Herman Wirth

Herman Wirth
	Herman Wirth met zijn aartsluit als lid van de Dietsche Trekvogels, maart 1920
Algemene informatie
Volledige naam	Hermann Felix Wirth; Herman Wirth Roeper Bosch (na '45)
Ook bekend als	H.W. Roeper Bosch
Geboren	6 mei 1885
Geboorteplaats	Utrecht
Overleden	16 februari 1981
Overlijdensplaats	Kusel
Land	Nederland; Duitsland
Beroep	germanist, oudheidkundige, musicoloog en amateurmusicus, filoloog, esotericus, historicus, schrijver, hoogleraar, taalkundige, pseudowetenschapper
Werk
Genre	ideeënliteratuur, pseudo-geschiedschrijving
Invloeden	Oera Linda, Johann Jakob Bachofen, Gottfried Benn, Arthur de Gobineau, Houston Chamberlain
Thema's	Germaanse taal- en letterkunde, oudheidkunde, filoligie, esoterie, esoterisch neonazisme, matriarchaat, paleo-epigrafie, muziekhistorie
Bekende werken	Palestinabuch (verloren), Der Aufgang der Menschheit, Um den Ursinn des Menschseins
	Dbnl-profiel
Portaal	Geschiedenis

Herman Felix Wirth (Utrecht, 6 mei 1885 – Kusel, 16 februari 1981), officieel Hermann Felix Wirth, na 1945 ook Herman Wirth Roeper Bosch, was een Nederlands-Duitse germanist, oudheidkundige, musicoloog en amateurmusicus.^[1] Hij was een van de wegbereiders van het Derde Rijk, maar werd al in 1938 op een zijspoor gezet. Hij werd vooral bekend als medeoprichter van de Deutsche Ahnenerbe en onderzoeker van zinnebeelden uit de volkskunst en archeologie. Wirths symboolhistorische of ideografische methode nam tijdens het Derde Rijk een grote vlucht. Zijn verzameling van pre- en paleohistorische inscripties was befaamd.

Zijn naam wordt in Nederland vooral verbonden met zijn beschouwingen over het Oera Linda-boek (Die Ura Linda Chronik, 1933), waarin hij de echtheid van dit boek verdedigt. In zijn werken over de voorgeschiedenis van de westerse beschaving kent hij het Friese volk een grote plaats toe. Zijn theorie over een prehistorische Atlantisch-Noordse beschaving, Hyperborea of Thule, die aan de basis van de westerse cultuur zou liggen, is invloedrijk, niet alleen bij radicale politieke stromingen, ook in de sciencefiction. Zijn naar verluidt verloren gegaan Palestinabuch speelt een rol in complottheorieën. Zijn gedachten over de Ario-Germaanse oorsprong van het christendom sluiten aan bij het neopaganisme.

Wirths boeken worden nog steeds gelezen, zowel in esoterische en ecologische kringen als door aanhangers van extreemrechts. Zijn werk is een belangrijke inspiratiebron voor de aanhangers van het esoterische neonazisme en voor het neo-eurazianisme in de Russische Federatie. Zijn geopolitieke theorieën worden vooral door Russische intellectuelen bestudeerd. Binnen het feminisme maakte hij naam door zijn pleidooi voor het matriarchaat.

Betekenis bewerken

Wirths studies zijn een schoolvoorbeeld van pseudowetenschap. Zijn theorieën zijn speculatief, racistisch en antisemitisch, maar ze vonden veel weerklank bij het publiek. Vakonderzoekers beschuldigden hem niet ten onrechte van fantasterij, dilettantisme en eclecticisme. Hij voegde heterogene gegevens samen tot één systeem op grond van uiterlijke overeenkomsten of analogieën, zonder veel rekening te houden met de context of met alternatieve interpretaties.

Centraal in het werk van Wirth staat de bestudering van schrifttekens en symbolen (Schrift- und Sinnbildforschung), waarvan hij meende dat de diepere betekenis in het onderbewuste van de bevolking is opgeslagen en door de eeuwen heen gelijk is gebleven. Deze methode noemde hij paleo-epigrafie. Vanwege de centrale rol van die betekenisvolle symbolen of ideogrammen hierin spelen, kunnen we ook spreken over ideografisch onderzoek. De Australische historicus Bernard Mees stelt in zijn boek The Science of the Swastika (2006) dat Wirth de grondlegger was van deze ideologisch gekleurde tak van wetenschap, die de leiders van het Derde Rijk in staat stelde politieke sentimenten met behulp van historische beladen symbolen te mobiliseren.^[2] Wirths aanpak leidde tot het ontstaan van een zelfstandig vakgebied dat na 1945 weer werd afgebouwd.^[3] Ook in Nederland genoot zijn werk een zekere vermaardheid. Binnen het naziregime was Wirths positie echter marginaal; dwarse geesten als hij werden toen de oorlog dichterbij kwam buiten spel gezet, omdat hun afwijkende ideeën de nationale eenheid onder druk zetten.^[4]

Na de Tweede Wereldoorlog belandde deze tak van onderzoek in de taboesfeer. De volkskundige Gottfried Korff spreekt in dit verband over de naoorlogse angst voor symboliek. Er was sprake van een blinde vlek en zelfs van een zekere vijandigheid ten opzichte van het onderwerp, waardoor men de rol die symbolen in sociale en politieke processen spelen uit het oog verloor.^[5] Het gold als ongepast naar het werk van Wirth en zijn medestanders te verwijzen. Speculatieve benaderingen die voortbouwden op zijn aanzetten kregen daardoor vrij spel.

Volgens de Moldavische antropoloog Leonid Mosionjik waren Wirths wereldvreemde ideeën bijzonder geschikt om het ideologische vacuüm te vullen dat in Rusland ontstond na de teloorgang van communisme, liberalisme en democratie. In redelijke discussie over zijn stellingen zijn de aanhangers van Wirths leer volgens hem nauwelijks geïnteresseerd.^[6] Niet alleen Wirths geopolitieke opvattingen en symbolenleer, ook zijn esoterische aanpak en antisemitisme sluiten aan bij het traditionalisme dat de voorstanders een Euraziatische machtspolitiek bepleiten.^[7]

Levensloop bewerken

Jeugd en studie bewerken

Herman Wirth was de zoon van Dr. Phil. Ludwig Wirth (1847-1925), een in Leipzig gepromoveerde germanist die als privaatdocent verbonden was aan de Universiteit Utrecht en een tijdlang als leraar aan het Stedelijk Gymnasium; hij stamde uit het Musikantenland in Rijnland-Palts, waar veel rondreizende speellieden vandaan kwamen.^[8] Zijn moeder Sophia Gijsberta Roeper Bosch (1851-1891) kwam uit een streng-calvinistisch milieu in Utrecht; twee van haar zwagers waren predikant.^[9] Zelf beweerde hij dat hij gedeeltelijk van Friese afkomst was en voegde haar achternaam na 1945 toe aan de zijne.^[10] Zijn grootvader stamt echter uit Groningen, diens voorgeslacht kwam uit Amsterdam. Kort na zijn zesde verjaardag overleed zijn moeder; de kinderen werden een tijdlang ondergebracht bij de strenggelovige grootouders.

Samen met zijn oudere broer Peter Hermann bezocht hij het gymnasium te Utrecht en Kampen. Hij studeerde Nederlandse taalkunde, germanistiek, geschiedenis en muziekwetenschap in Utrecht, werkte een jaar als leraar in Doesburg, niet ver van Dieren, waar zijn zuster en haar man een apotheek hadden. Hij voltooide daarna zijn studie in Leipzig bij de musicoloog Hugo Riemann.

Nederlander in Berlijn bewerken

Wirth werd in 1909 lector aan de Friedrich-Wilhelm-Universität te Berlijn, waar hij tot 1919 Nederlandse taal- en letterkunde doceerde.^[11] Sinds 1910 organiseerde hij hier met sponsorgelden jaarlijkse 'Nederlandse Historische Concerten'.

