarmlastige- zouJoseph eenniets opstaphoefde kunnente wordenbetalen voor eenzijn internationale carrièrezanglessen. ''"DezeEen stadjaar vratlang talentoefende en menselijke energie, vermaaldeJoseph het, verteerdemidden- het,en spuugdelage hetregister desnoodsvan uit"'', schreef een kritische observator overzijn Berlijnstem. MaarHet ook:''hoge "Wieregister Berlijnbeheerste veroverde,hij veroverde devan wereld"''nature.
De directeur van het Berlijnse Conservatorium was zo onder de indruk van het natuurtalent van Schmidt, dat hij hem midden in het schooljaar aannam als student en ervoor zorgde dat -de armlastige- Joseph niets hoefde te betalen voor zijn zanglessen. Een jaar lang oefende Joseph het midden- en lage register van zijn stem. Het hoge register beheerste hij van nature.
=== Terug naar Roemenië ===
Na zijn Berlijnse opleiding keerde Schmidt terug naar Roemenië. Hij vervulde in Boekovina 20 maanden zijn dienstplicht in het Roemeense leger., Hijdoor kreeg het voor elkaar deze periode bijin de militaire kapel uit te dienenspelen. HoewelEind hij[[1927]] Later vertelde datkwam hij viool,uit pianodienst en slagwerkkreeg hadmeteen gespeeldeen hadaanbod hijvan waarschijnlijkde slechtsjoodse opgemeente dein groteCzernowitz, tromom mogenin slaan.december Entijdens datde vooral[[hoge omdatfeestdagen]] hette erkomen zozingen, 'komisch'tegen uitzag;een zo'nvorstelijk grote[[honorarium]]. tromBovendien voortgedragenzouden doorer zo'nvertegenwoordigers kleinvan joodsde mannetje.[[Israëlitische SchmidtGemeente]] wás-helemaal klein.uit Goed[[Antwerpen geproportioneerd,(stad)|Antwerpen]] knap,en maar[[Rotterdam]]- onder klein:zijn 1mgehoor 54zijn. MogelijkOok speeldezij ondervoedingbleken eenonder rolde inindruk, heten straatarmein gezinjanuari waarin[[1929]] hijtrad opgroeide,Joseph maarSchmidt feitvoor ishet dateerst veelop mensenin uitniet-Duitstalig degebied, Balkan zeer kleinin warenAntwerpen.
Eind [[1927]] kwam hij uit dienst en kreeg meteen een aanbod van de joodse gemeente in Czernowitz, om in december tijdens de [[hoge feestdagen]] te komen zingen, tegen een vorstelijk [[honorarium]]. Bovendien zouden er vertegenwoordigers van de [[Israëlitische Gemeente]] -helemaal uit [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] en [[Rotterdam]]- onder zijn gehoor zijn. Ook zij bleken onder de indruk, en in januari [[1929]] trad Joseph Schmidt voor het eerst op in niet-Duitstalig gebied, in Antwerpen.
=== Berlijn ===
Begin 1929 was hij opnieuw in Berlijn en ontmoette daar [[Cornelis Bronsgeest]], een beroemde Nederlandse bariton, die hoofd was geworden van de muziekafdeling van de [[Radio Berlijn]]. En die voor het nieuwe medium voortdurend op zoek was naar muzikaal talent. Hij beschrijft zijn geestdrift als Schmidt bij hem komt voorzingen. ''"De nieuwe [[Enrico Caruso|Caruso]] is opgestaan",'' constateerde hij verbijsterd;'' "En dan die hoge C -heerlijk. Ik wierp mij op de vleugel, greep het mannetje bij de schouders, boog mijn hoofd... het wás zo, die tonen kwamen uit hem, uit zijn keel, uit deze kleine mens, wiens hoofd nauwelijks tot mijn borst reikte. Wij waren met stomheid geslagen!" ''
ZijnSchmidt faammaakte zijn debuut voor de microfoon op 18 april 1929. En was op slag beroemd. Hij kreeg mythischeeen contract bij Radio proportiesBerlijn. Omdat geen van de luisteraars hem ooit gezien had, deden de wildste geruchten de ronde. Achter deze stralende stem moest toch een stralende persoonlijkheid steken. En als deze zich niet in de openbaarheid vertoonde, moesten daar toch belangrijke redenen voor zijn. Hij zou vreselijke littekens hebben, of kreupel zijn, beweerde men. Of hij bediende zich van een pseudoniem en zou van koninklijken bloede zijn, zo werd gefluisterd. De waarheid was dat Schmidt zo verlegen was, dat hij vreesde een zenuwinzinking te krijgen als hij in het openbaar zou moeten optreden. Hij was inmiddels 25, kon zich niet meer voordoen als een jongetje; hij schaamde zich voor zijn postuur. ▼Schmidt maakte zijn debuut voor de microfoon op 18 april 1929. En was op slag beroemd. Hij kreeg een contract bij Radio Berlijn. Zijn toekomst, financieel en artistiek, lachte hem tegemoet. Geen week ging voorbij of hij zong voor de radio.
