Martelaarsgracht: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 1:
{{Infobox straat
| straatnaam = Martelaarsgracht
| afbeelding = Martelaarsgracht.jpg
| onderschrift= De Martelaarsgracht richting Nieuwezijds Voorburgwal
| locatie = Amsterdam
| stadsdeel = Centrum
| wijk =
| begin = Nieuwezijds Voorburgwal
| eind = Prins Hendrikkade
| lengte =
| breedte =
| postcode = 1012
| bouwjaar =
| genoemdnaar =
| naamsinds =
| bestrating =
| geentoegang =
| ov =
| bebouwing =
| opvallend =
| overig = demping in 1884
| detailkaart =
| detailkaartbijschrift=
| portaal = Amsterdam
}}
[[Bestand:The Martelaarsgracht in Amsterdam 1670 Jan van der Heyden.jpg|{{largethumb}}|De Martelaarsgracht inmet ca.[[Haarlemmersluis (Amsterdam)|Oude Haarlemmersluis]]; circa 1670. Schilderij van [[Jan van der Heyden]].]]
[[Bestand:Martelaarsgracht bij Nieuwendijk.jpg|{{largethumb}}|De [[Haarlemmersluis (Amsterdam)|Oude Haarlemmersluis]] met Martelaarsbrug bij de [[Nieuwendijk (Amsterdam)|Nieuwendijk]]; voor de demping in 1884.]]
[[Bestand:Martelaarsgracht Amsterdam 001.jpg|{{largethumb}}|Open Havenfront en Prins Hendrikkade 25-29. In het midden de [[Haarlemmersluis (Amsterdam)|Oude Haarlemmersluis]]Spaarndammerbrug en daarachter de Martelaarsgracht.; voor de demping 19e-eeuwsein foto1884.]]
 
De '''Martelaarsgracht''' is een gedempte [[gracht]] in het centrum van [[Amsterdam]]. De straat ligt in het verlengde van de [[Nieuwezijds Voorburgwal]] en loopt in noordoostelijke richting naar de [[Prins Hendrikkade]] en het [[Stationsplein (Amsterdam)|Stationsplein]] voor het [[Station Amsterdam Centraal|Centraal Station]]. Het pleintje [[Hekelveld]] scheidt de Martelaarsgracht van de [[Spuistraat (Amsterdam)|Spuistraat]].
 
De Martelaarsgracht is sinds de demping in 1884 een korte maar brede en drukke straat en sinds 1906 route van de elektrische tram. De straat is voorzien van een middenberm met een tramhalte voor de lijnen ([[Tramlijn 1 (Amsterdam)|1]], [[Tramlijn 2 (Amsterdam)|2]], [[Tramlijn 5 (Amsterdam)|5]], [[Tramlijn 13 (Amsterdam)|13]] en [[Tramlijn 17 (Amsterdam)|17]]). Er bevinden zich hotels, [[Snackbar|snackbars]] en [[Internetcafé|internetcafés]].
 
== Herkomst van de naam ==
De herkomst van de opmerkelijke naam is onbekend. Wel bestaan er veelverschillende theorieën. De plek zou gebruikt kunnen zijn als [[Galgenveld (algemeen)|galgenveld]], maar daar zijn geen aanwijzingen voor. Volgens het [[gemeentearchiefStadsarchief Amsterdam]] zou er ooit een huis hebben gestaan met een uithangbord waarop een [[martelaar]] stond afgebeeld. In een oude bron is sprake van een pand "waar de martelaar uithing".<ref>[http://www.amsterdam.nl/publish/pages/336988/09_objectnamen_op_nummer.pdf Amsterdam.nl: Bekende en onbekende namen van bruggen, sluizen en tunnels binnen de Gemeente Amsterdam] (2008)</ref>
 