Hij promoveerde maart 1911 te Bazel bij de bekende volkskundigen John Meier en Eduard Hoffmann-Krayer met een proefschrift over de teloorgang van het Nederlandse volkslied. In dit proefschrift hekelt hij het gebrek aan heroïek in de Nederlandse liedcultuur, waarvoor hij de schuld gaf aan het calvinisme, de rijke burgerij en de stadscultuur in het algemeen. Hetzelfde jaar verbleef hij een tijdlang in Gent.^[12]

Op het Nationaal Muziekpedagogisch Congres te Amsterdam, juni 1912, en vervolgens in het pamflet Nationaal-Nederlandsche muziekpolitiek zette hij zijn opvattingen nogmaals scherp neer, maar nu voor een Nederlands publiek. Het calvinisme had zijns inziens tot een "verkrachting van het gevoelsleven" geleid, waardoor het Germaanse oergevoel door het "stuitend semitisme" van de Joodse psalmen was vervangen. Maar ook de moderne kunst kon hem niet bekoren. Het zou volgens hem niet lang meer duren eer dat de "gezonde en behoudende elementen des volks [...] die gehele voze rommel met een [...] gebaar van overweldigende afkeer zullen wegvagen". Dat alles leidde tot vinnige debatten. Zijn Nederlandse lezers constateerden vooral dogmatisme, fanatisme en eenzijdigheid; in Duitsland werden zijn bijdragen eerder met welwillendheid ontvangen.^[13]

In Berlijn raakte Wirth − samen met zijn verloofde – in de ban van de reformbeweging, een conservatief-nationalistische stroming die terug wilde naar een meer natuurlijk leven. Ook voelde hij zich aangetrokken tot de ariosofie, een geloofsrichting die op zoek was naar de Germaanse wortels van de religie. De Nederlandse wereld was hem te eng geworden, zijn dadendrang was groter dan zijn studiezin: "Ik was dichter en toneelschrijver", beweerde hij op hoge leeftijd, "wat ik schreef werd direct op de planken gezet".^[14] Aan moderne kunst had hij een hekel; toen hij in april 1912 een pamflet met Marinetti's Manifest van het Futurisme in handen gedrukt kreeg, deed hij daarvan aangifte bij de politie.^[15] Hij verkreeg in 1913 de Duitse (dat is: Pruisische) nationaliteit en werd opgeroepen in Pruisische militaire dienst, maar kreeg vooralsnog een vrijstelling.^[16]

Vlaanderen (1914-1918) bewerken

Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog meldde Wirth zich als vrijwilliger aan het front, waarna hij werd benoemd tot persattaché in Gent in het door Duitsland bezette België. Als lid van de Commissie voor Vlaamse Aangelegenheden diende hij de bezettingsautoriteiten van advies. Hij werd belast met de censuur en had de opdracht contact te onderhouden met Vlaamse separatisten. Zo raakte hij bevriend met Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard (1870-1955), predikant te Gent, en andere leden van Jong-Vlaanderen, die hun gewest wilden losmaken van Wallonië. De enthousiaste Wirth, gehuld in militaire rijkleding, gold voor de buitenwereld al snel als aanjager van de groep die zich rond het door de bezettingsautoriteiten opgerichte dagblad De Vlaamsche Post formeerde. Namens de legerleiding zat hij in de redactie, hij zorgde voor het geld en de snelle militaire auto's om de krant in krijgsgevangenenkampen te verspreiden. Zijn Gentse vrienden noemden hem spottend 't Bloemeken, tegenstanders wezen hem aan als "een aartsvijand van België".^[17] Domela was afkomstig uit Groningen, maar een vurig bewonderaar van alles wat Fries was; hij dweepte bovendien met het Germaanse verleden. In zijn ogen vormden het Groot-Friese cultuurgebied (met inbegrip van de Vlaamse Kustvlakte), Groot-Nederland en het oorspronkelijke woongebied der Germanen concentrische cirkels, een gedachte die we later bij Wirth terugvinden. De vriendschap duurde echter maar kort en beide mannen hebben elkaar – hoewel hun paden zich in Friesland kruisten – later niet weer gezien; kennelijk liepen hun opvattingen te ver uiteen.^[18] Wirth speelde daarna een rol in de regeringsplannen om de Universiteit van Gent te vervlaamsen; dit als rechterhand van regeringsadviseur Walther von Dyck.^[19] Over het algemeen wilde hij harder doorpakken en hij klaagde tegenover een collega dat er nog altijd te veel Fransgezinde joden voor de overheid werkten.^[20] In de loop van het jaar 1916 verhuisde hij naar Brussel. Net als eerder in Berlijn organiseerde hij concerten om de bevolking enthousiast te maken voor zijn vaderlandslievende zangkunst. Het programma was overladen, het koor zong vals en er zaten geen Vlamingen in de zaal, verzuchtte een Duitse toehoorder.^[21]

In augustus 1916 werd Wirth wegens "onverbeterlijke politieke betweterij" met ziekteverlof gestuurd. Naar eigen zeggen was hij opzettelijk besmet met vlektyfus, een bericht dat ook in de Belgische emigrantenpers verscheen. Kort daarna trouwde hij in Berlijn zijn verloofde Margarete (Constanze Hedwig Margarethe) Schmitt (1890-1978), dochter van de kunstschilder en academiedocent (Eugen) Vital Schmitt (1858-1935) te Berlijn.^[22] Het echtpaar zou twee zoons en twee dochters krijgen.^[23] Tegelijkertijd werd hij – als beloning voor zijn inzet aan het front – in december benoemd tot titulair professor, maar zonder leerstoel. Ook werd hij gedecoreerd met het IJzeren Kruis (2^e klasse). Hij gaf weer colleges en in maart 1917 was hij een van de oprichters van het Duits-Vlaamse genootschap te Berlijn, dat de Duitse annexatieplannen ondersteunde.^[24] Met lichtbeelden en lezingen over Vlaanderen nam hij deel aan muzikale steunavonden voor de Duitse troepen, eerst in Berlijn en andere steden, vanaf juli ook in België, waar hij vergezeld van zijn vrouw optrad. In december 1917 was hij vermoedelijk betrokken bij de Vlaamse onafhankelijkheidsverklaring, een ontwikkeling die de Duitse legerleiding minder welgevallig was; zijn schoonvader maakte portretten van de gevolmachtigden, zijn schoonouders logeerden bij hem in Ukkel.^[25] In september van dat jaar kreeg Wirth een aanstelling tot Vlaamstalig docent aan het Koninklijk Conservatorium Brussel, met als leeropdracht de muziekgeschiedenis, tevens werd hij benoemd tot adjunct-conservator van de muziekcollectie van de Koninklijke Bibliotheek. Zijn openingsles volgde op 8 april 1918.^[26]

Nederland bewerken

Twee leden van de Dietsche Trekvogels in 1920: A. van der Linden en J. Aukes

Vlak voor het einde van de oorlog in november 1918 weken Wirth en zijn vrouw tijdelijk uit naar Nederland, waar ze met andere vluchtelingen een muziekgroep vormden die onder andere in de Jordaan oud-Hollandse liedjes ten gehore bracht.^[27] Ze besloten het revolutietumult in Berlijn voorlopig te ontvluchten en vestigden zich januari 1919 te Ellecom bij Dieren, daarna in een villa te Baarn, waar Wirth tijdelijk les gaf aan het nieuwe Baarnsch Lyceum.^[28] Daarnaast deed hij journalistiek werk en had hij een atelier voor technische, wetenschappelijke en kunstfotografie.^[29] Vanwege zijn muziekhistorische werk genoot hij enige bekendheid, maar hij viel tevens op door zijn pro-Duitse, pangermaanse houding en zijn antisemitisme.

Dietsche Trekvogels bewerken

In Nederland organiseerde hij weer enkele klassieke concerten en richtte hij april 1920 samen met zijn vrouw de Landbond der Dietsche Trekvogels op – een muziekgezelschap in de traditie van de Duitse jeugdmuziekbeweging en de conservatieve jeugdbonden, die kampvuurromantiek verbonden met de verheerlijking van het soldatenbestaan en de natie.^[30] Met een gilde van speellieden trok hij door het land, waarbij hijzelf de aartsluit en zijn vrouw de dubbelkorige luit bespeelde; allen waren gekleed in zeventiende-eeuwse dracht.^[31] Daarnaast verzamelde hij antieke muziekinstrumenten en replica's daarvan (hij zou zijn collectie september 1942 in Amsterdam vanwege geldnood laten veilen).^[32]

Wirth koppelde de concerten aan propaganda-avonden voor zijn völkische variant van de Wandervogelbeweging, die aan herleving van de traditionele volkscultuur en herstel van de gemeenschapszin zou moeten bijdragen. De Trekvogels werden ondersteund vanuit conservatieve kringen, waaronder koningin Wilhelmina. De organisatie was extreem nationalistisch en gericht tegen het grotestadsleven. Als embleem diende een opwaarts vliegende zonne-adelaar met (omgekeerd) hakenkruis, ariosofische symbolen die sinds de Berlijnse Kapp-putsch van maart 1920 overwegend met antisemitisme werden geassocieerd.^[33] Dat alles stond een uitnodiging om voor het koninklijk huis op te treden kennelijk niet in de weg. Andere jongerenbewegingen namen deze organisatie niet serieus. Men constateerde spottend dat Wirth:

... ons wilde laten wandelen in pakjes waarin we gedeeltelijk op een Blaricumse schilder, gedeeltelijk op een watergeus zouden lijken. We zouden weer gaan leren zingen en gewapend met dubbelkorige luiten naar heem- en gouwfeesten trekken, en niet meer 'Bonjour' maar 'Heil' tegen elkaar zeggen.^[34]

In Zwolle organiseerde Wirth mei 1922 een groot openluchtspel voor kinderen in het kader van een landelijke demonstratie van de geheelonthoudingsbeweging. Dit was ook de laatste keer dat de Dietsche Trekvogels van zich lieten horen.^[35] De gedachte sloeg in Nederland niet aan, de belangstelling voor de uitvoeringen viel tegen.