Op 31 augustus 1929 kwam het er toch van. De decorontwerper had een soort loopbrug diagonaal over de bühne van het [[Grosse Schauspielhaus]] laten bouwen, waarover Joseph Schmidt, verheven boven het koor, zich vrij kon bewegen als de wondertenor Laredo. Het werkte. De revue ''De Drie Musketiers'' van [[Ralph Benatzky]] was een doorslaand succes. Vanwege de top-bezetting in de bak en op de bok, evenzeer als op de planken. De enscenering was het gesprek van de dag, de balletten spectaculair. De recensenten juichten. Maandenlang stond Schmidt voor een uitverkocht huis . En dat in Berlijn, waar de concurrentie moordend was, met z'n 40 theaters, 20 concertzalen en drie beroemde opera-huizen. ▼▲Zijn faam kreeg mythische proporties. Omdat geen van de luisteraars hem ooit gezien had, deden de wildste geruchten de ronde. Achter deze stralende stem moest toch een stralende persoonlijkheid steken. En als deze zich niet in de openbaarheid vertoonde, moesten daar toch belangrijke redenen voor zijn. Hij zou vreselijke littekens hebben, of kreupel zijn, beweerde men. Of hij bediende zich van een pseudoniem en zou van koninklijken bloede zijn, zo werd gefluisterd. De waarheid was dat Schmidt zo verlegen was, dat hij vreesde een zenuwinzinking te krijgen als hij in het openbaar zou moeten optreden. Hij was inmiddels 25, kon zich niet meer voordoen als een jongetje; hij schaamde zich voor zijn postuur.
▲Op 31 augustus 1929 kwam het er toch van. De decorontwerper had een soort loopbrug diagonaal over de bühne van het [[Grosse Schauspielhaus]] laten bouwen, waarover Joseph Schmidt, verheven boven het koor, zich vrij kon bewegen als de wondertenor Laredo. Het werkte. De revue ''De Drie Musketiers'' van [[Ralph Benatzky]] was een doorslaand succes. Vanwege de top-bezetting in de bak en op de bok, evenzeer als op de planken. De enscenering was het gesprek van de dag, de balletten spectaculair. De recensenten juichten. Maandenlang stond Schmidt voor een uitverkocht huis. En dat in Berlijn, waar de concurrentie moordend was, met z'n 40 theaters, 20 concertzalen en drie beroemde opera-huizen.
=== Grammofoon ===
Tezelfdertijd debuteerde Schmidt op de grammofoonplaat met een duo uit Tosca op HMV. Zijn volgende grammofoonplatenfirma [[Ultraphon]] zorgde ervoor dat hij een van de meest beluisterde Duitstalige artiesten werd van zijn tijd.
Er werden in de loop der tijd ongeveer 125 officiële opnamen gemaakt maar er bestaan ook nog 40 live-opnames. Opera. Operette. Liederen. Geestelijke muziek. Canzonen. Film-liedjes. Schlagers. Hij kreeg drie- tot achthonderd [[Rijksmark]] per opname. Een flink bedrag, waarvoor hij zich nauwelijks interesseerde. Dus was hij wel blij met het aanbod van zijn oom Leo Engel (broer van zijn moeder Sarah) om zijn zakelijke belangen te behartigen. Voor een derde van Josephs gage wilde oom die taak wel op zich nemen. Een derde hield de naïeve zanger zelf. Een derde stuurde hij goedmoedig naar zijn moeder. En wie geld nodig had, kreeg het van hem.
=== Tournees en film ===
Schmidt bleef ook liveoptredens verzorgen al veranderde het karakter. In 1931 telde Duitsland vier en een half miljoen werklozen. De internationale financiële [[Beurskrach van 1929|crisis]] had ook Duitsland bereikt, en verhevigd toegeslagen als gevolg van de gierende inflatie van de [[reichsmark]], waardoor een brood tenslotte miljoenen reichsmark kostte. Schmidt trad steeds vaker gratis op in benefiet-concerten voor de armen. Met evenveel inzet als bij zijn reguliere optredens, zo verzekert ons zijn biograaf. Zijn succes hield aan.
