Nederlandse Arbeidsdienst

organisatie uit Nederland

De Nederlandse Arbeidsdienst (NAD) (of - in de spelling van die tijd - Nederlandsche Arbeidsdienst) was een eerst vrijwillige en later verplichte werkinzetdienst (Arbeitseinsatz) voor mannen en vrouwen in Nederland tijdens de Duitse bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog.

Getuigschrift van vervulling van de arbeidsdienstplicht uit 1943

Belangen bewerken

Op 27 juni 1940 richtte Seyss-Inquart namens Nederland de Nederlandse Opbouwdienst op. Dit was een overgangsorganisatie ter ontmanteling van het Nederlandse leger. Zij moest verdere stijging van het werkloosheidspercentage ten gevolge van ontslagen binnen defensie voorkomen. Dit beleid was een voortzetting van het eerdere arbeidsverschaffingsbeleid. De Opbouwdienst was politiek neutraal. Het was verboden om tijdens de diensttijd lid te zijn van een politieke partij. In dezelfde periode speelden ook de belangen van de bezetter een rol. Deze wilde een arbeidsbemiddelingsbureau voor diensten in Duitsland opzetten. Als motief voor het oprichten van de NAD gebruikte de bezetter de noodzaak van het herstel van de oorlogsschade in Nederland. Het was een verhaal dat niet door de illegale Nederlandse pers werd geloofd. Als NAD vloeiden op 15 oktober 1940 beide initiatieven in elkaar.[1] Het motto van de NAD was: "Ick Dien".

Dienstplicht bewerken

Propagandafilm uit januari 1942 van de Filmdienst der NSB. Vertrek van mannen van de Nederlandse Arbeidsdienst naar het oosten.
 
Gebouw in voormalig NAD-kamp Diever B

Toetreden tot de Nederlandse Arbeidsdienst was in aanvang op vrijwillige basis. Een toegetredene werd arbeidsman genoemd. Het was een aantrekkelijke regeling ter voorkoming van werkloosheid voor de 55.000 Nederlandse militairen. Deze werden opgeleid tot kader. Verder stonden de vrijwilligers niet in de rij. Per circulaire waren de Nederlanders in december 1940 opgeroepen om zich bij een van de 1024 aanmeldbureaus van de NAD als vrijwilliger aan te melden. Weinigen maakten van deze oproep gebruik. Er reageerden meer vrouwen dan mannen.[2] Op 1 januari 1942 werd voor iedere Nederlander die in dat jaar 18 jaren werd en op het einde van dat jaar nog geen 23 was, de ongewapende dienstplicht ingevoerd, zowel voor mannen als voor vrouwen. In 1943 werd wat de mannen betreft ook daadwerkelijk de hele lichting van dat jaar opgeroepen. Vrouwen werden in de buurt van hun woonplaats aan het werk gezet en gingen bijvoorbeeld aardappels schillen voor de kazerne. Voor mannen werden ver van hun woonplaats kampen gebouwd. Zij werkten bij het aanleggen van wegen en kanalen en in de landbouw. De dienstplicht duurde een half jaar. Ook leerden de mannen exerceren met een schop aan de schouder. De training in de Nederlandse Arbeidsdienst was uiteindelijk erop gericht om de mannen op te leiden voor het graven van tankvallen en loopgraven aan het oostfront. Aan het einde van de dienstplicht werd de mannen een contract voorgehouden voor deze werkzaamheden. Bijna iedereen weigerde om te tekenen. Na enige rake klappen te hebben geïncasseerd kon de weigeraar huiswaarts gaan. De kampen werden aangestuurd vanuit Amersfoort.

'Koenraad van den Arbeidsdienst' bewerken

In de propaganda van de NAD werd een soort mythologisch figuur opgevoerd die Koenraad heette. Deze stond model voor de NAD. Hij werd neergezet als een 'echte' Hollandsche jongen: rechtschapen, welopgevoed, dapper en bereid om te werken. Er verschenen aanplakbiljetten waarop Koenraad met een schop op de schouder figureerde. Zijn goede opvoeding sprak uit afbeeldingen, geplaatst in dagbladen; daarbij stond hij onder andere zijn plaats in de tram af aan een staande dame. Zijn rechtschapenheid sprak uit een reprimande, bedoeld voor een ondeugende jongen die een hond plaagde. Was op zich de presentatie van zo'n dergelijke brave hendrik voor de doorsnee Nederlander al ergerniswekkend: komend uit de koker van de bezetter was het voor hem/haar zelfs stuitend. De propaganda werkte dan ook averechts; Koenraad werd al snel Dollefie Sallefie genoemd.[3] en verdween al na korte tijd.

