De Kalmthoutse Heide is een natuurgebied in de Belgische provincie Antwerpen, nabij het dorp Kalmthout en de Nederlandse grens. Het gebied bestaat voornamelijk uit heide met vennen, zandverstuivingen en dennenbos. Het natuurreservaat maakt deel uit van een aaneengesloten natuurgebied dat zich aan beide zijden van de Belgisch-Nederlandse grens uitstrekt en een oppervlakte beslaat van ongeveer 3750 ha,[1] het Grenspark Kalmthoutse Heide.
In 1911 had de gemeente Kalmthout, die eigenaar was van de heide, plannen om dwars door de heide een steenweg aan te leggen. Door het opkomende toerisme waren villagronden erg in trek en met de aanleg van een steenweg zouden de aanpalende gronden als villagrond verkocht kunnen worden. De Vereniging voor Natuur en Stedenschoon, die het jaar voordien opgericht was, kwam hiertegen in verzet en sprak zelfs van "de verwoesting van een aards paradijs", doelend op de esthetische waarde van de natuur in het gebied. Omdat natuurverenigingen in die tijd vrijwel geen wettelijke middelen hadden om natuurgebieden te laten beschermen, zocht men zijn toevlucht in het aan de kaak stellen van de bedreiging in de pers, het mobiliseren van natuurliefhebbers en eigenaars en het direct aanspreken van de betrokken instanties. Het succes van deze acties bleef beperkt en de heide werd op verschillende plaatsen aangetast. Natuurbescherming was op dat moment in de geschiedenis ook nog niet zo gangbaar als later wel het geval zou worden. Deze periode werd namelijk gekenmerkt door grootschalige heideontginningen. De gemeente Kalmthout beschouwde deze natuurbeschermers als "vreemde mensen die in de heide geen voet eigendom bezaten". Zij hadden daarom ook geen recht zich met de zaken te bemoeien. Deze visie werd gesteund door de lokale bevolking en in 1937 schreven 42 boeren uit de gemeente een brief aan de toenmalige eerste minister waarin ze klaagden dat het beschermen van de heide als landschap een communistische terreurdaad zou zijn, in navolging van het bolsjewistische Rusland.[2] De heide was al voor de Tweede Wereldoorlog een toeristische bestemming en er werden wandelroutes beschreven door de spoorwegen.[3] Vele Antwerpenaren maakten wandelingen naar de heide vanaf het station Heide, waarrond zich veel eet- en drankgelegenheden hadden gevestigd.
Op 18 februari 1941 werd de Kalmthoutse Heide voor het eerst beschermd als landschap, vanwege zijn esthetische en wetenschappelijke waarde. Bij Koninklijk Besluit van 24 september 1968 werd de Kalmthoutse Heide tot staatsnatuurreservaat verheven.
Ook internationaal werd het belang van de Kalmthoutse Heide erkend: in 1984 werd in het kader van de Conventie van Ramsar het gebied aangeduid en beschermd als waterrijk gebied van internationale betekenis. Als doorgangsgebied voor trekkende regenwulpen is de Kalmthoutse Heide van zeer groot belang.
Op Europees vlak werd de Kalmthoutse Heide in 1988 erkend als Speciale Beschermingszone voor Vogels (Vogelrichtlijngebied). In 1996 werd het gebied toegevoegd aan de lijst van Habitatrichtlijngebieden als een zone die omwille van haar bijzondere levensgemeenschappen zeker moet behouden blijven. De Kalmthoutse Heide maakt daardoor deel uit van het Natura 2000-netwerk als vogelrichtlijngebied (BE2100323) en habitatrichtlijngebied (BE210015).