==Gebouwen Geschiedenis ==
De eerste [[Haarlemmerpoort (Amsterdam)|Haarlemmerpoort]] stond op de plek waar nu de Martelaarsgracht en de [[Nieuwendijk (Amsterdam)|Nieuwendijk]] elkaar kruisen. De [[IJ (water)|IJ]]-oever moet rond 1400 nog ter hoogte van de huidige perceelgrens tussen Martelaarsgracht 6 en 8 gelegen hebben. Toen begin 15e eeuw een stuk van het IJ ten noorden van het gebied gedempt werd, kwam het water binnen de stadsmuren te liggen. Nadien vloeide het water van de Nieuwezijds Voorburgwal en dat van de [[Nieuwezijds Achterburgwal]] door de Martelaarsgracht via de [[Haarlemmersluis (Amsterdam)|Oude Haarlemmersluis]] naar het IJ. Hoe de stadsuitbreding precies is verlopen, kon plaatselijk worden onderzocht toen in 2003 enkele vervallen panden werden gesloopt ten behoeve van nieuwbouw in de noordelijke hoek.<ref>[http://www.amsterdam.nl/kunst-cultuur-sport/monumenten/archeologie-0/archeologische/archeologische/vindplaatsen/martelaarsgracht/ Amsterdam.nl: Martelaarsgracht, aanplemping in het IJ] (15 september 2010)</ref>
[[Bestand:The Martelaarsgracht in Amsterdam 1670 Jan van der Heyden.jpg|{{largethumb}}|De Martelaarsgracht in ca. 1670. Schilderij van [[Jan van der Heyden]]]]
[[Bestand:Martelaarsgracht Amsterdam 001.jpg|{{largethumb}}|Open Havenfront en Prins Hendrikkade 25-29. In het midden de [[Haarlemmersluis (Amsterdam)|Oude Haarlemmersluis]] en daarachter de Martelaarsgracht. 19e-eeuwse foto.]]
Een deel van de bebouwing is opgetrokken in statige [[Louis XIV-stijl]] uit begin 18e eeuw. Een aantal gebouwen is aangewezen als [[rijksmonument]].
 
Over de Oude Haarlemmersluis lag de Martelaarsbrug (brug nr. 29), die de twee delen van de Nieuwendijk met elkaar verbond. Ter hoogte van de Texelsche Kade (sinds 1879 [[Prins Hendrikkade]]) lag de Spaarndammerbrug, een ophaalbrug. Beide bruggen verdwenen met de demping. Voor de komst van het Centraal Station werd de gracht in 1884 gedempt, tegelijk met de [[Nieuwezijds Voorburgwal]].
Het imposante gebouw van de [[Koninklijke Hollandsche Lloyd]] op de hoek met de [[Prins Hendrikkade]] werd in 1917-1921 gebouwd tegen het advies van de toenmalige [[Welstandscommissie]] in.<ref>[http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/185/jongerebouwkunst.html Amsterdamsebinnenstad.nl: De nieuwe Rijksmonumenten] (Walther Schoonenberg, november 2000)</ref> Het pand op de hoek hiertegenover, met op de kroonlijst de wervende tekst "Kopje Koffie Karpershoek", dateert uit 1629. Op de vloer van dit bruine café ligt nog steeds [[zilverzand]] zoals dat in de 17e eeuw ook werd gebruikt.
 
