Wikipedia

Võro

taal

Võro (võro kiil) is een taal die tot de Oostzeefinse tak van de Fins-Oegrische talen behoort. Traditioneel is het een dialect van het Zuid-Estisch of Estisch, maar het heeft z'n eigen letterkundige taal en is in onderzoek voor officiële erkenning als een autochtone regionale taal van Estland. Het Võro heeft ongeveer 70.000 sprekers waarvan de meeste in zuidoost-Estland, in de acht parochiën van Võrumaa: Karula, Harglõ, Urvastõ, Rõugõ, Kanepi, Põlva, Räpina, en Vahtsõliina. Deze gemeenten zijn tegenwoordig ondergebracht in de provincies Võrumaa en Põlvamaa met delen van de provincies Valgamaa en Tartumaa. Sprekers kunnen ook in plaatsen als Tallinn, Tartu en de rest van Estland gevonden worden.

Võro
võro kiil
Gesproken in Zuidelijk Estland
Sprekers ±70.000
Taalfamilie
Alfabet Latijns alfabet
Officiële status
Officieel in
Taalorganisatie Võro Instituut
Taalcodes
ISO 639-1 -
ISO 639-2 -
ISO 639-3 vro
Portaal  Portaalicoon   Taal
Het Võro-taalgebied in de provincie Võro (Võromaa) met haar historische ligging tussen Tartu- en Setogebieden, Rusland (Vinnemaa) en Letland (Lätimaa)

Geschiedenis bewerken

Võro is een afstammeling van de oude Zuid-Estische stamtaal en is niet erg beïnvloed door het Standaardestisch (gebaseerd op Noord-Estische dialecten). Võro werd ooit verder naar het zuiden en oosten van het historische Võromaa gesproken, in gebieden die nu tot Letland en Rusland behoren. Behalve Võro zijn er nog andere varianten van het Zuid-Estisch, onder meer Mulgi, Tartu en Seto.

Een van de eerste geschriften in het Zuid-Estisch is een vertaling van het Nieuwe Testament ("Wastne Testament") gepubliceerd in 1686. Hoewel de status van het Zuid-Estisch af begon te nemen na de jaren tachtig van de 19e eeuw, onderging de taal een opleving in de late jaren tachtig van de 20e eeuw.

Huidige situatie bewerken

Vandaag de dag wordt Võro gebruikt in werk van sommige van Estlands bekendste toneelschrijver, dichters en auteurs. Võro wordt eenmaal per week onderwezen op 26 scholen. De enige krant in Võro, „Uma Leht”, komt tweemaal per maand uit. Estlands deelname aan het Eurovisiesongfestival in 2004 werd vertegenwoordigd door Neiokõsõ met het nummer „Tii”, dat in Võro werd gezongen. Võro wordt in gevaar gebracht door het Standaardestisch vanwege het tekort aan wettelijke verplichtingen van de regering om de taal te beschermen.

Orthografie bewerken

Võro gebruikt (zoals het Estisch en Fins) het Latijnse alfabet. De meeste letters (ook ä, ö, ü, en õ) hebben dezelfde uitspraak als in het Estisch. Enkele uitzonderingen: q staat voor de glottisslag [(ʔ)]? en y heeft een uitspraak vergelijkbaar met de Russische ы. ´ Geeft de synchronische fonetische palatalisatie van medeklinkers aan (zoals in het Pools): ś, ń, ľ, ť, ḱ, h́, ḿ etc. In plaats van het accent aigu, wordt vaak een apostrof gebruikt: s', l', etc.

Fonologie bewerken

Klinkers bewerken

Front Back
Ongerond Afgerond Onafgerond Afgerond
Dicht [i]? [y]? [ɨ]? [u]?
Mid [e]? [ø]? [ɤ]? [o]?
Open [æ]? [ɑ]?

In Võro is er klinkerharmonie, iets dat in de meeste Fins-Oegrische talen voorkomt maar in het moderne Standaardestisch ontbreekt.

Medeklinkers bewerken

Bilabiaal Labiodentaal Alveolaar Postalveolaar Palataal Velaar Glottaal
Plosief [p pʲ]? [t tʲ]? [k kʲ]? [ʔ]?
Nasaal [m mʲ]? [n nʲ]? [ŋ ŋʲ]?
Fricatief [v vʲ]? [s sʲ]? [h hʲ]?
Approximant [l lʲ]? [j]?
Tril [r rʲ]?

Alle medeklinkers in Võro (behalve /j/? en /ʔ/?) kunnen gepataliseerd zijn. De glottisslag (q, IPA [ʔ]?) is een veelvoorkomende klank in Võro.

Taalvoorbeelden bewerken

Artikel een van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in Võro: Kõik inemiseq sünnüseq avvo ja õiguisi poolõst ütesugumaidsis. Näile om annõt mudsu ja süämetunnistus ja nä piät ütstõõsõga vele muudu läbi käümä.