Wirth was inmiddels begonnen aan een groot onderzoek dat uiteindelijk zijn levenswerk zou worden. Hij ging zich verdiepen in vakgebieden als archeologie, volkskunde, religiewetenschappen en oudgermanistiek. In vergelijking met vakgeleerden bleef hij echter een amateur, wat hem later zou opbreken. Tevergeefs vroeg hij de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg in september 1921 om een subsidie van maar liefst 8000 gulden voor een onderzoek naar 'De zinnebeeldige teekens in Nederland', gezien vanuit de grotere samenhang van het Ario-Germaanse ras. In zijn schriftelijke toelichting was sprake van megalithische gedenktekens, primitieve runeninscripties en oeroude lichtrituelen, waarvan de diepere betekenis nog slechts aan ingewijden bekend was. Moderne stromingen, met name humanisme en calvinisme, hadden deze erfenis geprobeerd te vernietigen, maar bij het gewone volk bestond nog altijd "een donker instinct" dat de herinnering hoog hield. Onderdirecteur E.J. Haslinghuis en de kunsthistoricus Hofstede de Groot reageerden verbolgen. Wirths denkbeelden bestonden volgens hen uit wilde fantasieën die taal en etnische afkomst op een grote hoop gooiden en uitliepen op de verheerlijking van een "blond lichtvolk".^[36]

Friesland bewerken

In augustus 1922 kreeg Wirth – inmiddels 37 jaar oud – een onbezoldigde aanstelling als assistent aan het Germanische Seminar te Marburg an der Lahn (Hessen), met als leeropdracht Nederlandse volkskunde en volksgeschiedenis, maar hij keerde eerst met studieverlof terug naar Nederland.^[37] Eind maart 1923 vond hij een tijdelijke baan in Sneek, waarna hij gedurende tien maanden als leraar Nederlands en aardrijkskunde aan het gymnasium verbonden was. Intussen deed hij onderzoek naar de plattelandscultuur. Hij doorkruiste de provincie op zijn motor, interviewde bejaarde vaklui en maakte foto's van uilenborden, grafstenen en andere voorwerpen die hij later als lichtbeelden vertoonde. Zijn methode bestond uit het ontcijferen van oeroude symbolen die hij overal om zich heen dacht te zien. Door hun herkomst te achterhalen meende hij het oudste schrift en daarmee ook de oudste religie van de mensheid te kunnen reconstrueren. Hij noemde deze methode paleo-epigrafie: studie naar symbolische inscripties uit de vroegste menselijke geschiedenis, waarvan hij meende dat zij – in tegenstelling tot mythen – de tijd ongerept hadden doorstaan. Wat Wirth naar Friesland heeft gebracht, is niet duidelijk; zijn oudste foto-opnamen dateren uit 1911, toen hij zijn belangrijkste sponsor, de invloedrijke domineesweduwe A.W. Posthumus Meyjes-Star Numan op de Riniastate te Oudemirdum bezocht.^[38] Zijn zoektocht naar oeroude geveltekens voerde hem ook naar West-Friesland en Twenthe.

Op 2 november 1922 hield Wirth voor het Friesch Genootschap in Leeuwarden een lezing over De uileborden en andere zinnebeeldige tekens in Friesland, waarbij hij zijn theorieën en onderzoeksplannen uitvoerig uit de doeken deed. Daarbij kwam voor het eerst het Oera Linda-boek ter sprake, een toevalsvondst die zijn leven zou veranderen:

Dit boek, een oeroude overlevering, opgeschreven in de geweldige strijd van Friezen en Franken, is een waar boek, staat hoger dan het Testament en is een antwoord op het zesspakige rad (teken van God). Hoe verminkt dit boek mag worden door hen die er niets van begrijpen, al blijven er maar tien bladzijden van bestaan, dan zullen die toch nog het hoogste en waardevolste zijn, wat ooit uit het Oosten tot ons is gekomen.^[39]

Wirths bezigheden wekten niet alleen in Friesland, maar ook daarbuiten veel interesse. Het Genootschap kende hem een subsidie toe voor het maken van foto's. Maar zijn enthousiasme voor het Oera Linda-boek lokten tevens een reactie uit van de Friese voorman ds. Geert Ailco Wumkes, die benadrukte dat het bij dit boek om een recente vervalsing ging. Wumkes, werkzaam aan dezelfde school, herinnerde zich later zijn felle kop en electrificerende verschijning, maar ook het schelden op de 'haatleer van Jahwe' en het verheerlijken van Wralda, de vermeende godheid van de heidense Friezen. Toch noemde de ariosoof Wirth zichzelf wel degelijk "een diep gelovig christen". De orthodox-hervormde Wumkes was er echter van overtuigd dat pangermanisme, jodenhaat en ongeloof al in de tekst van het Oera Linda-boek zaten ingebakken.^[40] In joodse kringen reageerde men eveneens bezorgd op Wirths plannen de oud-Germaanse godencultuur in ere te herstellen.^[41] De weerstand die zijn opvattingen opriepen schijnt een van de redenen te zijn geweest dat hij vervroegd naar Duitsland terugkeerde.^[42]

Juni 1923 kondigde hij in de Nieuwe Rotterdamsche Courant zijn nieuwe boek aan, dat zou aantonen dat hoe men door 'erfherinneren' (een term van de ariosoof Guido von List) het sluimerende geloof van Oergermanen weer tot leven zou kunnen wekken.^[43] De hoofdlijnen van zijn betoog stonden al vast, zo blijkt uit een lang interview.^[44] Wirth liet zich volledig meeslepen door zijn eigen enthousiasme. De foto's die hij "in het gehele Noordzeegebied, van Holland tot Denemarken toe" had verzameld, bewezen volgens hem dat de symbolentaal in deze regio "een rechtlijnige continuïteit van het jonge steentijdperk tot op de huidige dag" liet zien. De geveltekens en houten grafpalen die rond de Zuiderzee en in Twenthe voor zijn camera kwamen, toonden "een zo ongelofelijke oude overlevering" dat hij iedere vorm van twijfel had laten varen.^[45]

Wirth geloofde in buitenzintuigelijke waarneming: de diepere betekenis van de door hem bestudeerde symbolen was hem grotendeels via zijn vrouw geopenbaard. Het echtpaar Wirth stond erom bekend dat ze zich geregeld vertoonden in handgemaakte tunieken naar oud-Germaanse snit. Hun samenwerking was hecht; Margarete typte 's avonds de teksten uit die Herman had geschreven. Hij plaatste haar op een voetstuk, zij verdedigde hem door dik en dun. Hun pasgeboren dochter noemden ze Adela, naar de 'volksmoeder' en priesteres uit het eerste deel van het Oera Linda-boek. De jongste dochter Ilge werd later aan het bezoek getoond als een 'zonnekind' dat de zienerstaak van haar moeder zou voortzetten.^[46]

Atlantis bewerken

Wirth vestigde zich in februari 1924 bij zijn gezin in Marburg, waar hij een villa aan de Kaffweg (nu: Gerichtsweg 9) had laten bouwen. Het huis kreeg de naam 'Eresburg', genoemd naar een mythische hoeve in de schaduw van de wereldboom Irminsul.^[47] Zijn schoonouders trokken later bij hen in; vaak had het echtpaar ook kostgangers. Wirth werd augustus 1925 lid van de nazipartij, maar bedankte het jaar daarop om zijn (deels joodse) geldschieters niet voor het hoofd te stoten.^[48] Pas vanaf 1931 sprak hij zich in zijn geschriften openlijk uit ten gunste van het nationaalsocialisme.

In 1928 publiceerde Wirth na drie jaar afzondering zijn eerste grote studie over de geschiedenis van de mensheid, waarin hij – in navolging van Ludwig Wilser, Willy Pastor en Wilhelm Schmidt – probeerde te bewijzen dat het monotheïsme de oorspronkelijke religie van de oude Germanen was, voordat dit door oosterse (lees: joodse) invloeden werd gecorrumpeerd.^[49] De titel Der Aufgang der Menschheit was een antwoord op het cultuurpessimisme dat doorklonk in Oswald Spenglers De ondergang van het Avondland (1918-1923). Het boek was prachtig uitgegeven door Eugen Diederichs in Jena, chaotisch geschreven, maar overtuigend door het vele materiaal waarin de lezer werd ondergedompeld. Diederichs noemde het boek de "bekroning en rechtvaardiging" van zijn publicitaire werk: het ultieme bewijs dat het licht der mensheid ook in de toekomst uit het noorden diende te komen.^[50]

Het christendom zou, zo luidde Wirths redenering, in de vroegste steentijd zijn ontstaan in het verre noordwesten van Europa. Daar lag het continent Atlantis, het legendarische Thule dat werd bewoond door beschaafde zeevolken van het Atlantisch-Noordse ras, oftewel de eerste Ariërs, die nog volledig in harmonie met de seizoenen leefden. Al het goede van de mensheid kwam bij hen vandaan, van wetten en religie tot eerste lineaire schrift ter wereld: het futhark-runenalfabet. Ze aanbaden de moedergodin als spil van de goddelijke drie-eenheid en bouwden megalitische monumenten. Toen dit continent 10.000 jaar geleden door verschuivingen van de continenten onbewoonbaar werd, trokken de inwoners naar het zuiden en vestigden zich in het Doggerland oftewel Polsete-Land in de Noordzee; het rotseiland Helgoland vormt hiervan een laatste restant. Wirth noemt hen de Tuatha-volkeren, zijns inziens de oudste voorouders van de Germanen (en dus ook van de Friezen). Nadat ook hun gebied in het laatste millennium voor Christus ten gevolge van een reusachtige stormvloed verdronk, verspreiden hun nakomelingen zich over het continent.

