Phaedo (Plato): verschil tussen versies

De serene ''Phaedo'' is qua teneur de tegenhanger van het uitgelaten [[Symposium|''Symposium'']], dat een scène midden uit Socrates' leven beschrijft<ref>''The Phaedo and Symposium could not be further apart in mood, since the one shows Socrates discussing immortality with intimate friends in his last few hours on earth, and in the other we see him some seventeen years earlier, un-Socratically spruced up, at a celebration dinner-party where there are plenty of high spirits and conversation both philosophical and unphilosophical.'' W.K.C. Guthrie, ''A History of Greek Philosophy'', dl. 4, blz. 324. Wilamowitz ziet in deze combinatie van het komische en tragische bij Plato iets ''was uns immer an Shakespeare erinnert'' (Platon I, blz. 321).</ref>. De ''Phaedo'' vertoont specifiek pythagorische invloeden, reden waarom men aanneemt dat Plato dit werk geschreven heeft na zijn eerste reis naar [[Magna Graecia|Zuid-Italië]] en [[Sicilie]] (±390-385), alwaar hij pyhtagorische filosofen als [[Archytas]] uit Tarente heeft ontmoet. De sterke nadruk op de scheiding tussen lichaam en ziel, het streven naar 'zuiverheid' in de vorm van een zo groot mogelijke onthechting van het lichaam, waarvan de dood de ultieme verwezenlijking is, zijn voorbeelden van deze invloed. De 'setting' van de dialoog is hiermee in overeenstemming: men bespreekt de onsterfelijkheid van de ziel in de Atheense gevangenis waar Socrates na zijn veroordeling is opgenomen. Een ander gegeven voor de datering van deze rijke dialoog is de tamelijk expliciete verwijzing naar de [[Meno (Plato)|''Meno'']]<ref>In 73a-b wordt kort samengevat hoe iemand op eigen kracht een wiskundig probleem kon oplossen, een duidelijke verwijzing naar de in de ''Meno'' beschreven ontmoeting van een slaaf met Socrates.</ref>, waaruit men kan opmaken dat de ''Phaedo'' na de ''Meno'' is geschreven.

Phaedo uit Elis is merendeels als verteller aan het woord; zijn enige gesprekspartner is Echekratès, een verder onbekend pythagorisch filosoof. Tijdens de vertelling worden enkele van Socrates' initimi genoemd, met name zij die een rol spelen in het gesprek, zoals Simmias en Kebès. Expliciet wordt gezegd<ref>59b.</ref>: ''Plato, meen ik, was ziek'', hetgeen moet verklaren waarom Plato er niet bij was. Men heeft wel aangenomen dat Plato dit heeft toegevoegd om aan te geven dat hij hier geen letterlijk verslag van de laatste dag van Socrates' leven geeft<ref>Bijv. Paul Friedländer, ''Plato 3, The dialogues, second and third periodsIII'', blz. 36: ''... to justify the freedom of inventing the conversations according to his own design while giving an exact record of the situation itself.''</ref>.

Het eigenlijke gesprek begint met de vraag: Wat is de dood? Allen zijn het er over eens dat de dood de scheiding van ziel en lichaam is<ref>64c.</ref>. De ware filosoof is iemand, die niet geeft om zaken als dure kleding e.d. De grote massa zegt van zo iemand dat hij nauwelijks leeft. De ziel functioneert het beste, wanneer ze niet gestoord wordt door invloeden afkomstig van het lichaam. Hiertoe rekent Plato ook hetgeen via de zintuigen tot ons komt<ref>Althans hier in de Phaedo. Later, in de [[Theaetetus (Plato)|''Theaetetus'']], zal hij het probleem van de waarneming uitgebreider beschouwen, en de ziel er dan een rol in toebedelen.</ref>. Zaken als 'Het Schone', 'Het Rechtvaardige' nemen wij niet waar middels de zintuigen, maar met de ziel<ref>Wij zouden hier termen als ''begrip'' of ''abstract'' gebruiken, maar dat doet Plato niet. Voor de Grieken, ook voor Plato, moest er een reden zijn die verklaart dat wij een rechtvaardige handeling ''rechtvaardig'' noemen. Die reden moest 'iets' zijn. Dat 'íets' kan weliswaar niet gezien of gehoord worden, maar is voor de rest voor Plato een 'ding' als alle andere dingen. Plato heeft wel eens (in de [[Parmenides (Plato)|''Parmenides'']]) de mogelijkheid geopperd dat het hier gaat om gedachten in onze geest, maar deze suggestie wees hij daar expliciet van de hand.</ref>. Voor de kennis van deze onzichtbare zaken zijn de filosofen het best toegerust, omdat zij degenen zijn die zich op hun zieleleven concentreren, en zich zo min mogelijk laten storen door hun lichaam bij hun 'denken', en wier ideaal het is ''met de ziel zelf de dingen zelf te aanschouwen'', zoals Plato het noemt<ref>66d.</ref>. Feitelijk is de dood hetgeen waarnaar de filosoof streeft, want pas dan is de ziel volledig gescheiden van het lichaam, en zullen we ''door ons zelf alleen kennen hetgeen zuiver is''<ref>67a. Vgl. de [[Alcibiades I (Plato)|''Alcibiades I'']] waarin gezged wordt dat 'wij' onze ziel zijn.</ref>. In die zin is het leven een voorbereiding op de dood<ref>meletè thanatou, 81a.</ref>, als is zelfmoord niet iets wat de goden goedkeuren<ref>62b.</ref>. Hiermee heeft Plato het bovengenoemde 'verwijt' dat men de filosofen maakt, omgedraaid, en er een compliment van gemaakt. De filosoof zal de dood dus verwelkomen en niet vrezen. Socrates ziet de dood dan ook met vertrouwen tegemoet. Maar één van zijn vrienden, Kebès, werpt de vraag op of de ziel na de scheiding van het lichaam wel blijft voortbestaan<ref>70a-b.</ref>. Socrates zal nu trachten zijn vrienden ervan te overtuigen dat de ziel onsterfelijk is.