Inrichting kamp bewerken

 
Luchtfoto kamp Schoonlo

Een standaard NAD-kamp had vier woonbarakken rond een appelplaats. Deze woonbarakken hadden elk drie kamers voor zestien personen. Zo’n groep van zestien personen werd een ploeg genoemd. De achtenveertig inwoners van een woonbarak vormden een groep. En alle vier de woonbarakken bij elkaar werden de afdeling genoemd. De leiding bestond uit twaalf ploegcommandanten, vier groepscommandanten en een afdelingscommandant. Deze waren apart van de manschappen gehuisvest of ingekwartierd in een naburig dorp. Naast de woonbarakken was er meestal een keuken- annex kantinebarak, een fietsenbarak, een werkplaats en een stalbarak. Alle voorzieningen waren gebouwd van geïmporteerd larikshout of douglas. De kolenberging was van steen en met pannen gedekt.

Leiding bewerken

General Arbeitsführer Walter Bethmann van de Reichsarbeitsdienst was gedurende de hele oorlog hoofd van de NAD-kampen. De Nederlander majoor Jaap Breunese was in het begin waarnemend commandant. Hij had bekendheid als marsleider van de Nijmeegse Vierdaagse en was daarvoor commandant van de Nederlandse Opbouwdienst. Op 1 augustus 1941 nam hij ontslag; hij verzette zich tegen de invoering van de Hitlergroet in de NAD-kampen.[bron?][4] Zijn opvolger was luitenant-kolonel Lodewijk Alexander Cornelis de Bock. De kampen liepen op 5 september 1944 (Dolle dinsdag) leeg. Aan het einde van die dag waren nagenoeg alle arbeidsmannen verdwenen, van het kader was nog 25 procent aanwezig. Op 6 september werd De Bock door Bethmann afgezet. Op 10 september 1944 werd de NAD opgeheven. Hiervoor waren velen die nog hun dienstplicht uitzaten en velen die nog werkten als leidinggevenden van de dienst verplicht voor allerlei werk voor de Wehrmacht ingezet. De laatst actieve hoofd-arbeidsleider was de NSB'er W.A. Almekinders.