Als vergelijking dezelfde zin in Standaardestisch: Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim.

Verschillen tussen Võro en Estisch bewerken

  • Een significant verschil tussen het Standaardestisch en Võro is de klinkerharmonie. Er is geen klinkerharmonie in het overgrote deel van de Noord-Estische dialecten en Standaardestisch, maar het bestaat wel in Võro; vergelijk:
Estisch Võro Nederlands
küla külä dorp
küsinud küsünüq (is) gevraagd
hõbedane hõbõhõnõ (gemaakt van) zilver

Een aantal morfologische eigenschappen van de Võro-taal worden als 'heel oud' beschouwd. Bijvoorbeeld de eerste persoon enkelvoud van de derde persoon enkelvoud kan zowel zonder uitgang als met een s-uitgang worden gebruikt:

Estisch Võro Nederlands
kirjutab kirotas hij schrijft
annab and hij geeft

Onder de Finse talen komen zulke dubbele werkwoordsvervoeging alleen voor in de Zuid-Estische talen en Karelisch.

Estisch Võro Nederlands
sa ei anna saq anna-aiq jij geeft niet
ma ei tule maq tulõ-õiq ik kom niet
sa ei andnud saq anna-as jij gaf niet
ma ei tulnud maq tulõ-õs ik kwam niet
  • Verschillen in de vocabulaire tussen Estisch en Võro kunnen duidelijk gezien worden in de alledaagse spraak (maar een doorsnee Est begrijpt de meeste alledaagse woorden in Võro, aangezien veel woorden als synoniem in dialect bestaan in het Standaardestisch):
Estisch Võro Letterlijk woord in Estisch (dialect) Nederlands
punane verrev verev rood
soe lämmi lämmi, lämbe warm
jahe oigõ - koel, kil
õde sõsar sõsar zuster
uus vahtsõnõ vastne nieuw
koer pini peni hond
pöial päss - duim
pesema mõskma mõskma wassen
tänavu timahavva - dit jaar
hunt susi susi wolf
mäger kähr - das
laupäev puulpäiv - zaterdag
surema kuulma koolma doodgaan
sõstar hõrak - bes
kask kõiv kõiv berk
nutma ikma itkema huilen
märkama rõbahtama - opmerken

Enkele begroetingen bewerken

Võro Nederlands
Tereq! - Hallo! Goedendag!
(Tere) hummogust Goedemorgen
(Tere) õdagust Goedenavond
Hääd üüd, hüvvä üüd Goedenacht
Näemiq Zie je later
Hüvvä, hääd nägemist Doei, tot ziens
Rõõm nätäq Prettig kennis te maken
Aiteh, Aitjumma Dank je
Kuis lätt Hoe gaat het?
Olõq terveq tulõmast! Welkom!

Enkele losse woorden en zinnen bewerken

Võro Nederlands
Jah, jaa Ja
Ei Nee
Ma olõ Ik ben
Maq, saq, tä Ik, jij, hij/zij
Miiq, tiiq, nääq Wij, jullie, zij
Seo Dit, het
Taa, tuu Dat, het
Muidoki Natuurlijk
Üts silmäpilk Eén moment!
Mul om Ik heb
Sul om Jij hebt
Kas sul om..? Heb jij..?
Vabandust, pallõ andis Sorry, excuseer me
Vesi water
Oluq bier
Eesti Estland
Võromaa Võro-gebied
Võro kiil Võro (taal)
Võrokõnõ Võro (persoon)
Eestläne Est (persoon)
Saa-i arvo Ik versta geen
Saa arvo (Ik) versta
Kas võro kiilt mõistat? Versta je Võro?
Kas Hollandi kiilt kõnõlõt? Spreek je Nederlands?
Ma olõ Hollandi Ik ben Nederlands
Kas ti olõt ingläne? Ben jij Engels??
Kon sa elät, kon ti elät? Waar woon je?

Telwoorden bewerken

Võro Nederlands
Üts Eén
Kats Twee
Kolm Drie
Neli Vier
Viis Vijf
Kuus Zes
Säidse Zeven
Katõsa Acht
Ütesä Negen
Kümme Tien
Sada Honderd
Tuhat Duizend
Mill'on Miljoen

Bibliografie bewerken

  • Eller, Kalle (1999): Võro-Seto language. Võro Instituut'. Võro.
  • Jüvä, Sullõv (2002): Võro-eesti synaraamat (Võro-Estonian dictionary). Publications of Võro Institute 12. Tarto-Võro.
  • Keem, Hella (1997): Võru keel. Võro Instituut ja Eesti teaduste akadeemia Emakeele selts. Tallinn.

Externe links bewerken

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Võro&oldid=67111190"