Gelijkenissen van Jezus

De gelijkenissen van Jezus zijn parabels in de drie synoptische evangeliën waarmee Jezus zijn leer uitlegt. Het zijn kleine verhalen die een diepere betekenis willen overbrengen. Ze stonden in een joodse traditie die met name levendig was in Galilea, waar aansluiting werd gezocht bij bepaalde profeten van het Oude Testament.

Gelijkenis van de verloren zoon van Guercino, 1651

Begrip

Parabels zijn een literair genre dat behoort tot de beeldspraak. Het onderscheidt zich in principe van spreuken, zinnebeelden en allegorieën doordat het een meer uitgewerkte vorm heeft die in een kort verhaal wordt opgediend, al is er geen scherpe grens. Doorgaans worden in het Nieuwe Testament een veertigtal parabels van Jezus onderkend, maar als men de kortere metaforen in aanmerking neemt kan men ook tot een vijftigtal komen.

Thema's

Een prominent thema is het Koninkrijk van God dat volgens Jezus zou aanbreken en waarvan moest worden uitgelegd wat dat precies voorstelde. Er zijn gelijkenissen die de waarde en de onvermijdelijkheid ervan benadrukken, maar ook de goddelijke generositeit. Veel aandacht krijgt de omkering van de menselijke verhoudingen die de regering van God op aarde zal teweegbrengen.

Authenticiteit

In orthodoxe en christenfundamentalistische kringen worden alle parabels in de evangeliën als authentiek van Jezus beschouwd.

Toepassing van de historisch-kritische methode leidt tot de conclusie dat slechts een handvol gelijkenissen als authentiek te beschouwen zijn, dat wil zeggen verteld door de historische Jezus. Vooral het criterium van de meervoudige attestatie elimineert een groot aantal gelijkenissen. Dit betekent niet dat het vaststaat dat Jezus ze nooit heeft uitgesproken, maar dat er te weinig informatie is om daarover een zinvol oordeel te vellen. De parabels die enkel voorkomen in de evangeliën van Matteüs en Lucas, zijn naar alle waarschijnlijkheid hun eigen composities en weerspiegelen dus eerder het vroege christendom. Over de volgende parabels is de consensus dat deze teruggaan op de historische Jezus:

• Gelijkenis van het mosterdzaad
• Gelijkenis van de slechte pachters
• Gelijkenis van het koninklijke bruiloftsmaal
• Gelijkenis van de talenten

Overzicht

Synoptische evangeliën

In de tabel hieronder zijn 41 parabels weergegeven.

Gelijkenis	Matteüs	Marcus	Lucas	Andere (elimineerbare) bronnen
De lastige vriend			11:5–13
De uitbottende vijgenboom	24:32–33	13:28–29	21:29–32
De onvruchtbare vijgenboom			13:6–9
Het visnet	13:47–48			Thomas 8
De twee schuldenaars			7:41–43
De bouwers op rots en op zand	7:24–27		6:47–49
De heer en zijn knecht			17:7–10
Het koninklijke bruiloftsmaal	22:1–14		14:16–24	Thomas 64
De wijze en de dwaze meisjes	25:1–13
De parel	13:45–46			Thomas 76
De lamp onder de korenmaat	5:14–15	4:21–22	8:16;  11:33
Gelijkenis van de kameel door het oog van de naald	19:23-26	10:23-27	18:24-27
Nieuwe stof op een oud kleed	9:16	2:21	5:36
Nieuwe wijn in oude zakken	9:17	2:22	5:37–38
De farizeeër en de tollenaar			18:9–14
De rijke dwaas			12:16–21	Thomas 63
De rijke man en Lazarus			16:19–31
De zuurdesem	13:33		13:20–21	Thomas 96
De onbarmhartige knecht	18:23–34
De schat in de akker	13:44			Thomas 109
Het mosterdzaadje	13:31–32	4:30–32	13:18–19	Thomas 20
De talenten / De mina's	25:14–30		19:12-27	Nazorenen 18
De slechte pachters / De misdadige wijnbouwers	21:33–41	12:1–9	20:9–16	Thomas 65
De torenbouw / kostenberekening			14:28–33
De onrechtvaardige rentmeester			16:1–8
Het onkruid tussen de tarwe	13:24–30			Thomas 57
De terugkeer van de huisheer / De dief in de nacht	24:43–51	13:33–37	12:35–48	Thomas 103 Didachè 16:1a
De sterke man	12:29	3:27	11:21–22	Thomas 35
Het vanzelfgroeiende zaad		4:26–29		Thomas 21
De schapen en de bokken	25:31–46
De rechter en de weduwe / De onrechtvaardige rechter			18:2–5
De twee zonen	21:28–31
De val der blinden	15:14		6:39	Thomas 34
De arbeiders in de wijngaard / De werkers van het elfde uur	20:1–16
De kinderen op het marktplein / De kindermuziek	11:16-19		7:31-35
Het verloren schaap			15:4–7	Thomas 107 Waarheid 31-32
Het verloren geldstuk			15:8–10
De verloren zoon			15:11–32
De zaaier	13:18–23	4:13–20	8:11–15	Thomas 9 1 Clemens 24:5
De barmhartige Samaritaan			10:25–37

