Leids (dialect): verschil tussen versies

In het huidige Leids valt vooral de [[uitspraak van de r]] op, die niet alleen voor een medeklinker maak ook voor een klinker niet gerold wordt. Deze r doet enigszins aan de Engelse ''r'' denken. Veel Leidenaren proberen die klank zelfs bewust over te nemen. De ''ai'' voor een ''ee'' is geheel verdwenen, ook de ''ai''-uitspraak voor een ''ei''/''ij'' lijkt vervangen te zijn door ''èè''.

 

De a klinkt vrijwel als een o: petot, patat; dot, dat. In dit boek wordt de a als a gespeld, behalve in onbeklemtoonde lettergrepen: in fatsoenlijk, natuurlijken patat wordt de a als een stomme e gehoord en ook als zodanig weergegeven: fesoendelijk, netuurrlijk, petat.

 

De e gaat in de richting van de i, vooral voor een slot - n: mins, mens, in, en, mit, met

Een enkele maal verschijnt er een a: janneverr, jenever. In de tekst uit 1882 (zie achter in dit woordenboek) zijn de woorden verreltje en verrderrvenis weergegeven als vuireltje en verduirvenis. De e is in dit woordenboek steeds als als e gespeld.

 

De i is een enkele maal gerond tot u: sunterrklaas, sinterklaas, gunterr, ginds, durrekteur, directeur.

 

De o is in incidentele gevallen als duidelijk als a hoorbaar en ook als zodanig weergegeven: marrge, morgen, arrgel, orgel (daarnaast komt ook orrgel voor), vaker ook als u: sundas, zondags, butterr, botter, wurrme, wormen.

 

De u is in enkele woorden een o zoals zo vaak in het (oudere) Hollands: golden, gulden, mosje, musje. Ook is de vormen jallie, jullie en zelle, zullen zijn aangetroffen naast jullie en zulle.

 

Tussen de rr en de d of t aan ’t slot van een woord, gevolgd door een verkleinvorm, wordt vaak, in afwijking van het Standaardnederlands, ’n stomme e (die klinkt als een u) ingelast: borredje, paarredje, poorretje, soorretje, taarretje, bordje, paardje, poortje, soortje, taartje. Zoals in het Standaardnederlands is die stomme e ook te horen in woorden als melk (mellek), maar omdat we die in de gewone taal ook niet spellen, is ook in dit boek gekozen voor melk, arrgel en marrge etc.

Weijnen (p.278) spreekt bij vormen als paarredje, paardje e.d. van een ‘slappe articulatiebasis’, waaruit ook vervoegingen als lane me, laten we en gane me, gaan we te verklaren zijn.

De a en de o worden in niet beklemtoonde lettergrepen uitgesproken en geschreven als een stomme e: perrtierr, portier, petat, patat, fesoendelijk, fatsoenlijk, netuurlijk, natuurlijk. De ij in – lijk zoals in natuurlijk, die ook als een toonloze e wordt uitgesproken, wordt, omwille van de leesbaarheid en omwille van het feit dat die tweeklank in het Standaardnederlands ook als een stomme e wordt uitgesproken, ook als ij gespeld.

 

De ij en de ei zoals in kijken en Leids klinken ongeveer als de è in het Franse mère met een lichte j-naslag; ze zijn in dit boek weergegeven als èi : kèike, Lèis.

 

Zoals uit de volgende teksten uit het eind van de 19de eeuw blijkt ( zie voor de volledige teksten achter in dit boek), werden de ei/ij in die tijd soms anders uitgesproken dan nu: ze worden weergegeven als ai: nai, nee, gemain, gemeen maar soms ook al als èi zoals in het huidige Leids vrijwel altijd is te horen.

 

A-je deris nikste doen eb, in je sliert zôu ’s marreges teugen een uur of tien deur de stad, dan vin je n’ omtrent auveral een paar diestmèide an ’t klaije kloppe en an ’t klespraatjes make.

D’r binne in Lèi-je zau’n paar staige in grachte, der nou zauwat niks anders as fambriekers waune. Nou mô-je niet dinke, omdà ‘k dà sau zeg, as dà ‘k laag op een arm mins nairziet, dat lèikent der niks na.

 

De ui zoals in huis klinkt ongeveer als de u in het Franse un en is weergegeven als ùi: hùis. Een enkele keer heb ik ook de uitspraak aa gehoord: haasie in plaats van hùisie. In de bovenvermelde 19de-eeuwse teksten is de ui weergegeven als oui: ‘rloui, d’rlui (hen) of als ùi zoals de uitspraak (en de spelling) ook nu nog is.