In 1928 verkregen veel panden aan de Martelaarsgracht de status van monument. Dit kon niet voorkomen dat in de jaren 1980 en 1990 enkele panden ten prooi vielen aan speculatie en vervolgens werden gekraakt.
== Geschiedenis ==
De eerste [[Haarlemmerpoort (Amsterdam)|Haarlemmerpoort]] stond op de plek waar nu de Martelaarsgracht en de [[Nieuwendijk (Amsterdam)|Nieuwendijk]] elkaar kruisen. De [[IJ (water)|IJ]]-oever moet rond 1400 nog ter hoogte van de huidige perceelgrens tussen Martelaarsgracht 6 en 8 gelegen hebben. Toen begin 15e eeuw een stuk van het IJ ten noorden van het gebied gedempt werd, kwam het water binnen de stadsmuren te liggen. Nadien vloeide het water van de Nieuwezijds Voorburgwal en dat van de [[Nieuwezijds Achterburgwal]] door de Martelaarsgracht naar het IJ. Hoe de stadsuitbreding precies is verlopen, kon plaatselijk worden onderzocht toen in 2003 enkele vervallen panden werden gesloopt ten behoeve van nieuwbouw in de noordelijke hoek.<ref>[http://www.amsterdam.nl/kunst-cultuur-sport/monumenten/archeologie-0/archeologische/archeologische/vindplaatsen/martelaarsgracht/ Amsterdam.nl: Martelaarsgracht, aanplemping in het IJ] (15 september 2010)</ref>
 
==Gebouwen==
De [[Haarlemmersluis (Amsterdam)|Oude Haarlemmersluis]] lag over de Martelaarsgracht aan IJ-kant en verbond de twee delen van de Nieuwendijk met elkaar. Voor de komst van het Centraal Station werd de gracht in 1884 gedempt, tegelijk met veel andere grachten.
Een deel van de bebouwing is opgetrokken in statige [[Louis XIV-stijl]] uit begin 18e eeuw. Een aantal gebouwen is aangewezen als [[rijksmonument]].
In 1928 verkregen veel panden aan de Martelaarsgracht de status van monument. Dit kon niet voorkomen dat in de jaren 1980 en 1990 enkele panden ten prooi vielen aan speculatie en vervolgens werden gekraakt.
 
Het imposante gebouw van de [[Koninklijke Hollandsche Lloyd]] op de hoek met de [[Prins Hendrikkade]] werd in 1917-1921 gebouwd tegen het advies van de toenmalige [[Welstandscommissie]] in.<ref>[http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/185/jongerebouwkunst.html Amsterdamsebinnenstad.nl: De nieuwe Rijksmonumenten] (Walther Schoonenberg, november 2000)</ref> Het pand op de hoek hiertegenover, met op de kroonlijst de wervende tekst "Kopje Koffie Karpershoek", dateert uit 1629. Het café zou de oudste kroeg van Amsterdam zijn. De Karpershoek startte in 1606 als herberg aan het IJ voor de zeelui van de VOC. Op de vloer van dit bruine café ligt nog steeds [[zilverzand]] zoals dat in de 17e eeuw ook werd gebruikt.
 
== Meer Martelaarsgrachten ==
De Martelaarsgracht in [[Assendorp]] werd in 1923 gedempt.<ref>[http://web.archive.org/web/20130803040315/http://www.assendorpernieuws.nl/historie/index.html Assendorpernieuws.nl: Beknopte geschiedenis van Assendorp] (Dick Hogenkamp)</ref> Voorheen was er ook een Martelaarsgracht in [[Bovenkerk (Amstelveen)|Bovenkerk]] bij [[Amstelveen]].<ref>[http://web.archive.org/web/20101115074956/http://www.historischamstelveen.nl/verdwenen%20topografische%20namen.html Historischamstelveen.nl: Verdwenen topografische namen]</ref>
 
In de stad [[Hoorn (Noord-Holland)|Hoorn]] is ook een Martelaarsgracht. Deze loopt van de Pakhuisbrug naar de Achterstraat (oorspronkelijk nog door naar de Gouw); de noordelijke kade werd in de 19e eeuw hernoemd tot Onder de Boompjes.
 
<gallery widths="180" heights="180">
Bestand:Amsterdam - Martelaarsgracht 2.JPG|Café Karpershoek op de hoek met de [[Prins Hendrikkade]].
Bestand:Lloyd-gebouw, Amsterdam Centrum.jpg|Het imposante gebouw van de [[Koninklijke Hollandsche Lloyd]] op de hoek met de [[Prins Hendrikkade]].
</gallery>
 
{{Appendix}}