Gerard David: verschil tussen versies

Over de jeugd en de opleiding van Gerard David is niet erg veel met zekerheid geweten. Hij werd geboren in Oudewater<ref>Zijn geboorteplaats was vermeld was op zijn grafsteen in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Brugge, maar bij restauratiewerken in het begin van de 19e eeuw verdwijnt het graf. Zie bij Mieke Parez, in Vlaamse Kunst Collectie.</ref> omstreeks 1455-1460. Op basis van zijn vroege werken wordt verondersteld dat hij werd opgeleid door [[Albert van Ouwater]]. Zijn vroege werken tonen ook de invloed van [[Geertgen tot Sint Jans]] in [[Haarlem]] en de ruimtelijke compositie van zijn vroege werken verwijst naar [[Dirk Bouts]], eveneens uit Haarlem.<ref name=jenni/>

Gerard David werd op 14 januari 1484 te Brugge ingeschreven als meester in het gilde van de beeldenmakers en zadelmakers, waaronder ook de schilders ressorteerden. Het is best mogelijk dat hij, voor hij zich in Brugge vestigde, een tijd verbleef in het atelier van Dirk Bouts in [[Leuven]], dat na diens dood in 1475 werd verder gezet door zijn zoons [[Dirk Bouts de Jongere]] en [[Albert Bouts]]. Zelfs indien David Dirk Bouts niet persoonlijk zou gekend hebben, was hij toch heel vertrouwd met diens werk. Kenmerken van de stijl van Bouts zijn volgens Jennifer Meagher van het Metropolitan Museum of Art terug te vinden in zijn werken tot 1500 en zelfs nog later.

[[bestandBestand:Gerard David - Christ Nailed to the Cross - Google Art Project.jpg|{{largethumb}}|Gerard David, Christus wordt aan het kruis genageld, ca. 1480, National Gallery, Washington.]]

Een van de vroege werken toegeschreven aan David is een paneeltje met de voorstelling van de [http://www.metmuseum.org/Collections/search-the-collections/436100 geboorte van Christus] dat bewaard wordt in het [[Metropolitan Museum of Art]] in [[New York City|New York]] en deel uitmaakt van de Friedsam Collection. Het is een werk, olie op paneel, van voor 1480 dus voor Gerard David zich in Brugge had gevestigd. Het bestaat uit slechts één paneeltje van 47&nbsp;op&nbsp;34 &nbsp;cm dat de geboorte van Christus en de aanbidding van de herders voorstelt. De naïeve personages en de poppen-hoofden van Maria en de engelen doen denken aan de Noord-Nederlandse voorbeelden die Gerard moet gekend hebben van zijn opleiding, maar de compositie met de mooie landschappen en de eenvoudige architectuur, die schatplichtig is aan het werk van Dirk Bouts, doen al aan zijn later werk denken.<ref>Maryan W. Ainsworth, 1998, P.131.</ref> Een kopie van dit werk is terug te vinden in een [http://www.moleiro.com/fr/livres-d-heures/le-breviaire-disabelle-la-catholique/miniatura/872 miniatuur met het kerstgebeuren] in het [[Breviarium van Isabella van Castilië]] op f29r waarvan wordt aangenomen dat ze ook door David werd geschilderd in de 1480er jaren.<ref>Hans J. Van Miegroet, Gerard David, Antwerpen 1989, Mercatorfonds, pp.327-328.</ref>

Van de periode omstreeks zijn vestiging in Brugge kennen we twee panelen van een [[Triptiek (schilderij)|triptiek]] die [[Johannes de Doper]] en [[Franciscus van Assisi|Franciscus]] die de [[Stigmata (religie)|Stigmata]] ontvangt voorstellen.[http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/32.100.40bc] Ze maken eveneens deel uit van de hoger genoemde Friedsam Collection.<ref>De paneeltjes werden in het begin van de 20e eeuw toegevoegd aan de hierboven behandelde nativiteit, maar maakten er oorspronkelijk geen deel van uit.</ref> De combinatie van deze twee heiligen was vrij uitzonderlijk voor Vlaanderen. Deze paneeltjes (ca. 45&nbsp;x&nbsp;15 &nbsp;cm) tonen duidelijk de invloed van het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck.<ref name=mieke/> De figuren zijn gracieuzer geworden en het gelaat wordt veel beter uitgewerkt. Het landschap is aangepast aan de heilige, met Sint-Jan in de wildernis en Sint Franciscus in een Italiaans heuvellandschap met zijn abdij op de achtergrond.