Er wordt meer dan een argument gegeven. (Plato was hierin niet uitzonderlijk: het geven van meer dan één argument, in de aanname dat als het ene argument niet aanhaakt, het andere dat misschien wel doet, was typischgebruikelijk Grieksin de klassieke filosofie. Wij zijn geneigd te zeggen dat één valide argument afdoende moet zijn, en dat het geven van andere argumenten eerder een verzwakking van de positie betekent dan een verterking. Daarnaast is een dergelijk procédé misschien ook geëigender om een levend gesprek na te bootsen. Daarnaast is het goed er op te wijzen dat de 'ziel' soms beschouwd wordt als de cognitieve functie (bv. in het ananmese argument), en soms in haar functie van levens-principe (zoals in het argument van de tegendelen).

Tegen Kebès zegt Socrates dat een definitef antwoord hierop niet anders kan worden gegeven dan via een algemene beschouwing van de fenomenen ontstaan en vergaan, en oorzakelijkheid<ref>Zoals Friedländer (''Plato 3, The dialogues, second and third periodsIII'', blz. 54) aangeeft stijgt Socrates' beschouwing ver uit boven een antwoord op Kebès tegenwerping: ''We sense the opening of an entirely new movement, and soon we are on so different a level that the objection raised by Kebes has completely disappeared from sight''.</ref>. Hij beschrijft nu<ref>Voor het eerst in Plato's werk.</ref> de [[Ideeënleer|''Ideeën'']] en hun funktie: de ''Ideeën'' zijn de uiteindelijke oorzaak van alles. Dan gaat hij verder: een mens of voorwerp hier op aarde kan meerdere eigenschappen hebben, zelfs tegengestelde: A is ''klein'' ten opzichte van B, maar ''groot'' ten opzichte van C. Er zijn echter dingen die altijd slechts één van twee degendelen kunnen verdragen: bv. ''vijf'' is altijd oneven, ''vuur'' is altijd warm. En zo zit het ook met de ziel: de ziel heeft altijd deel aan ''Leven'', ze is onverenigbaar met ''Dood''. Dus daar waar de ziel is, is leven. Daarmee is de onsterfelijkheid van de ziel aangetoond.

Socrates vertelt zijn eigen intellectuele ''Werdegang'': op zoek naar het hoe en waarom van alles is hij aanvankelijk enthousiast voor de [[Presocraten|Natuurfilosofen]] en hun verklaringen van de natuurverschijnselen. Maar die brengen hem toch weer aan het twijfelen<ref>Waarom raakt Socrates verward? Mansfeld suggereert dat Socrates in een impasse geraakt door de diversiteit aan opvattingen: ''What seems to be implied is that ... opinions offered by other early philosophers of nature are different, the result being a logjam.'' (Mansfeld: ''Physical doxai'', blz. 10)</ref>, tot hij hoort voorlezen uit het werk van [[Anaxagoras]], waarin de ''nous'' (geest) als de oorzaak van alles wordt gezien. Socrates interpreteert dit zo, dat deze ''nous'' alles zo regelt als het beste is. Hij zou dus niet alleen natuurverschijnselen verklaren maar ook een achterliggend 'waarom' aangeven. Maar, toen hij het werk van Anaxagoras zelf ter hand nam, bleek dat die ''nous'' vrijwel geen rol speelde, en dat Anaxagoras net als de anderen slechts fysieke verklaringen hanteerde. En dat, zegt Socrates, is niet afdoende. Men kan bijv. zeggen dat bepaalde spierbewegingen maken dat hij hier nu met zijn benen gevouwen zit. Maar v.w.b. die spieren had hij net zo goed onderweg kunnen zijn naar Megara, om zijn doodsvonnis te ontvluchten<ref>Dit is het hoofdthema van Plato's dialoog [[Crito (Plato)|''Crito'']]</ref>. De ware oorzaak van zijn verblijf in de gevangenis is derhalve zijn besluit het vonnis te accepteren, zijn besluit niet te vluchten. Die spieren zijn slechts middelen, zonder welke hij niet had kunnen weglopen, maar ze zijn niet bepalend voor wat er gebeurt.