De volgende niet-opgenomen vergelijkingen worden soms ook tot de parabels gerekend:

• Het zout der aarde en het licht van de wereld
• De splinter en de balk
• De nauwe deur
• De lelies in het veld
• De kloek en haar kuikens

Evangelie volgens Johannes

Van het Evangelie volgens Johannes wordt meestal gezegd dat het geen parabels bevat. Het eigenlijke Griekse woord komt bij hem niet voor, wel de verwante term paroimía (παροιμία), die soms eveneens wordt vertaald met "gelijkenis". Uitgewerkte beeldspraak bij Johannes is te vinden in De goede herder (10:11-14), De graankorrel (12:24-25) en De barende vrouw (16:21-22).

Dicht in de buurt komen ook de Ik ben-uitspraken waarmee Jezus metaforisch naar zichzelf verwijst. Deze zeven perikopen worden beschouwd als titels van Jezus:

• Ik ben het Brood des Levens (6:35)
• Ik ben het Licht van de Wereld (8:12)
• Ik ben de Deur (10:9)
• Ik ben de Goede Herder (10:11-14)
• Ik ben de Opstanding en het Leven (11:25)
• Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven (14:6)
• Ik ben de Wijnstok (15:1-5)

Niet-canonieke parabels

Veel parabels uit de canonieke evangelies komen terug in het apocriefe Evangelie van Thomas, dat 114 uitspraken van Jezus oplijst (logia). Twee gelijkenissen zijn uniek aan het Thomasevangelie, namelijk De lege kruik (97) en De moordenaar (98).

Zie ook

• Wonderen van Jezus

Literatuur

• Adolf Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, 2 dln., 1910
• Jan Lambrecht, Terwijl hij tot ons sprak. Parabels van Jezus, 1976. ISBN 9789020906462
• Hans Weder, Die Gleichnisse Jesu als Metaphern. Traditions- und redaktionsgeschichtliche Analysen und Interpretationen, 1978
• Jean Delorme (red.), Les paraboles évangéliques. Perspectives nouvelles, 1989. ISBN 9782204029971
• Philip Vermoortel, "Raadsel, wapen of beeld? Parabels van Jezus", in: Paul Gillaerts (red.), Talita koem. Genres in Bijbel en vertaling, 2002, p. 59-93
• John P. Meiers, A Marginal Jew. Rethinking the Historical Jesus, vol. V, Probing the Authenticity of the Parables, 2016. ISBN 9780300211900

Bronnen, noten en/of referenties

Mediabestanden

Zie de categorie Parables of Jesus Christ van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.