[[bestandBestand:David Diptych The Judgment of Cambyses.jpg|{{largethumb}}|Gerard david, Het Oordeel van Cambyses ca.1498, Groeningemuseum in Brugge]]

David kreeg van de stad Brugge de opdracht voor het tweeluik ''Het Oordeel van Cambyses'' dat zich nu bevindt in het Groeningemuseum in Brugge [http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl/collectie/oordeel-van-cambyses]. Soms wordt beweerd dat dit werk moest dienen om de bestraffing van corrupte schepenen van de stad Brugge te illustreren. Dit verhaal steunt op een thesis van Weale, de man die David uit de vergeethoek haalde onder meer door zijn studie van de Brugse archieven.<ref>W. H. James Weale, Gérard David, in Le Beffroie (Brugge), I, 186, pp. 223-224.</ref> Maar dit verhaal is vrij onwaarschijnlijk omdat hetzelfde thema werd geschilderd door [[Rogier van der Weyden]] voor het Brusselse stadhuis en door Dirk Bouts voor het Leuvense. Trouwens, toen het paneel besteld werd waren de in 1488 afgestelde schepenen al lang in eer hersteld en terug aan de macht. Het is dus weinig waarschijnlijk dat ze een werk zouden besteld hebben voor de schepenzaal, waarin hun houding werd gelaakt. De bestraffing van Sisamnes door Cambyses was op het einde van de 15e eeuw reeds vrij bekend en wordt in de 16e eeuw een populair thema.<ref> M. Baes-Dondeyne, D. De Vos, De Vlaamse Primitieven, Corpus van de vijftiende-eeuwse schilderkunst in de zuidelijke Nederlanden, Groeningemuseum Brugge, Brussel 1981, pp.108-109.</ref> Na de reiniging en restauratie van het werk in 1979 toonde het paneel terug het levendige oorspronkelijke maar wat koele coloriet dat typisch is voor Gerard David in zijn vroegere werken. Op de achtergrond van het werk ziet men [[putto|putti]] die bloemenslingers dragen en twee medaillons die beroemde [[camee|cameeën]]ën van de [[Medici]] afbeelden. Dit deed Weale er toe besluiten dat David [[Florence (stad)|Florence]] was geweest wat achteraf niet correct bleek te zijn. David heeft zich waarschijnlijk gebaseerd op bronzen kopieën van de cameeën die in zijn tijd hier beschikbaar waren. Het toont wel dat David de Italiaanse kunst kende.

[[Bestand: Gerard David - Triptych of Jan Des Trompes - WGA6031.jpg|{{largethumb}}|Gerard David, Altaarstuk van St.-Jan de Doper (1502-1508), Groeningemuseum in Brugge]]

Dit werk was een bestelling daterend van 1502 van Jan des Trompes<ref>Jan des Trompes was baljuw geweest in Oostende, schepen in Brugge en ontvanger-generaal van Vlaanderen.</ref> en werd door zijn erfgenamen in 1520 geschonken aan de ''Broederschap van de beëdigde klerken van de vierschaar'' voor het altaar van hun kapel op de Burg in de Sint Basiliuskerk, beter gekend als de [[Basiliek van het Heilig Bloed|Heilige Bloedkapel]]. Het wordt nu bewaard in het Groeningemuseum in Brugge [http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl/collectie/doopsel-van-christus-0]. Het middenpaneel toont de doop van Christus in de Jordaan volgens de klassieke Vlaamse iconografie, met links en rechts in de achtergrond taferelen uit het leven van St. Jan. Op het linkerpaneel ziet men de schenker, Jan des Trompes, geknield met achter hem zijn patroonheilige Johannes de Evangelist. Naast Jan des Trompes zien we zijn zoon Filips. Op het rechterluik is Isabella van der Meersch, de eerste vrouw van Jan des Trompes en de moeder van Filips afgebeeld met haar dochters Adewijc, Anna, Joanna en Agnes. Achter Isabella (Elisabeth) zien we haar patrones [[Elisabeth van Thüringen]]. De tweede echtgenote van Jan des Trompes, Magdalena Cordier werd geschilderd op de buitenzijde van het rechter paneel samen met haar patroonheilige [[Maria Magdalena]]. Op de buitenzijde van de linkervleugel staat een tronende Madonna met Kind.