Naar alle waarschijnlijkheid komt een en ander dichter bij Plato's intellectuele autobiografie dan die van Socrates<ref>Of misschien ook zelfs dat niet. Volgens Friedländer (''Plato 3, The dialogues, second and third periodsIII'', blz. 56) is het eerder een schets van de ontwikkeling van de filosofie: ''Certainly, this survey of systems does not correspond to the development of the historical Socrates - and hardly to that of the histoical Plato. ... What is described here in the Phaedo is rather the development taken by Greek philosophy from Thales to Plato, again not as a historical account (to which Plato is essentially indifferent), but as the way philosophy discovers itself.''</ref>. Men ziet hier duidelijk Plato's voorkeur voor [[teleologie|teleologische]] verklaringen, en een voorloper van Aristoteles' onderscheid tussen doeloorzaak en materiële oorzaak.

Socrates legt uit dat de aarde een bol is die zich in het midden van het universum bevindt<ref>Dit is geen teleologische verklaring. Het wordt dan ook slechts gebracht als een overtuiging, in de context van deze 'mythe', niet als echte kennis.</ref>. Uitsluitend als gevolg van deze centrale positie wordt ze op haar plaats gehouden. Maar de aarde is niet slechts wat wij er van zien: ze bevat ook een 'bovenaarde' en een 'onderaarde' (onderwereld). Wij zien die 'bovenwereld' niet, omdat de regionen waarin wij ons bevinden niet helder genoeg zijn: het is zoals wanneer iemand vanaf de bodem van de zee omhoog kijkt; het water is niet transparant genoeg om hem een blik te gunnen op hetgeen zich boven water bevindt. De drie regionen communiceren met elkaar middels rivieren, die uit de mythologie bekende namen dragen.

Plato heeft hier een ethische strekking (slecht gedrag wordt gestraft na de dood, zij die goed geleefd hebben hoeven de dood niet te vrezen) in een mythische vorm verpakt. Maar daarnaast bevat deze 'mythe' ook elementen die als serieuze geografie bedoeld lijken<ref>''Combining traditional elements from Homer (...), popular belief and Ionian and Pythagorean scientific theory, Plato has created a marvellous picture not only of the underworld but of the whole exterior and interior geography of the earth''. W.K.C. Guthrie, ''A History of Greek Philosophy'', dl IV, blz. 361, die erop wijst dat Aristoteles deze mythe als een serieus bedoelde theorie bekritiseert in zijn Meteorologica, 355b33. Mansfeld wijst erop dat Aristoteles ook in 'De Caelo'' II, 13 de theorieën over de vorm en positie van de aarde bediscussieert. (Mansfeld, ''Physical doxai'' blz. 11).</ref>. Als 'argument' geeft Plato dat het toch wel erg onrechtvaardig zijn, als na de dood geen beloning of straf zou volgen op goed, respectievelijk slecht gedrag. Verder lijkt het 'logisch' gezien moeilijk te verdedigen dat een ziel na de dood gestraft wordt, want de slechte invloed was altijd afkomstig van het lichaam. Maar in de mythe wordt het voorgesteld dat er zielen zijn die nog 'erg aan het lichaam hangen', en de aanname is dat deze zielen hun individuele geschiedenis en verantwoordelijkheid behouden na de dood.

*{{aut|[[Jaap Mansfeld]]}}: ''Physical Doxai in the Phaedo'', in: ''The winged chariot. Collected essays on Plato and platonism in honour of L.M. de Rijk''. Leiden, 2000. Blz. 1-1817. Bediscussieert o.a. de oorsprong van de theorie dat de ziel een harmonie is, en andere opvattingen uit de Phaedo die passen in de traditie van de natuurfilosofen.