Christus stamde af van zo'n verdwaalde blanke volksstam die per schip in Palestina was beland (in lijn met wat Chamberlain eerder had betoogd). Maar het christendom raakte besmet met Oosters despotisme en bijgeloof en verloor de helende band met de oorspronkelijke moedergodin. De voorouders keerden zich af van de natuur en gingen oorlogsgoden aanbidden. De vaderlijke god werd een dictator, zijn zoon een lijdzaam slachtoffer, de vrouw tot lustobject gemaakt. In de steden heerste het verval; alcohol, vlees eten en tabak deden hun verwoestende werk; de eigen cultuur dreigde ten onder te gaan. Alleen door terug te gaan naar de oorspronkelijke bronnen zou de westerse beschaving kunnen worden gered.

Occulte netwerken bewerken

Met deze denkbeelden sloot Wirth nauw aan bij bestaande ariosofische en occulte netwerken die al langer op zoek waren naar een alternatieve vorm van Christusgeloof dat zich beter met het Germaanse heldendom liet verenigen. Wirths geloofsopvatting laat zich het best beschrijven als Stirb und werde! – durf jezelf op te offeren voor het welzijn van de natie.^[51] Mede dankzij hem kreeg de Duitse Geloofsbeweging van Jakob Hauer – een nazistische en antisemitische richting binnen het Duitse protestantisme – flink de wind in de zeilen. Ook het ideaalbeeld van een verzonken Atlantis of Thule werd volop in deze kringen gepropageerd, onder andere door Karl Georg Zschaetzsch, Guido von List, Jörg Lanz von Liebenfels en Rudolf John Gorsleben. De kosmologie van ondergang en wedergeboorte, de eeuwige strijd tussen zee en land, water en vuur paste wonderwel bij de mystieke wereldijsleer van de Oostenrijker Hanns Hörbiger, door veel tijdgenoten fanatiek verdedigd tegen de kritiek van de gevestigde wetenschap. Het symboliseerde tegelijkertijd de strijd van het heldhaftige Duitse volk tegen de maritieme staten die het land in 1919 tot een vernederend vredesverdrag hadden gedwongen. In een volgende, rijk geïllustreerde studie, Die heilige Urschrift der Menschheit, die tussen 1931 en 1936 in veertien delen verscheen, zette Wirth zijn ideeën over de symbolentaal verder uiteen. Het was zijns inziens de definitieve afrekeningen met de aanspraken van het jodendom op de erfenis van het noorden.^[52]

Het Atlantisbeeld dat Wirth ontwierp had diepgaande invloed op de populaire cultuur in het Derde Rijk. De succesvolle pseudohistorische romans van Edmund Kiss (1930-1939) waren grotendeels gebaseerd op zijn geschriften, net als de populaire sciencefictionbladen van Lok Myler (=Paul Alfred Müller) onder de titel Sun Koh, der Erbe von Atlantis (1933-1936) en weekoplagen van 60 tot 90.000, gevolgd door het iets minder succesvolle Jan Mayen, der Herr der Atomkraft (1936-1938).^[53] De Atlantisgedachte werkte verder door in de bestseller Der Mythus des zwanzigsten Jahrhunderts (1930) van partij-ideoloog Alfred Rosenberg, die er zelf echter weinig betekenis aan toekende, verder bij de rechts-radicale publicist Heinrich Pudor, die zich op Helgoland concentreerde. De geograaf Albert Herrmann meende in 1934 een Friese Atlantiskolonie in Noord-Afrika te hebben ontdekt. Ook de metafoor van het dodenschip in Gottfried Benns Totenrede für Klabund (1928) is op Wirths Der Aufgang der Menschheit terug te voeren.^[54]

Binnen de nazipartij bestond echter ook veel kritiek op Wirth, verwoord door partij-ideoloog Alfred Rosenberg die zijn geschriften veel te zweverig vond. Zijn gedachten over de positie van de vrouw, die teruggrepen op de moederrechtstheorie van Johann Jakob Bachofen, waren volgens Rosenberg niet heldhaftig genoeg, te pacifistisch of zelfs feministisch. Zijn verheerlijking van de Noordse godenwereld zou bovendien onnodig wantrouwen oproepen bij het conservatieve kerkvolk. Daarentegen voelden vooral vrouwen uit het rechts-nationale kamp zich door Wirths werk aangesproken; zij vormden een groot deel van zijn publiek. Het ideaalbeeld dat hij schetste vormde een belangrijk tegenwicht tegen opkomende kameraadschapsretoriek. "De vrouw is het hogere wezen" , verkondigde Wirth, alleen dankzij haar kennen we de zin van het leven.^[55] Met feminisme had dat overigens weinig te maken: zijn verheerlijking van de vrouw onderstreepte juist het bestaande onderscheid tussen de geslachten en legt de nadruk op de rol van de vrouw in de voortplanting.^[56]

Cultfiguur of charlatan? bewerken

Wirths was een charismatische persoonlijkheid – drager van legergroene reformkleding met korte broek, geheelonthouder, vegetariër, rauwkosteter en seksueel puritein, maar ook liefhebber van snelle auto's en specialist op het gebied van de fotografie en filmtechniek. Naar verluidt was hij een van de meest gevraagde sprekers van het Duitse Rijk. Hij wist het publiek enthousiast te maken met zijn lezingen en publicaties, doorspekt met aanvallen op de gevestigde academische orde en de kerkelijke orthodoxie, maar ook op joden en marxisten. Een Zweedse geleerde karakteriseerde hem als de Adolf Hitler van de wetenschap: een tovenaar die zijn publiek met emoties op sleeptouw nam.^[57] Hij riep zijn toeschoorders op te vertrouwen op hun intuïtie: de mensheid stond volgens hem op de rand van een nieuwe dag; in het heldere licht van de oertijd zouden de misvattingen uit het nabije verleden in de nacht verzinken.^[58] Voor het publiek was hij een soort cultfiguur, de meeste collega's beschouwden hem als charlatan.

Wirths werk werd ondersteund door de in 1928 opgerichte Herman-Wirth-Gesellschaft e.V., een vereniging met afdelingen in diverse steden. Altijd in geldnood wist hij telkens vooraanstaande personen te vinden die het ariosofisch-völkische gedachtegoed aanhingen en bereid waren zijn werk te financieren. De rijke koffiemagnaat en mecenas Ludwig Roselius (1874-1943) uit Bremen, die nauwe relaties had met de kunstenaarskolonie in Worpswede, beschouwde hem min of meer als huisgeleerde.^[59] Roselius gaf opdracht tot de bouw van het 'Haus Atlantis' in de Böttcherstraße in 1930/31, ontworpen door de beeldhouwer Berhard Hoetger, maar geïnspireerd door Wirth en bedoeld om hem een woon- en werkplek te geven. De gevel werd versierd met een reusachtige crucifix in de vorm van de wereldboom, geplaatst binnen een zonnerad, waarbij de gestalte van Christus werd gelijkgesteld aan de Noordse God Odin. Dit geruchtmakende kunstwerk is door geallieerde bombardementen in 1944 verloren gegaan; de rest is tien jaar later herbouwd. Bij het complex hoorden verder een bibliotheek (de Friesen-Bibliothek^[60]), een oudheidkundig museum (met de archeologische bibliotheek van wijlen Gustaf Kossinna), een tentoonstellingsruimte en een spectaculaire vergaderzaal in de vorm van een hemelkoepel.

In Marburg probeerde Wirth intussen een universitaire lesbevoegdheid (habilitatie) te verwerven. Maar dit mislukte volledig: decaan Hermann Jacobsohn, een gerenommeerd taalkundige, oordeelde in november 1929 dat Wirths boek amateuristisch was, vol stond met onzin en zich ver beneden het niveau bevond dat van een wetenschapper mocht worden verwacht.^[61]

Jeugdbeweging bewerken

Opnieuw begon het echtpaar een groep jongeren om zich heen te verzamelen. De energieke professor werd het middelpunt van een handvol idealistische jongemannen die zijn opvattingen en levensstijl deelden. Gangmaker was zijn assistent Werner Haverbeck (1909-1999), die vanaf 1930 langere perioden bij hen inwoonde en te zijner tijd bij Wirth wilde promoveren. De mannen bleven een leven lang bevriend. Haverbeck was lid van de SA en behoorde tot de top van de Hitlerjeugd en de Nationaalsocialistische Studentenbond, waar hij Wirths ideeën begon uit te dragen. Hij vond de naziorganisaties te militaristisch en pleitte voor een verinnerlijking van de völkische waarden met veel muziek, toneel en ritueel. Februari 1932 hield Wirth in Berlijn een inspirerende toespraak aan een groep jongeren uit de traditionele jeugdbonden met als motto de terugkeer naar het Noorden (Aufbruch des Nordens) onder het teken van het hakenkruis.