 

De ee wordt in teksten uit het eind van de 19de eeuw weergegeven als ei : teige, tegen, deit, deed of als ai: klaije, kleden, staige, stegen. In het huidige Leids is deze uitspraak niet of nauwelijks meer waar te nemen. De lange e wordt in dit woordenboek gespeld als ee in gesloten lettergrepen (deed, mees) en als e in open lettergrepen (tege, meterr).

In het Leids komt, zoals in het hele Hollands, vaak een eu voor in plaats van een ee: teuge, zeuve, speule, veul. Ook die uitspraak is hard op weg te verdwijnen.

 

De lange oo wordt in de teksten uit het eind van de 19de eeuw weergegeven als au (auveral, waune) of als een lange oo met een lichte w-naslag oouk. In het huidige Leids is die au- uitspraak grotendeels verdwenen, maar de uitspraak oo met lichte w-naslag is in vrijwel alle gevallen hoorbaar. Ik heb ervoor gekozen, omwille van de leesbaarheid, overal een oo te spellen, om zulke rariteiten als rroowfoowverrval en oowverral te vermijden.

De lange oo is in het Leids soms eu: deurr, meuge.

De lange oo, ee en aa in woorden met de verkleinvorm –ie worden, ook in open lettergerepen, als oo, ee en aa gespeld: hoofie, glaasie, porrtugeesie

 

De uu, de aa, de au, de eu en de ou klinken vrijwel hetzelfde als in het Standaardnederlands en ze worden ook hetzelfde gespeld. De ou echter gaat in de richting van de o in de Franse uitspraak van controle.

 

De oe en de oo worden vaak verkort tot o: motte, komme, genog. Voor laatst is de verkorte vorm lest gebruikelijk.

 

 

De typisch Leidse rr, die wordt gevormd door het bovenste deel van de tong in de richting van het verhemelte te houden en de tongpunt onder de ondertanden te plaatsen, wordt gespeld als rr. Het is niet onmogelijk dat deze rr uit het Engels stamt.

 

Kenmerkend voor het Leidse dialect is de uitval van de slot-t: grrach, lasdrragerr, luch, lus en worrs in plaats van gracht, lastdrager ( = bagagedrager), lucht, lust en worst. Ook verdwijnen de t en d voor een s: goes, klesprraatjes, kamerraas, koes, prraas, taas, goeds, kletspraatjes, kameraads, koets, praats, taats.

Na woorden op –s wordt soms een –t toegevoegd: fonkst, gast, kanst, fonds, gas, kans.

In de –nd- en de –rd-combinatie vindt vaak assimilatie plaats: vinne, vinden, worre, worden.

 

Net als de t en de d verdwijnen ook de f en de g soms voor een s: sundas, zondags, stèisel, stijfsel. Soms is nog de oude Hollandse ft voor cht te horen: graffie voor grachie, waarbij de slot-t is wegggevallen. Zo ook Rranjegrach.

 

Een enkele keer verdwijnt de h aan het begin van een woord: ik eb, ik heb. In de omgeving van de Waardgracht werd achter elke (begin)medeklinker een h gezegd: khenne, gheve, dheze.

 

De lipklanken w, m en b worden in bepaalde woorden verwisseld: meteen > bedeen, we > me en welja > bèja(at), bel, wel.

 

Een enkele keer wordt er een m ingevoegd (fambriek, ampart, pampiertje), soms een ‘n (planzierr), soms een rr (marrzel), sturrdent, student.

Na woorden op –s wordt soms een –t toegevoegd: fonkst, gast, kanst.

 

De slotmedeklinker van werkwoorden of voegwoorden, gevolgd door het persoonlijk voornaamwoord je verdwijnt vaak: hè-je, kè-je, à-je (heb je, ken je, als je); ook te spellen als hejje, kejje, ajje. Ook bij bepaalde werkwoorden in de 1ste persoon is die uitval aanwezig: zà-k, mò-k.

Heeft hij is vaak hèittie.

 

Soms vindt metathesis (omzetting van klanken) plaats: jerraal, royaal, Aarmel, Haarlem

 

 

Het Leids kent, in navolging van het Vlaams, veel meervouden op –s, waar het Standaardnederlands –en heeft: mekrreels, leerraarrs, mandes, mèides, kamerraas (makrelen, leraren, manden, meiden, kameraden).

 

Soms wijkt het geslacht van een zelfstandig naamwoord af: ’t fambrriek, ’t fontèin, ’t slappe was.

 

Bij de 2de persoon enkelvoud van de zwakke werkwoorden valt, in de onvoltooid tegenwoordige tijd, de uitgangs-t vaak af: je bedoel, je merrk.