Tegenwoordig is het gebied onderdeel van het grensoverschrijdende Grenspark Kalmthoutse Heide, dat 3750 ha natuurgebied omvat. Dit park wordt beheerd door een bijzondere commissie waarin zowel Vlaamse als Nederlandse organisaties zijn vertegenwoordigd. Aan Vlaamse zijde beheert het Agentschap voor Natuur en Bos het natuurreservaat,[4] dat goed is voor meer dan 1.100 ha natuur. Ook Natuurpunt is eigenaar van een deel van het domein, met name van het Stappersven (362 ha) en zorgt mee voor het beheer.[5]
Kalmthoutse Heide in februari, met berken in het zonlicht
Een heidelandschap is een halfnatuurlijk landschap. Dit wil zeggen, dat zonder het ingrijpen van de mens in de natuurlijke processen, de heide als biotoop zou verdwijnen. Om de heide te behouden en verbossing tegen te gaan, moeten bepaalde delen systematisch worden gekapt en geplagd. Plaggen is het weghalen van de humusrijke bovenlaag. Het is een zeer arbeidsintensieve klus. De plaggen werden tot 1920 gebruikt als brandstof en als bodembedekking in de potstal. Ook nu wordt nog geplagd, maar dan in het kader van natuurbehoud. Hierdoor krijgt de typische heidevegetatie, dit zijn planten die graag een voedselarme bodem hebben, zoals struikhei, dophei en zonnedauw volop kansen om zich te ontwikkelen. Ook schapen en Galloway-runderen helpen, door begrazing, de heide in stand te houden. Zij eten opschietende boompjes, heideplanten en grassen en houden het landschap zo open en zorgen voor variatie in de plantengroei.
De heiden van het grenspark zowel als enkele bossen kennen een aantal grote vennen (o.a Groote Meer, Putse Moer en Stappersven).
In de Kalmthoutse heide komen naast heiden nog meerdere uitgestrekte onbegroeide zandverstuivingen voor, zoals de Kambuusduinen, de Vossenbergen, de Kriekelareduinen en de Wilgenduinen. Het continu stuiven en recreatief gebruik verhinderen het ontstaan van veel begroeiing. De beheerders willen enerzijds een aantal hoge stuifduinen bewaren en dus voorkomen dat die verwaaien, en anderzijds zorgen, dat er voldoende open zand blijft omdat allerlei insecten (zandloopkevers, vlinders, graafwespen en zandbijen) dit open zandmilieu nodig hebben.
Er komen ook bossen voor op vastgelegde landduinen (o.a Staartse Duinen, Gemeentebossen, Bieduinen). Plaatselijk is daar de opvallende zeeden geplant. Grote delen van deze bossen worden overigens gekapt om meer ruimte te maken voor heide en een meer natuurlijke vegetatie.
Bij langere periodes van zeer warm en droog weer is de heide grotendeels ontoegankelijk vanwege het brandgevaar. Soms breekt er brand uit, waardoor een deel van de heide en van het bos wordt vernield. Hoe raar het ook klinkt, dankzij een heidebrand krijgen de heideplanten terug meer kansen om te groeien. Een probleem is echter dat enkele heidesoorten sneller teruggroeien dan andere en zo de zwakkere soorten verdringen. Zo domineert het pijpestrootje al snel op de recent afgebrande stukken, omdat het sneller groeit dan de heidestruiken.
De voorlaatste grote brand vond in 1996 plaats, toen werd circa 450 hectare (4,5 km²) in de as gelegd. Doden vielen er niet en er werden geen huizen vernietigd of beschadigd door het vuur, maar enkele brandweerlieden raakten wel gewond toen hun wagen defect raakte, ze omsingeld werden door het vuur en door de vlammen moesten vluchten.
Op 25 mei 2011 brak er nog een grote brand uit waarbij ruim 600 hectare (6 km²)[6] verloren ging, een overtreffing van de verbrande oppervlakte van de bosbrand van 1996. Deze brand was een zware klap voor de natuur in het gebied.
De Kalmthoutse Heide is gedurende het hele jaar een toeristisch trekpleister. Vooral in de weekends kan het op bepaalde paden redelijk druk zijn. Andere delen, die verder van de parkings weg liggen (met name in Nederland), worden minder bezocht. Voor de natuurliefhebber is er in ieder seizoen wel iets te beleven. In de winter is de Heide prachtig als ze bedekt is met een witte laag sneeuw. Het hoogtepunt van de schoonheid van de Kalmthoutse Heide is echter tussen half augustus en half september, wanneer de bloempjes van de struikhei de Heide omtoveren in een paars tapijt.
.jpg)
Kalmthoutse Heide
Kalmthoutse Heide vanuit brandtoren
Gemerkte en genummerde schapen in een omheind stuk van de Kalmthoutse Heide, op 11 september 2016
Maïsveld in "De Steertse Heide", te midden van de Kalmthoutse Heide, op 11 september 2016
.jpg)
.jpg)
Genomen vanaf de Vogelenzang
Genomen vanaf de Dorpsstraat
Rookwolk zichtbaar vanuit Woensdrecht