Haverbecks eigenmachtige optreden leidde tot zijn verwijdering uit de Hitlerjeugd, waarna hij in december 1932 een eigen jeugdorganisatie vormde, de Arbeitsgemeinschaft Deutsche Jugend rund um Herman Wirth. De organisatie bestond maar kort; de daadkrachtige Haverbeck trad toe tot de staf van Rudolf Heß en kreeg in juni 1933 als eerste taak het integreren van jeugdbonden en natuurbeschermingsorganisaties in de nieuwe staatsorde.^[62] Wirths droom van een levende, in oeroude tradities gewortelde jeugdbeweging leek zo alsnog werkelijkheid te worden, maar Haverbeck kreeg al snel weer andere taken. Hij was de eerste die in 1937 in het nieuwe vak Sinnbildkunde aan de Universiteit van Heidelberg zou promoveren.^[63]

Bad Doberan bewerken

Oktober 1932 vertrok Wirth naar Rostock, met in zijn kielzog maar liefst vijftien assistenten (waaronder zijn secretaris Wolfram Sievers, Alarich Augustin, Otto Huth, Werner Müller, de al wat oudere Joseph Plassmann en daarna ook Haverbeck). De NSDAP-deelstaatregering had hem gevraagd leiding te geven aan een nieuw onderzoeksinstituut te Bad Doberan (Forschungsinstitut für Geistesgeschichte e.V.), ondergebracht in de deftige 'Villa Möckel'. Dit instituut zou dan weer verbonden worden met een openluchtmuseum, een volkshogeschool en een leerstoel.^[64] Wirth doopte zijn onderzoeksveld Geistesurgeschichte, dat is studie naar de oudste bronnen van het religieuze denken. Het was de eerste aanzet voor wat later de Ahnenerbe zou worden: het weer tot leven brengen van het religieuze erfgoed dat de voorouders in ons hebben nagelaten. Het echtpaar voelde zich hier helemaal op zijn plaats; ook zijn schoonouders kwamen mee. Geregeld aten allen mee aan tafel, waarbij de assistenten hem en zijn vrouw als 'vader' en 'moeder' aanspraken.^[65]

Maar het debacle van Marburg herhaalde zich. Wirth mocht dan wel de lieveling van het publiek en van de studenten zijn, de universiteit kon niks met hem beginnen. Zijn belezenheid kan niet verhullen dat hij geen idee heeft hoe de vork werkelijk in de steel zit, oordeelde een van de professoren. Politieke steun bleef uit: Hitler had het niet zo op met de Dunkelmänner en hun noordse religie; hij waardeerde alleen het enthousiasme dat zij voor de nazibeweging creëerden. Onverrichter zake vertrok Wirth voorjaar 1933 naar Berlijn; het instituut werd in november formeel opgeheven; de nalatenschap ging op in de Ahnenerbe. De meeste assistenten zouden daar ook terecht komen.

Berlijn 1933 bewerken

Wirth had – na aanvankelijke aarzelingen – grote verwachtingen van het Hitlerregime; hij hoopte eindelijk de erkenning te krijgen waarop hij recht meende te hebben en schreef de ene publicatie na de andere. Zijn belangrijkste medewerker in Berlijn, de antisemitische journalist Johann von Leers propageerde intussen zijn gedachtegoed via het tijdschrift Nordische Welt, terwijl ook Die Sonne, Nordische Stimmen en Germanien eenzelfde geluid verkondigden.

Mei 1933 richtte Wirth in Berlijn samen met Plassmann de tentoonstelling Der Heilbringer in, over de oudste voorlopers van de christelijke god. De oeroude Thule-cultuur uit het hoge noorden werd hier voorgesteld als belangrijkste inspiratiebron voor de mensheid; de ondertitel "van Thule naar Galilea en weer terug" gaf aan hoe hij de werdegang van het Christusgeloof zag. Geestelijk herstel vergde een omgekeerd pad, terug naar de oorspronkelijke waarden van het hoge noorden. De suggestie was tevens dat Adolf Hitler de verlosser van het Duitse volk was. In Wirths lezingen speelden de lichtbeelden die hij onder andere in Friesland had gemaakt een belangrijke rol. Volgens Nederlandse kranten was dit "een show, die een paar maal geprolongeerd moest worden, en elke dag opnieuw volliep [met] complete schoolklassen en SA-gardes".^[66] De tentoonstelling was daarna te zien in Bremen; de verhuizing naar Rostock en Schwerin werd wegens geldgebrek afgelast. Zijn vakgenoten bleven kritisch. Op een archeologencongres in Bremen, het eerste Nordische Thing dat in juni 1933 werd gehouden in 'Haus Atlantis', liep Engelse en Duitse vakgenoten boos weg toen Wirth het woord nam.^[67]

Oktober 1933 werd hij lector godsdienstwetenschappen in Berlijn, verantwoordelijk voor de opbouw van een collectie voor volksgebruiken en prehistorische religie (Volksbrauch und Urreligion), maar zonder leerstoel of lesbevoegdheid. Het was vooral een politieke benoeming. Enkele maanden later verhuisde het gezin vanuit de modieuze tuinwijk Berlijn-Eichkamp naar Michendorf bij Potsdam waar hij in opdracht van de Brandenburgse deelstaatregering een openluchtmuseum voor prehistorische religie – de Freilichtschau "Deutsches Ahnenerbe" – zou stichten. Maar ook daar bleef hij kort: via het forenzenstadje Biesenthal kwam het gezin terecht in Berlijn-Zehlendorf, waar behalve zijn schoonouders ook zijn assistent Wolfram Sievers bij hen inwoonde.^[68]

Wirth was inmiddels weer lid geworden van de NSDAP; Martin Bormann zorgde dat hij als oudgediende zijn oorspronkelijke ledennummer (nr. 20.157) terug kreeg. Twee jaar later werd hij opgenomen in de SS (nr. 258.776), sinds september 1937 in de rang van Hauptsturmführer.^[69] Zijn teksten, waaronder het publieksboek Was heißt Deutsch? uit 1931, schaafde hij intussen bij zodat ze beter in de partijlijn pasten. Openlijk kwam hij uit voor een vorm van rassenhygiëne die onwaardige levens wilde beëindigen. Tegelijkertijd maakte hij – samen met Johann von Leers – enige tijd deel uit van de leiding van Jakob Hauers Duitse Geloofsbeweging en was hij redacteur van het verenigingsblad Deutscher Glaube. Toen het hem niet lukte hierin een prominente rol te spelen, trok hij zich terug.^[70]

Oera Linda bewerken

De publicatie van Die Ura Linda Chronik in december 1933 – opgedragen aan "mijn Germaanse moeders" en bedoeld als "Joel-geschenk voor het Duitse volk" – leidde tot een ware hype. Wirth zag in het Oera Linda-boek de oerbijbel van de Germanen, een opvatting waarin hij gesteund werd door Heinrich Himmler, de leider van de SS.^[71] In de toelichting schetst hij het ideaalbeeld van een mythisch Friesland aan de wieg van de hele westerse beschaving, raszuiver en matriarchaal, geregeerd door vrouwen, maar ondermijnd door oosterse despoten, oriëntaals-joodse cultuur en katholiek geloof. Hij plaatste zichzelf de traditie van 'noordse bewustwording', in gang was gezet door rassentheoretici als Arthur de Gobineau, Paul de Lagarde en Houston Chamberlain. Zijn fans waren laaiend enthousiast, maar Duitse vakgenoten reageerden geschokt. Antisemitisme was niet het probleem, wel zijn bedenkelijke omgang met wetenschappelijke kennis. Dat hij zijn critici vervolgens betitelde als een 'opportunistische professorenclan' van 'jodenknechten' deed zijn zaak evenmin goed.^[72]

Wirth had zijn hand overspeeld; op 5 mei 1934 werd hij in een openbaar debat door vier geleerden terechtgewezen. Dat gebeurde in de aula van de Berlijnse universiteit ten overstaan van 1300 toehoorders.^[73] De professoren namen hem kwalijk dat hij overgeleverde tekst niet aan een kritisch onderzoek had onderworpen alvorens die te vertalen. Men vond het bovendien ongepast dat hij geloof hechtte aan een geschrift waarin beweerd werd dat de Friezen de enige echte Germanen waren, terwijl de rest van de Duitsers er maar bekaaid van afkwamen. Wirth werd publiekelijk neergezet als fantast en amateur; openlijke steun kreeg hij alleen van zijn secondant Walther Wüst, zijn medewerkers Otto Huth en Johann von Leers en de bejaarde amateurgeleerde Wilhelm Teudt. Zijn fans reageerden geschokt en organiseerden op 23 juni een steunbijeenkomst, maar Alfred Rosenberg, die de Atlantismythe inmiddels een plaats in zijn eigen werk had gegeven, verordonneerde de pers er niet meer over te schrijven.^[74]

Zijn belangrijkste fan, Heinrich Himmler, liet zich echter niet van de wijs brengen. Hij liet het Oera Linda-boek uitvoerig bestuderen door de taalkundige Otto Maußer, verbood verdere kritiek en gelastte nog eind jaren dertig meerdere onderzoekingen op Helgoland, die pas onder druk van de naderende oorlog werden afgebroken.^[75] Vermoedelijk in juni 1934 maakte Himmler voor het eerst persoonlijk kennis met Herman Wirth tijdens een gespreksavond bij Johan en Gesine von Leers; ook rijkslandbouwminister en boerenleider Walther Darré was daarbij aanwezig.^[76] Himmler kon Wirth en diens Gesellschaft für germanische Ur- und Vorgeschichtsforschung – de voortzetting van de Herman-Wirth-Gesellschaft – goed gebruiken. Het onderwerp was volop in de mode; de symboliek die Wirth aanreikte leek geknipt om de massa te kunnen mobiliseren. Maar ook de sponsorgelden die Gesine von Leers voor de vereniging wist binnen te halen, waren de SS erg welkom.^[77]