De 1ste persoon onvoltooid tegenwoordige tijd van de onregelmatige sterke werkwoorden doen, gaan en zien zijn: ik doen, ik gaan en ik zien. Door congruentie luiden de meervouden: me doene, me gane en me ziene. Naar analogie van gane me ontstond ook lane me (zie daarover meer in het paragraafje over de stomme e. Naast ik ben is door congruentie ook me benne gevormd.

Opvallend zijn vervoegingen als dat hoorrdie de, dat merktie de, dat hoorde hij, dat merkte hij. Ze zijn als volgt te verklaren: dat hoorrde ie > dat hoorrde die > dat hoorrdie de. Vervolgens ontstonde ook vormen als dat hoorrik de.

 

Het zogenaamde vervoegde of verlengde voegwoord komt frequent voor: as me (als we) wordt azze me; zo ook: offe me (ik weet nie offe me daarr wel naarr toe motte gaan), en dadde me (hèi zèi dadde me lèierrs waarre).

Het verbindend voegwoord dat wordt vaak voorafgegaan door als: hèi zèi asdattie kwam. Het verbindend voegwoord of wordt vaak gevolgd door dat (dadde): ik weet niet of dadde me, ik weet niet of we.

 

Verlenging van het aanwijzend voornaamwoord zien we in van diede grrootte, van diede dikte, van die grootte, van die dikte.

Het bezittelijk voornaamwoord zijn en mijn luidt in het Leids ze en me: ze boek en me boek.

Ook hem ze boek is aangetroffen. Haarr wordt d’rr: d’rr hùisie. Hun is (was) derrlùis: derrlùis boek

Het wederkerend voornaamwoord zichzelf is me-, d’rr-, ze ( z’n) èige (zelverrs, zelves) : hèi wast z’n èige (zelverrs)

 

Het persoonlijk voornaamwoord we luidt heel vaak me (me gane, lane me), jullie klinkt (klonk) als jallie en zij wordt veelal hullie.

De verbogen naamval van hij en zij is heel vaak niet hem en haar, maar zèin: wat is err met zèin , dan?, wat is er met hem, haar?; ik heb verrleje zèin nog gezien, ik heb hem, haar laatst nog gezien.

In de tekst uit 1874 is voor hen ook ‘rloui (d’rlui) aangetroffen: En toe deilde de vader z’n goed mit ‘rloui.

 

De verkleiningsuitgang -ie is gebruikelijk bij bepaalde, met name éénlettergrepige zelfstandige naamwoorden (en in samenstellingen daarmee) die op ch, f, g, k, p of s eindigen: koekie, bakkie, pakkie, koppie, wèiffie, tassie, lachie, daggie, jezussie; maar ook bv. in meerlettergrepige woorden als porrtugeesie, sniklaasie

en bij bepaalde, met name éénlettergrepige bijwoorden, gevolgd door een bijwoordelijke -s: zachies, effies

In het Leids wordt niet gezegd die grroene of die rrooie, maar da grroenerrtje, da rrooierrtje, dat klèinerrtje.

 

In 1640 was ongeveer 30 % van de Leidenaren afkomstig uit Vlaanderen en Frankrijk. (Hugenoten die na het Edict van Nantes de wijk namen en Vlaamse wevers die de slechte economie ontvluchtten. Sommigen van die Vlamingen kwamen via Engeland naar Leiden en ook het aantal Engelsen in Leiden was redelijk hoog ( ruim 6%). Het aantal Duitsers dat de Leidse Academie, de latere universiteit bezocht, was aanzienlijk. Leiden was in die tijd een mode-universiteit geworden: ruim 44 % van de studenten was afkomstig uit het buitenland. Het aantal Duitsers bedroeg, op de totale bevolking, 4,6 %. Dat alles heeft zijn sporen nagelaten in de woordenschat. (Zie Dirk Jaap Noordam, Nieuwkomers in Leiden. In:Jaap Moes e.a.(red.), In de nieuwe stad, Leiden, 1996, p.39-87).

Leiden is een marktplaats: het Bargoens is derhalve rijkelijk vertegenwoordigd in het dialect.

Slechts een beperkt aantal woorden komt alleen maar in Leiden (of in de nabije omgeving) voor.

 

 

Baerts, Degroot, Depoorter, Vanhaelen, Vandeputte, Vandebroucke, Vandemortele.

 

 

Burgerjon (Bourguignon), Bourgeois, Chaudron, Labrujère, Teljeur (Tailleur), Wijnobel (Vignobel)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

==Externe links==