Lijst van kampen[5] bewerken

Naam Nummer Plaats Provincie
Kamp Almere Huizen Noord-Holland
Kamp Altweerterheide NAD 425 Weert Limburg
Kamp Amerongen NAD 315 Amerongen Utrecht
Kamp Ampsen (Laren) NAD 321 Ampsen Gelderland
Kamp Appelsga NAD 122 Ooststellingwerf Friesland
Kamp Arcen (Marnix van St. Aldegonde) NAD 334 Arcen Limburg
Kamp Baarn NAD 311 Baarn Utrecht
Kamp Beekvliet Sint Michielsgestel Noord-Brabant
Kamp Beugelen NAD 222 Staphorst Overijssel
Kamp Bergentheim NAD 233 Hardenberg Overijssel
Kamp Bergen NAD 332 Bergen Limburg
Kamp Borger NAD 133 Borger-Odoorn Drenthe
Kamp De Bruine Enk (Hullerweg) NAD 225 Nunspeet Gelderland
Kamp De Pieterberg NAD 125 Westerbork Drenthe
Kamp De Roode Braak NAD 422 Vreekwijk (bij Deurne) Noord-Brabant
Kamp De Valk NAD 424 Valkenswaard Noord-Brabant
Kamp De Wallen (Tungebrog) NAD 426 Tungelroy Limburg
Kamp De Wasberg NAD 421 Deurne Noord-Brabant
Kamp Diever (De Hoardt) NAD 214 Geeuwenbrug Drenthe
Kamp Dobbendal NAD 131 Gasselte Drenthe
Kamp Donkerbroek (Us Hiem, Willem Barendsz) NAD 115 Donkerbroek Friesland
Kamp Eerde NAD 223 Eerde Overijssel
Kamp Endepoel (Albrecht Rodenbach) NAD 414 Merselo Limburg
Kamp Gramsbergen NAD 231 Gramsbergen Overijssel
Kamp Heitraksgoor NAD 423 Liessel (bij Deurne) Noord-Brabant
Kamp Hemrik Noord (Werk Zathe) NAD 114 Hemrik Friesland
Kamp Hemrik Zuid (Poostweg) NAD 113 Hemrik (Sparjebird) Friesland
Kamp Het Ronde Huis (Eperweg) NAD 226 Nunspeet Gelderland
Kamp Hilvarenbeek NAD 433 Hilvarenbeek Noord-Brabant
Kamp Hooghalen NAD 123 Hooghalen Drenthe
Kamp Kloosterhaar Kloosterhaar Overijssel
Kamp Mookerheide (Mookerheid of Lodewijk van Nassau) NAD 331 Mook Limburg
Kamp Nuis NAD 111 Nuis Groningen
Kamp Odoorn NAD 135 Borger-Odoorn Drenthe
Kamp Overbroek Kesteren Gelderland
Kamp Overloon-Smakt NAD 411 Overloon Noord-Brabant
Kamp Overloon-Zuid NAD 412 Overloon Noord-Brabant
Kamp President Steyn NAD 236 Holten Overijssel
Kamp Rhenen NAD 317 Rhenen Utrecht
Werkkamp Roden Roderesch Drenthe
Kamp Roggel NAD 415 Roggel Limburg
Kamp Schoonloo (Kamp Elp) NAD 124 Schoonloo Drenthe
Kamp Sellingen (Slangenborg) NAD 132 Slangenborg Groningen
Kamp Steenwijk (Lakeweg) NAD 215 Eese Overijssel
Kamp Ten Arlo (Witte Corneliszn De With) NAD 221 Ten Arlo Drenthe
Kamp Ter Apel (Johan Maetsuycker) NAD 134 Barnflair Groningen
Kamp Tilburg NAD 432 Noord-Brabant
Kamp De Vecht NAD 224 Dalfsen Overijssel
Kamp Vierhouten (De Vosseberg) Vierhouten Gelderland
Kamp Vlakwater NAD 413 Venray Limburg
Kamp Vledder Vledder Drenthe
Kamp Vries Drenthe
Kamp Waterloo I NAD 312 Leusden Utrecht
Kamp Waterloo II NAD 313 Leusden Utrecht
Kamp Wierden I NAD 234 Wierden Overijssel
Kamp Wierden II NAD 235 Wierden Overijssel
Kamp Vosseveld (Kloetenseweg) NAD 324 Winterswijk Gelderland
Kamp Wolvega NAD 213 Wolvega Friesland
Kamp Workum (It Romme Fjild) NAD 211 Workum Friesland
Kamp Zweeloo NAD 126 Zweeloo Drenthe
Kamp Den Bosch Den Bosch Noord-Brabant
Kamp Deventer Deventer Overijssel
Kamp Diemen Diemen Noord-Holland
Kamp Diepenheim Diepenheim Overijssel
Kamp Diessen Diessen Noord-Brabant
Kamp Doesburg Doesburg Gelderland
Kamp Doorn NAD 314 Doorn Utrecht
Kamp Driebergen Driebergen Utrecht
Kamp Ede Ede Gelderland
Kamp Eibergen NAD 323 Eibergen Gelderland
Kamp Eindhoven Eindhoven Noord-Brabant
Kamp Elden Elden (bij Arhnem) Gelderland
Kamp Elst NAD 316 Elst (bij Rhenen) Utrecht
Kamp Etten-Leur Etten-Leur Noord-Brabant
Kamp Fochteloo NAD 121 Fochteloo Friesland
Kamp Gaasterland NAD 212 Gaasterland Friesland
Kamp Geleen Geleen Limburg
Kamp Gennep Gennep Limburg
Kamp Goirle Goirle Noord-Brabant
Kamp Havelte Havelte Drenthe
Kamp Heemse NAD 232 Heemse (bij Hardenberg) Overijssel
Kamp Heerde Heerde Gelderland
Kamp Hees Hees (bij Nijmegen) Noord-Brabant
Kamp Helmond Helmond Noord-Brabant
Kamp Hoenderloo Hoenderloo Gelderland
Kamp Hulten Hulten (bij Tilburg) Noord-Brabant
Kamp Lage Mierde NAD 434 Lage Mierde Noord-Brabant
Kamp Lemmer Lemmer Friesland
Kamp Lierop Lierop (bij Helmond) Noord-Brabant
Kamp Lochem Lochem Gelderland
Kamp Maartensdijk Maartensdijk Utrecht
Kamp Maastricht Maastricht Limburg
Kamp Marum NAD 112 Marum Groningen
Kamp Meppel Meppel Drenthe
Kamp Milheeze Milheeze Noord-Brabant
Kamp Neede NAD 322 Neede Gelderland
Kamp Nijmegen Nijmegen Gelderland
Kamp Nistelrode NAD 431 Nistelrode Noord-Brabant
Kamp Noordoostpolder Noordoostpolder Flevoland
Kamp De Wiekslag NAD 333 Well Limburg

Zie ook bewerken

Literatuur bewerken

  • `Ick dien` in Sellingen en Ter Apel; J.J. Spanninga; ISBN 9789052944470
  • Mussert, Arbeidsdienst.
  • M. Meulendijk, Arbeidsdienst.
  • Zangbundel Nederlandsche Arbeidsdienst.
  • Konstant Hierl; De Arbeidsdienst; Uitgeverij Westland Amsterdam.
  • Vorming, maandblad van de Nederlandsche Arbeidsdienst.
  • Ick Dien; Het boek van de Arbeidsdienst; Uitgeverij Hamer
  • W.F. van Breen, Nederlandse Arbeidsdienst 1940-1945. Ontstaan, opkomst en ondergang. Walburg Pers, Zutphen ISBN 90-5730-324-8
  • D.A. van Hilten, Van capitulatie tot capitulatie. Blz. 27-31