=== Midden- en late Republiek (3e tot 1e eeuw v.Chr.) ===
[[Bestand:Pompejanischer Maler um 80 v. Chr. 001Roman_fresco_Villa_dei_Misteri_Pompeii_009.jpg|thumb|Initiatie in een mysteriecultus door rituele afranseling en dans van een [[Bacchant]]e. (muurschildering uit de [[mysteriënvilla]] in [[Pompeï]], vóór 79. n.Chr.)]]De opvatting dat ze dankzij deze mate en de bescherming van hun ''religio'' op de andere volkeren overbrachten<!--??BD-->,<ref>[[Marcus Tullius Cicero|Cicero]], ''De haruspicum responsio'' 19: „pietate ac religione atque hac una sapientia, quod deorum numine omnia regi gubernarique perspeximus, omnis gentis nationesque superavimus.“ <span style="color:#8B5742">(„door ''pietas'' en ''religio'' en ook deze ene wijsheid, dat men dit ''numen'' van de goden in ogenschouw neemt (komt men ertoe) alles te regeren en te leiden, alle mensen en naties te overtreffen.“)</ref> was diep geworteld in de geest van de Romeinen, die zichzelf als de „meest religieuze van alle mensen“<ref>[[Sallustius]], ''De Catilinae coniuratione'' 12: „operae pretium est […] visere templa deorum, quae nostri maiores, religiosissumi mortales, fecere.“ <span style="color:#8B5742">(„Het is de moeite waard […] de godentempels te bezoeken, die onze voorouders, die zeer godsdienstige stervelingen, gemaakt hebben.“) ([http://www.koxkollum.nl/sallustius/sallustcatvertmuller.htm trad. {{Aut|H.C. Muller}}, 1893])</ref> beschouwden. Gelijktijdig werd door de veroveringstochten van de Romeinen in het oostelijke Middellandse Zeegebied sinds de 3e eeuw v.Chr. de invloed van oriëntaalse, in het bijzonder de Hellenistische, religies in Rome merkbaar. In Rome was de Klein-Aziatische vruchtbaarheidsgodin [[Kybele]] als [[Magna Mater]] (Grote Moeder) door het overbrengen van haar Cultussteen uit het monumentale heiligdom van [[Pessinus]] vanaf 204 v.Chr. gevestigd, waar men haar als patrones van de [[Troje|Trojaanse]] voorouders zag, en om deze reden met de moedergodin [[Rhea (mythologie)|Rhea]] vereenzelvigde. Het gevolg van de oriëntaalse [[mysteriecultus|mysteriën]]- en [[geneesculten]] (niet zelden met gescheiden riten voor mannen en vrouwen) hing samen met een toenemende behoefte aan persoonlijke betrekkingen tot de vereerde god en aan individuele verlossing, waarin de traditionele gebruiken niet konden voorzien. In geschoolde kringen vond onder invloed van de Griekse filosofie, met name de [[Stoa]], een intellectuele religie met pantheïstische en atheïstische trekken, ook met sterrenwichelarij en lotsbestemming, haar aanhang; tegenover de mysterieculten hield men daar nog tot in de 1e eeuw na Christus afstand.
=== Principaat (1e eeuw v.Chr. en 1e eeuw n.Chr.) ===