Weerklank in Friesland bewerken

In de Nederlandse pers werden de discussies over het Oera Linda-boek op de voet gevolgd. Wirth bezocht in december 1934 Leeuwarden, waar hij drie lezingen hield voor de Federaasje fan Fryske Studinteferienings. De studenten vonden het ongepast dat hij zijn lezing in het Nederlands zou houden; hij sprak daarom Duits, omdat hij naar eigen zeggen het Fries nog niet machtig was.^[78] Een handvol studenten ging mee terug naar Duitsland om bij hem in de leer te gaan, anderen werden op pad gestuurd om koekplanken te verzamelen.^[79] Het volgende voorjaar maakte hij in Berlijn de tentoonstelling 'De Levensboom in het Germaanse volksgebruik', waarna hij in augustus terugkeerde naar Friesland voor een studiekamp bij de Volkshogeschool Allardsoog te Bakkeveen. Hij toonde zich daarbij een warm pleitbezorger voor "de grootse zending van de nordische mens". Ook organiseerde hij een archeologische opgraving bij de 'Poppestien' (kindersteen) in Burgum, waarvan hij dacht dat dit een prehistorisch heiligdom betrof. Een tweede opgraving bij Langweer werd van overheidswege verboden.^[80]

Wirths propaganda voor het 'nieuwe heidendom' van de Duitse Geloofsbeweging stuitte echter in Nederland op kritiek, zijn succes bij het grotere publiek was aanvankelijk beperkt. Wetenschappers hekelden zijn verouderde schoolboekjeskennis. "Hier zijn de lopers te vinden, die alle deuren openen", meende oudgermanist Jan de Vries, die waarschuwde voor wilde speculatie. Eerder noemde hij Wirth al "de grootste mythograaf van de twintigste eeuw".^[81]

Zijn opvattingen sloegen bij een deel van de NSB-aanhang juist aan, met name bij NSB-organisatieleider Franz Farwerck, journalist Nico de Haas en andere leden van Der Vaderen Erfdeel, een fanclub voor de Ahnenerbe die in 1940 werd omgedoopt tot Volksche Werkgemeenschap. Hetzelfde gebeurde in Friesland, onder andere bij de antropoloog Haring Piebenga (omstreeks 1935 enige tijd Wirths secretaris), journalist Willem Hielkema, ingenieur Jan Bartele Vries en veearts-dichter Rintsje Sybesma. De laatste, leider van het Frysk Fascisten Front, noemde Wirths Ura Linda Chronik in 1934 "een tweede bijbel".^[82] Ook ariosofen als amateurarcheoloog Hendrik Bellen uit Assen, toneelschrijver August Heyting en de Groningse NSB-ideoloog Tjark Bontkes lieten zich door Wirths geschriften inspireren.^[83] Heyting verklaarde in 1941 dat het Oera Linda-boek volgens hem op een oeroude tekst was gebaseerd.^[84] De historicus Frans J. Los uit Castricum, die toetrad tot de SS, en de völkisch-schrijvende ingenieur Jacques Overwijn uit Dordrecht, die zich juist bij het verzet aansloot, bleven ook na de oorlog pleiten voor de 'echtheid' van het Oera Linda-boek.^[85]

Ahnenerbe bewerken

Berlijn bewerken

Juli 1935 richtte Himmler samen met Wirth en Darré het SS-onderzoeksbureau Deutsches Ahnenerbe: Studiengesellschaft für Geistesurgeschichte e.V. op. De vijftigjarige Wirth kreeg formeel de leiding; hij werd verantwoordelijk voor de afdeling die schriftelijk en symbolisch erfgoed bestudeerde (Pflegstätte für Schrift- und Sinnbildkunde). Gedurende korte tijd fungeerde hij als 'Himmlers hofgeleerde'; zijn woord was wet, zijn plannen waren richtinggevend.^[86] Om zijn stellingen over de herkomst van het Noordse ras te kunnen onderbouwen, maakte hij in september 1935 een studiereis naar Zweden, waar hij prehistorische rotstekeningen uit de Bronstijd bestudeerde. Hieraan gekoppeld was een lezing voor het extreemrechtse genootschap Samfundet Manhem te Stockholm. De filmopnamen die hij tijdens deze reis maakte, vormde de aanleiding voor een grotere expeditie naar Zweden en Noorwegen in de nazomer van 1936, waarbij grote oppervlakten rotstekeningen met behulp van gipsafgietsels, film en fotografie werden gedocumenteerd.^[87] De reis was een succes, mede dankzij de welwillendheid van de Zweedse autoriteiten, maar hij zou niet worden herhaald.

Wirths succes duurde echter maar kort. Zijn negatieve houding ten aanzien van het christelijke geloof werd door de partijleiding gezien als een risicofactor die de steun voor het regime zou kunnen ondermijnen. Wat hij had geschreven over het matriarchaat en de relativering van het mannelijke leidersprincipe strookte sowieso niet met de partijlijn. Op de Reichsparteitag van Neurenberg in september 1936 zette Hitler de aanval in. Hij hekelde de "vage Noordse frasen" over een Atlantische beschaving. En terloops maakte hij ook de Böttcher-straatcultuur belachelijk; geldschieter Roselius moest diep door het stof.

Himmler, verwikkeld in een heftige machtsstrijd met Rosenberg en diens overheidsdiensten, besloot daarom tot een vlucht naar voren. Naar verluidt opgestookt door verontruste archeologen verving hij Wirth in maart 1937, nadat hij hem eerder had ontheven van zijn belangrijkste taken.^[88] Niet alleen had Wirths geloofwaardigheid geleden onder de publieke discussies; ook riepen zijn chaotische werkwijze, zijn omgang met ondergeschikten en de kosten van de Scandinavische expeditie irritatie op. Het echtpaar Wirth leefde ver boven zijn stand en had enorme schulden (84.000 rijksmark, bijna vierenhalf keer zijn riante jaarinkomen).^[89] Het manuscript van Wirths nieuwe boek Odal: Vom Sinn des Lebens und der Heimat over de oeroude wortels van de boerencultuur voldeed evenmin aan de verwachtingen. Een tentoonstelling over dit onderwerp op de rijksboerendag te Goslar in najaar 1936 werd geschrapt. Zijn collega's meenden hem zelfs op een vervalsing kunnen te betrappen: Wirths reconstructie van de prehistorische zonnekalender van Fossum (Zweden) bleek op een onjuist geïnterpreteerde foto te berusten.^[90] Mogelijk had hij zelfs te maken met pesterijen.^[91]

De indogermanist Walther Wüst, die over betere papieren beschikte, nam het voorzitterschap van de Ahnenerbe over; Wirth mocht erevoorzitter blijven. De zakelijke leiding moest hij overdragen aan zijn assistent Wolfram Sievers. Niet alleen Wirth, ook de groep rond Darré werd vervangen door wetenschappers van zwaarder kaliber. De bejaarde Wilhelm Teudt werd buiten spel gezet, nadat de Ahnenerbe diens onderzoeksinstituut in Detmold had overgenomen. Wirths meest prominente leerling Haverbeck werd door Himmler persoonlijk uit de SS gezet; hij kon zijn geschriften niet publiceren en koos voor een diplomatieke loopbaan. Speculatieve germanofilie (Deutschtümlerei) moest plaatsmaken voor een robuustere, streng-wetenschappelijk gefundeerde rassenwetenschap die ook voor de buitenwereld geloofwaardig was. Tegelijkertijd kwam de Duitse Geloofsbeweging waarmee Wirth en zijn entourage zich eerder verbonden voelden sterker onder controle van het regime te staan.