Opmerkelijk aan dit schilderij is het mooie landschap dat doorloopt over de drie panelen. Het bergachtige beboste landschap is zeer gedetailleerd uitgewerkt, op de oevers van de rivier, maar ook verderop in het landschap kan men een ganse reeks afgebeelde planten zonder moeite identificeren. Veel van deze planten, die vaak niet naast elkaar groeien en gelijktijdig bloeien zoals hier op het schilderij, werden afgebeeld omdat het planten zijn waaraan een medicinale zuiverende werking werd toegeschreven en die dus symbool staan voor de zuivering door het doopsel.<ref> M. Baes-Dondeyne, D. De Vos, De Vlaamse Primitieven, Corpus van de vijftiende-eeuwse schilderkunst in de zuidelijke Nederlanden, Groeningemuseum Brugge, Brussel 1981, pp.132-136.</ref>

[[bestandBestand: David Triptych with the Nativity.jpg|{{largethumb}}|Gerard David, Geboorte van Christus met de schenkers (ca. 1510-1515), Jules Bache Collection van het Metropolitan Museum of Art]]

[[Bestand: Gerard david, nozze di cana, 1495-1500 ca..JPG|{{largethumb}}|Gerard David, Builoft te Kana, Musée du Louvre, Parijs]]

Dit werk werd waarschijnlijk begonnen tussen 1500 en 1503 hoewel de datum nog steeds ter discussie staat. Het wordt toegeschreven aan David maar de kunsthistorici zijn van mening dat een assistent van David meewerkte aan het paneel. Het schilderij wordt momenteel bewaard in het Louvre in Parijs. Naast de datum van ontstaan is er ook discussie over de opdrachtgever. Sommigen denken aan Jan van der Straeten<ref>W. H. James Weale, Gérard David in Le Beffroi, Brugge, III, 1886-1870, pp.4-346.</ref> anderen denken aan Jan van Sedano.<ref>[[Georges Hulin de Loo]], Brugge 1902, Exposition de tableaux flamands des XIVe, XVe et XVIe siècles. Catalogue critique, Gent, 1902 N°126.</ref> Die laatste toewijzing wordt door het Louvre overgenomen bij de beschrijving van het werk. Dit werk toont de evolutie van de voorstelling van religieuze taferelen in het werk van David. Het is uiteraard een religieus werk, maar het zou even goed een voorstelling van een burgerlijk huwelijksfeest kunnen zijn, een soort groepsportret van de deelnemers ware het niet voor de vrome schenkers die links en rechts geknield zijn weergegeven.

[[bestandBestand: Gerard David - Triptych of the Sedano Family - WGA6015.jpg|{{largethumb}}|Gerard David, Sedano- triptiek, ca. 1495, Muséé du Louvre, Parijs.]]