Schmidt maakte niet alleen tournees door Duitsland. Hij zong in 1932 in [[Wenen]] en na enkele optredens voor de [[VARA]]-microfoon in [[Hilversum]], ook in Nederland. Bij een openluchtconcert op de renbaan van [[Birkhoven]] bij [[Amersfoort]] op 5 juli 1936, tijdens het VARA-zomerfeest, stond hij voor een menigte van honderdduizend Nederlandse bewonderaars.<ref name=video>Een registratie van dit optreden is te zien op [http://www.youtube.com/watch?v=0SbP83a_xuc YouTube]</ref>
== De ommekeer (1933-1938) ==
AlleenIn defebruari directie van de [[Süddeutsche Rundfunk]] was zo moedig geweest deze verplichte 'Fakkeloptocht-Reportage' niet uit te zenden. Drie weken later1933 trad Schmidt voor het laatst op in de [[Wintergarten]], een dag later voor het laatst voor een Duitse omroep. Een week later werd hem de toegang tot de studio's ontzegd. ▼Op 30 januari 1933 werd [[Adolf Hitler]] tot [[Rijkskanselier]] benoemd. In de door de regering gevorderde zendtijd klonk de stem van [[Hermann Göring]]: ''"Deze 30ste januari zal de geschiedenis van het Duitse volk ingaan, als de dag waarin een nieuwe natie opstond en aan de smaad en schande van de afgelopen 14 jaar een einde maakte" ''.
Refererend aan het zogenoemde "[[Vrede van Versailles (1919)|Dictaat van Versailles]]", waarin Duitsland tot onmogelijke [[herstelbetalingen]] was gedwongen, als straf voor zijn aandeel aan de [[Eerste Wereldoorlog]]. En hij beloofde het verarmde Duitse volk'' "Brood en werk voor de Volksgenoten. Vrijheid en eer voor de Natie" ''.
▲Alleen de directie van de [[Süddeutsche Rundfunk]] was zo moedig geweest deze verplichte 'Fakkeloptocht-Reportage' niet uit te zenden. Drie weken later trad Schmidt voor het laatst op in de [[Wintergarten]], een dag later voor het laatst voor een Duitse omroep. Een week later werd hem de toegang tot de studio's ontzegd.
=== Ere-Ariër ===
Nog ging in mei van dat jaar, een nieuwe film met Joseph Schmidt in de hoofdrol, ''"Ein Lied geht um die Welt"'', in première in Berlijn. Hitlers Minister voor Propaganda [[Joseph Goebbels]] was erbij en vond het prachtig. ''"Een mijlpaal voor de Duitse film."'', noemde hij het, ''"Mooie propaganda."'' Ernst Neubach (de tekstschrijver van Schmidts liedjes) beweerde dat Goebbels Schmidt bij die gelegenheid een gigantisch honorarium bood, als hij maar zou blijven zingen voor de radio. En beloofde hem -het toppunt van [[cynisme (psychologie)|cynisme]]- '[[Arische ras|ere-Ariër]]' te maken. Dat is er nooit van gekomen. Natuurlijk deed Goebbels dat voorstel niet. Hij sprak zelfs nooit met Schmidt en beval de pers om de film af te kraken. ▼
▲Nog ging in mei van dat jaar , ging een nieuwe film met Joseph Schmidt in de hoofdrol, ''"Ein Lied geht um die Welt"'', in première in Berlijn. Hitlers Minister voor Propaganda [[Joseph Goebbels]] was erbij en vond het prachtig. ''"Een mijlpaal voor de Duitse film."'', noemde hij het, ''"Mooie propaganda."'' Ernst Neubach (de tekstschrijver van Schmidts liedjes) beweerde dat Goebbels Schmidt bij die gelegenheid een gigantisch honorarium bood, als hij maar zou blijven zingen voor de radio. En beloofde hem -het toppunt van [[cynisme (psychologie)|cynisme]]- '[[Arische ras|ere-Ariër]]' te maken. Dat is er nooit van gekomen. Natuurlijk deed Goebbels dat voorstel niet. Hij sprak zelfs nooit met Schmidt en beval de pers om de film af te kraken.
De nazi-krant [[Völkisch|Völkische Beobachter]] schreef hatelijk over Schmidt in de film: ''"Hij is te klein, de zanger, te lelijk. Maar hij is zoooo begááfd, zo edelmoedig, geen engel is zo rein. Maar wat niemand zegt en ieder ziet: het is een jood."'' Een dag na de première vonden de grote [[boekverbranding]]en plaats op Opern Platz in Berlijn. ''"Tegen de onduitse geest !"''
De nazi-krant [[Völkisch|Völkische Beobachter]] schreef hatelijk over Schmidt in de film: "Hij is te klein, de zanger, te lelijk. Maar hij is zoooo begááfd, zo edelmoedig, geen engel is zo rein. Maar wat niemand zegt en ieder ziet: het is een jood." In december verhuisde Schmidt naar [[Wenen]]. Een toevluchtsoord voor steeds meer intellectuelen, kunstenaars, dissidenten, communisten en Joden. In Wenen waren de fascisten (antinazi omdat ze geen Anschluss wilden) van kanselier Dolfuss aan de macht en Schmidt maakte er geen probleem van om op het nieuwjaarsconcert van deze partij te zingen.
=== Wereldwonder ===
|