Aanvankelijk werd Wirth maart 1937 met zijn staf teruggestuurd naar Marburg, waar zijn afdeling werd samengevoegd met de Hauptstelle für Sinnbildforschung van Karl Theodor Weigel.^[92] Maar het boterde niet tussen beide onderzoekers, Wirth voelde zich bekeken, Weigel wist zich geschoffeerd. December 1938 werden de laatste formele banden die Wirth met de Ahnenerbe had doorgesneden en moest hij zijn lidmaatschap beëindigen. Het gezin bleef achter in de halflege villa. Het instituut verhuisde begin 1939 naar een voormalig kindertehuis te Horn-Bad Meinberg, dicht bij het vermeende heiligdom Externsteine in het Teutoburgerwoud, waar de nazi's – in navolging van Wilhelm Teudt – de Germaanse wereldboom Irminsul vermoedden. Wirth belandde op een zijspoor en fungeerde als kop van jut. Hij was inmiddels professoraat kwijt; zijn verzameling had hij in Berlijn moeten achterlaten, de zeldzame boeken gingen terug naar Roselius. Publiceren was niet meer mogelijk, zelfs niet in Nederland, hoewel zijn werk daar enige vermaardheid genoot. Hij wilde terug naar zijn geboorteland, schreef hij een Zweedse collega, maar dat had men hem verboden.^[93]

Nederland bewerken

Maar ook al moest Wirth in Marburg blijven, het leek alsof zijn schaduw wel degelijk naar Nederland terugkeerde, aldus historicus Bernard Mees.^[94] In het NSB-kaderblad Volksche Wacht verscheen vanaf september 1939 een enthousiaste serie over zijn geniale 'ontdekkingen' en ook tijdens de oorlogsjaren bleef men hem citeren.^[95] Succesvolle fotopropagandaboeken als Zinnebeelden in Nederland (1940) en Friesland – Friezenland (1942), ademen Wirths geest, mede dankzij de pakkende beelden van SS-fotograaf Willem van Heemskerck Düker en de teksten van uitgever Herman van Houten en volkskundige Sytse Jan van der Molen.^[96]

Twijfel aan het leiderschapsprincipe of aan het wetenschappelijke gehalte van het onderzoek konden de leiding van de Ahnenerbe er echter niet bij hebben. Ook voor een tournee door Nederland achtte men hem niet de juiste persoon.^[97] Wirths aanpak zou in lekenhanden gemakkelijk tot misverstanden kunnen leiden; men had bovendien angst dat zijn boodschap het Friese particularisme aan beide kanten van de grens zou aanwakkeren. De regionale sentimenten waarop de steun voor het regime dreef, konden zich in theorie ook tegen de Duitse eenheid keren. Wirths pogingen om het manuscript Vom Kinderstein und Gottesjahr in 1941 bij uitgeverij Hamer gepubliceerd te krijgen, werden eveneens gedwarsboomd. Zijn kinderlijke verlangen naar het moedertijdperk was, zo oordeelde SS-adviseur Hans Ernst Schneider, typerend voor de halfslachtige steun aan het regime ("Geschichtsfurcht") waar de Nederlanders sowieso al te veel last van hadden.^[98]

Bij de grote propagandatentoonstelling Eeuwig levende teekens in het Haags Gemeentemuseum, 15 oktober tot 7 december 1941, werd Wirths naam niet genoemd. Het was de bedoeling om het grote publiek te overtuigen van het gemeenschappelijke erfgoed dat de Nederlanders met hun Duitse buren deelden. De organisatie lag in handen van de gebroeders Heinrich en Josef Ropohl uit Erkelenz, geruggensteund door Karl Weigel, die al ervaring hadden met een vergelijkbaar project.^[99] De gestudeerde heren bliezen echter te hoog van de toren en toonden weinig begrip voor de Nederlandse gevoeligheden. Dat leidde tot stevige confrontaties met de medewerkers van de Volksche Werkgemeenschap. Woordvoerder Nico de Haas greep de gelegenheid aan om in het Nederlandse SS-blad Storm nog eens duidelijk op Wirths ontdekkingen te wijzen:

Hermann Wirth heeft ontzaglijk veel stof doen opwaaien en hij 's met meer dan gewone woede aangevallen en verguisd. Onderdelen van zijn werk zijn onhoudbaar gebleken en enkele van zijn gevolgtrekkingen en stellingen onbewijsbaar gebleven of weerlegd. Niettemin blijft er na alle critiek een geweldige, baanbrekende arbeid over en een materiaalverzameling van verbazingwekkenden omvang.

Zonder Wirths Die Urschrift der Menschheit zou de "zinnebeeldvorsing [...] nauwelijks nog denkbaar zijn", benadrukte hij, wat men ook verder van Wirths latere publicaties mocht denken.^[100] Schneider rapporteerde naar Berlijn dat het beter was de gebroeders Ropohl nooit meer in bezet gebied te laten werken.^[101]

Marburg bewerken

Wirths opvolgers bij de Duitse Ahnenerbe omarmden stilzwijgend zijn pangermanistische visie. Eind 1937 had de organisatie al bijna veertig wetenschappers in dienst, waarvan het gros zich met volkskunde en zinnebeelden bezig hield.^[102] Wirths vroegere vertrouwelingen bleven sleutelfuncties bekleden, ze gingen verder met het onderzoek en maakten gebruik van het materiaal en de inzichten die hij had verzameld. Zo keerde zijn voormalige assistent Alarich Augustin in 1942 terug naar Friesland om een proefschrift over geveltekens te schrijven; Werner Müller besteedde aandacht aan de Ura Linda Chronik. Huth en Plassmann speelden een belangrijke rol in het Ahnenerbe-project Wald und Baum.^[103] We hebben een schat aan baanbrekende inzichten over de geschiedenis van de Indo-Germaanse denken aan hem te danken", concludeerde Wolfram Sievers in 1943: "wel beschouwd is hij de grondlegger van het onderzoek naar zinnebeelden", dat zich inmiddels tot een serieuze wetenschap heeft ontwikkeld.^[104] Ook bekende völkische fotografen als Erich Retzlaff, Erna Lendvai-Dircksen en Hans Saebens lieten zich door zijn werk inspireren.^[105]

De Tweede Wereldoorlog gooide echter roet in het eten. Het zinnebeeldonderzoek raakte steeds verder naar de achtergrond. Wirth is "gekneveld", zijn vereniging vernietigd en het onderzoek verworden tot opgravingskunde, klaagde Johann von Leers herfst 1942 tegenover Walther Darré. Hun gezamenlijke hoop op het geestelijke ontwaken van het Duitse volk was volgens hem veranderd in zijn tegendeel.^[106] Ook Weigels Sinnbildarchiv hield geen stand. Het instituut werd in 1943 overgebracht naar Göttingen; het omvangrijke fotoarchief belandde twee jaar later in de kelders van het gedenazificeerde Instituut voor Volkskunde, waarna het materiaal in 1953 opnieuw werd gerubriceerd voor andere doeleinden.^[107]

Wirth was intussen teleurgesteld geraakt in het regime. Nu hij niet naar Nederland mocht, probeerde hij het in Zweden. Hij stuurde rijksoudheidkundige Sigurd Curman begin 1939 een uittreksel van zijn nieuwste boek Des Großen Gottes älteste Runen, dat hij in Zweden wilde laten publiceren. Hij beweerde dat hij zelf ontslag had genomen omdat hij zijn onderzoeksvrijheid was ingeperkt en niet langer mocht schrijven over het matriarchaat. Nu zocht hij een aanstelling in dit land, waar de gewetensvrijheid in zijn ogen nog bestond en kondigde aan zijn leven aan de rotstekeningen te willen wijden. De topambtenaar vroeg advies aan zijn collega's en reageerde daarna afwijzend. Een van Wirths meest uitgesproken critici, de archeoloog Nils Åberg die hem eerder in Bremen had leren kennen, was overtuigd van Wirths goede bedoelingen, maar stelde dat de meeste wetenschappers niets met zijn romantische theorieën konden aanvangen. De tekst was volgens hem vooral uit cultuurhistorisch oogpunt de moeite waard, namelijk als een boeiend inkijkje in de cultuur van het Hitlerregime.^[108]

Ondanks de vernederingen die hij had moeten ondergaan, bleef Wirth contact houden met Himmler en Sievers. Himmler hielp hem tot februari 1942 aan verdiensten en maakte daarna een terugkeer naar de universiteit mogelijk. Hij kreeg een onderzoekstoelage van het Rijksministerie van Onderwijs, extra middelen van de Deutsche Forschungsgemeinschaft en hij vroeg (tevergeefs) of hij een nieuwe reis naar Scandinavië mocht maken.^[109] Hij zocht tevens contact met de antisemitische Arbeitsgemeinschaft "Germanentum und Christentum" van de theoloog Wolf Meyer-Erlach te Jena, die nauwe banden onderhield met vooraanstaande nazi's in Zweden.^[110] De SS-leiding achtte zijn vertrek naar het buitenland echter ongewenst en liet de plaatselijke politie voor de zekerheid zijn paspoort innemen. In november 1944 werd hij (op papier) aangesteld tot faculteitsbeheerder (Kustos) van het Instituut voor Duitse Volkskunde te Göttingen, ondanks verzet van de collega's aldaar; hij mocht thuis aan zijn eigen onderzoek blijven werken. Hij behield bovendien de rang van SS-Hauptsturmführer; ook zijn oudste zoon Volkhart trad toe tot de SS.

Naoorlogs bewerken

In 1945 werd Wirth – inmiddels de zestig gepasseerd – door de Amerikaanse troepen twee jaar lang gevangen gezet en verhoord, maar de onderzoekers kregen geen duidelijk beeld welke rol hij in het regime had gespeeld. Zijn bewonderaars, met name de lutherse theoloog Friedrich Heiler uit Marburg, wisten de autoriteiten met Nederlandse hulp te overtuigen dat Wirth slachtoffer was geworden van politieke intriges. Zijn huis in Marburg was door Amerikaanse inkwartiering uitgewoond, veel fotomateriaal, onderzoeksgegevens en manuscripten waren verdwenen, ook zijn Leica-camera was gestolen. Eenmaal vrijgelaten, verhuisde hij begin 1948 met zijn gezin naar Dieren (Gelderland), waar ze introkken bij zijn zus en zwager. Tevergeefs legde hij zijn plannen voor een Europese Verzameling van Oergodsdienstgeschiedenis voor aan verschillende instanties. Tegenwerking kreeg hij onder andere van vroegere Ahnenerbe-archeoloog Assien Bohmers, die waarschuwde dat Wirth en zijn volgelingen geen afstand hadden gedaan van hun racistische programma.^[111] Friedrich Hielscher noemde hem tijdens het Neurenberger Artsenproces in april 1947 een gevaarlijke gek.^[112] Wirth merkte dat het gezin, hoewel allen afstand hadden gedaan van de Duitse nationaliteit, in Nederland niet erg welkom was.