Dit [[altaarstuk]] werd gemaakt in opdracht van Vincenzo Sauli voor het [[Benedictijnen|benedictijner]] klooster van San Gerolamo della Cervara gelegen tussen [[Santa Margherita Ligure]] en [[Portofino]]. Volgens een originele inscriptie op het kader, dat nu verdwenen is, werd de opdracht voor het werk gegeven op 7 september 1506. De polyptiek of delen ervan werd in de loop van zijn geschiedenis aan allerhande kunstenaars toegeschreven. Het is weerom Weale die in 1895 de gelijkaardigheid vaststelt van de afbeelding van de Maagd en het Kind met een gekend wek van David: ''De Maagd tussen de Maagden''. Andere kunsthistorici volgden snel en tegenwoordig is de toeschrijving unaniem. Het werk werd ontmanteld, waarschijnlijk bij de opheffing van het klooster in 1799. Het grootst aantal panelen bevindt zich in het ''Palazzo Bianco'' in Genua, twee panelen met een [[annunciatie]] in het Metropolitan Museum in New York en een klein halfrond paneel in het Louvre in Parijs. Het altaarstuk was als het ware samengesteld uit twee triptieken met boven het hoogste middenpaneel een halve [[tondo (kunst)|tondo]]. De onderste triptiek toonde op het middenpaneel de Heilige Maagd met Kind aan wie de kerk was toegewijd, links de heilige Hiëronymus, de patroonheilige van het klooster, voorgesteld als bisschop en rechts de heilige [[Benedictus van Nursia|Benedictus]], de stichter van de orde. De bovenste triptiek toonde een kruisiging met Johannes en Maria en links en rechts daarvan een annunciatiescène. Het geheel werd bekroond met een halve tondo met God de Vader die geflankeerd door twee engelen, een zegenend gebaar maakt. Ainsworth is van oordeel dat David het grootste gedeelte van het werk zelf ontwierp en uitvoerde en dat de inbreng van zijn atelier minimaal was. In het werk zijn zowel Eyckiaanse invloeden als Italiaanse modellen terug te vinden. De annunciatie bijvoorbeeld heeft een typisch Vlaams ontwerp maar de engel [[Gabriël (aartsengel)|Gabriël]] is gemodelleerd naar een Gabriël op een fresco van [[Vincenzo Foppa]] in de Portinari kapel van de San’Eustorgio in [[Milaan (stad)|Milaan]]. Ook de monumentale getroonde Maria met Kind, het optisch centrum van het altaarstuk is sterk beïnvloed door de Italiaanse renaissancekunst.<ref>Maryan W. Ainsworth, 1998, p.193.</ref>

In onze huidige opvatting over kunst is ''kopie'' een lelijk woord, kunst moet origineel zijn en als men vandaag de vele kopieën uit de late middeleeuwen en de vroege renaissance catalogeert worden kopieën nog dikwijls als minderwaardige werken beschouwd. De late middeleeuwer stond hier nochtans heel anders tegenover, voor David was kopiëren een vrij normale zaak, sommige van zijn klanten bestelden kopieën,<ref name="Maryan W. Ainsworth, 1998, p.257">Maryan W. Ainsworth, 1998, p.257.</ref> maar daarnaast was kopiëren een methode om de productiviteit van het atelier te verhogen en werken te creëren voor de verkoop op de vrije markt. Tegen het begin van de zestiende eeuw werden steeds minder werken gemaakt in opdracht en groeide het aantal werken die zonder bestelling over een aantal populaire thema’s werden gemaakt en aangeboden op de vrije markt.

Het schilderij, olie op paneel, dat bewaard wordt in de [[National Gallery of Art]] te [[Washington D.C.]] is op basis van de ondertekeningen en stijlkenmerken waarschijnlijk het origineel gemaakt door Gerard David omstreeks 1510. Van dit werk werden minstens tien kopieën gemaakt, voornamelijk door het atelier van Isenbrandt.<ref> name="Maryan W. Ainsworth, 1998, p.257.<"/ref> In het Metropolitan Museum of Art wordt een tweede versie van het werk bewaard (ca. 1520), eveneens toegeschreven aan David zelf. Dit werk toont dezelfde ondertekening als dat in Washington maar met kleine correcties aan de figuren en de drapering van de mantel van Maria, ook de achtergrond is aangepast. We zien in beide werken ook de eerder genoemde verschuiving van religieus naar seculier in die zin dat het schilderij perfect een afbeelding zou kunnen zijn van om het even welke moeder die haar kind aan het voeden is of met haar kind aan het spelen is. In het latere werk van het Metropolitan Museum zien we de evolutie van Davids kennis van de Italiaanse renaissance in de piramidale vorm van de groep van Madonna en Kind, het gebruik van de [[sfumato]] techniek voor de gezichten en het gebruik van de [[Clair-obscur (schilderkunst)|chiaroscuro]] compositie in de plaatsing van de groep tegen de donkere achtergrond van het woud om de volumes te benadrukken.

Met dit werk speelt David volop in op de trend van secularisering van de populaire religieuze afbeeldingen van het ''Maagd met Kind'' type en hij gebruikt daarbij de intussen in Vlaanderen populair geworden Italiaanse modellen en technieken.