Wirth zou later altijd blijven volhouden dat hij zich vanwege zijn bezwaren tegen het regime vrijwillig uit de Ahnenerbe had teruggetrokken. Omdat hij door Himmler aan de kant was gezet, meende hij tevens aanspraak te kunnen maken op een uitkering als oorlogsslachtoffer; nog op hoge leeftijd produceerde hij een kritische brief aan Himmler die zijn onschuld moest bewijzen.^[113] Hij beweerde verder dat hij en zijn vrouw maar amper aan het concentratiekamp waren ontkomen.^[114] Het echtpaar meende de strijd tegen verdachtmakingen en leugens te moeten aangaan, zodat – zoals zijn vrouw het in 1974 uitdrukt – "het licht van de Duitse ziel weer zal gaan oplichten".^[115] Zijn aanhangers hielden dan ook vol dat Wirths betrokkenheid bij de Ahnenerbe na 1938 een kwaad gerucht was dat vooral door antifascisten werd verspreid.^[116]

Desondanks bleef hij in zijn publicaties ook na 1945 trouw aan de principes van het nationaalsocialisme en loyaal aan de Führer. Door zijn openlijke afkeer van de naoorlogse politiek verspeelde hij in 1956 het recht op staatspensioen.^[117] Zijn antisemitisme wist hij nauwelijks te verbergen. Oud-nazi's die zich van de vooroorlogse rassenwaan probeerden te distantiëren, noemden hem het toonbeeld van al te ver doorgeschoten Germanengekte.^[118]

Zweden bewerken

Onder de schuilnaam H.W. Roeper Bosch week Wirth in oktober 1948 met vrouw, drie kinderen en kleinzoon uit naar Zweden; zijn jongste zoon Gernot was sinds januari 1943 in Rusland vermist. De volgende zomer was hij even terug in Nederland, waar hij in juni samen met de West-Friese rechtshistoricus en oud-nazi Arian de Goede te Utrecht een Stichting voor Oergodsdienstgeschiedenis oprichtte. Enkele maanden later werden de plannen gelanceerd voor een museum in de grotten van Kasteel Neercanne (Zuid-Limburg), dat onlangs was aangekocht door het Limburgs Landschap. Maar de initiatiefnemers waren al gebrouilleerd geraakt en de schadevergoeding waarop Wirth recht dacht te hebben bleef uit, zodat het project strandde.^[119] Het jaar daarop dook hij weer op in Utrecht, met een valse identiteit, naar verluidt op jacht naar een verloren Oera Linda-manuscript.^[120] Ook legde hij contacten met de theologische faculteiten van de Katholieke Universiteit Nijmegen en de Universiteit van Münster, maar het lukte hem niet voldoende interesse voor zijn denkbeelden, laat staan voor zijn museumplannen te wekken. Kwade tongen beweerden dat men eiste dat hij zich zou bekeren tot het katholicisme. De gerenommeerde uitgeverij Brill te Leiden hadden evenmin belangstelling voor zijn studies.^[121]

Wirth bleef voorlopig in Zweden wonen. Nadat hij een tijdlang op een boerderij te Hörja Hågnarp bij Hässleholm had gebivakkeerd, verhuisde hij met zijn gezin naar een villa te Bjärred bij Lund vlakbij de Sont. Tegenover de nationale veiligheidsdienst beweerde hij stukjes te schrijven voor bekende bladen, onder het pseudoniem Folke Freij. Een bezoeker vertelde later dat in zijn studeerkamer een groot portret van hemzelf in SS-uniform hing. Mogelijk nam hij deel aan de vergadering bij Per Engdahl [de] in Malmö in mei 1951, waar fascisten uit heel Europa een nieuwe Europese Sociale Beweging oprichtten.^[122] Een van de aanwezigen was oud-SS'er Wilhelm Landig [de] (1909-1997), leider van een neonazistische kring in Wenen en een bewonderaar van Wirth, die vanaf het begin van de jaren vijftig zijn geschriften verspreidde en met hem bevriend raakte.^[123] De buitenwereld kreeg te horen dat hij een aanstelling had gekregen aan de Universiteit van Lund; in werkelijkheid ging het om een eenmalige lezing in november 1951 over landschapsfotografie en kleurendia's. Het jaar daarop kwam Wirth aan het hoofd te staan van een nieuw bedrijf in Lund (Institutet för Färgfoto AB), dat zich specialiseerde met kleurenfotografie. Hij bediende ook zich van andere namen, zoals Felix Bosch en Heinrich Bosch, en verhulde soms zijn woonplaats. Het lukte hem echter niet voor zijn gezin Zweedse paspoorten te krijgen. Na te zijn ontslagen wegens malversaties keerde hij begin 1954 met zijn vrouw en kleinzoon Mario terug naar Marburg, waar hij zijn eerdere onderzoekingen, nu als privépersoon, voortzette.^[124] Zoon Volkhart vertrok met zijn bruid, een taalkundige, naar haar geboorteland Nederland; de beide dochters Adela en Ilge bleven in Zweden.^[125]

Rechts-radicale netwerken bewerken

Op uitnodiging van Heiler kon Wirth april 1955 samen met andere oud-nazi's deelnemen aan het 8^e Internationale Congres voor Religiegeschiedenis [en] te Rome. Zijn Atlantisch-Oergermaanse vocabulaire en zijn verheerlijking van het Noordse ras maakten plaats voor verbale loyaliteit aan Europese waarden. Wetenschappelijke erkenning bleef echter uit en hij raakte alsnog met Heiler gebrouilleerd.^[126] Zijn Ahnenerbe-verzameling wist hij grotendeels terug te krijgen, maar plannen voor een tentoonstellingsruimte in Marburg strandden. Wirth was daarna weer aangewezen op een kleine kring van getrouwen, waaronder Wilhelm Landig, de omstreden SS-kolonel Helmut Bischoff [de] en de rechtse antikernenergieactivist Joachim Weitzsäcker.^[127] Zijn gedachtegoed werd sinds het einde van de jaren zestig verspreid door organisaties als het Collegium Humanum [de] van zijn oudste leerling en levenslange vriend Werner Haverbeck [de], die zich met zijn echtgenote op de antroposofie had gestort. Haverbeck, die in 1933 de Duitse natuurorganisaties onder controle van de nazi's had gebracht, was sinds 1967 als hogeschooldocent werkzaam en zou als eerste de brug slaan tussen het völkische denken en de ecologie.^[128] De toon van diens hoofdwerk Das Ziel der Technik uit 1965 is zorgvuldig aangepast aan de liberale tijdgeest, maar tussen de regels door is Wirths invloed (met inbegrip van zijn antisemitisme) goed te merken.^[129] Beide mannen deelden een diepe afkeer van de moderne consumptiecultuur, de American Way of Life, die het leven de Bondsrepubliek in zijn greep had gekregen. Ook in kleine paganistische sekten als de Goden-Orden en de Armanen-Orden was men vertrouwd met Wirths denkbeelden. Zijn boeken werden op de markt gebracht door Landigs uitgeverij Volkstum-Verlag te Wenen; vanaf 1969 bracht hij enkele publicaties uit onder de naam van zijn eigen uitgeverij Eccestan-Verlag te Marburg (genoemd naar de Externsteine).

Wirth bleef ook na de oorlog een opvallende persoon in de rechts-radicale netwerken en bewoog zich openlijk in kringen rond de neonazipartij NPD en verwante groeperingen. Voor de rechter verklaard hij in 1956 dat het nationaalsocialisme ook veel goeds had gebracht. Een CIA-rapport uit 1957 stelt dat hij sinds kort weer aanhangers voor zijn denkbeelden probeerde te werven; hij wist het vertrouwen van Mathilde Ludendorffs reactionaire Bund für Gotterkenntnis te winnen en trachtte zijn bekenden in Vlaanderen te interesseren voor een nieuwe Europese nazipartij. Met Johann von Leers, die via Buonos Aires naar Caïro was gevlucht, onderhield hij intensief contact; diens maandblad Der Weg vormde het belangrijkste platform van de wereldwijde fascistische beweging.^[130] Ook de Duitse veiligheidsdienst maakte zich zorgen over de "mystieke rassencultus" die Wirth propageerde.^[131] De historicus Jost Hermand leerde hem in 1958 kennen als een "fanatieke nationaalsocialist".^[132] In 1959 sprak hij bij het Hermannsdenkmal te Detmold voor de neonazistische Northern League van Roger Pearson; zes jaar later voor het Deutsches Kulturwerk van Herbert Böhme; in 1975 voor de Freie Deutsche Bauernschaft van Holocaust-ontkenner Thies Christophersen, in 1971 en 1976 voor de Arbeitskreis Walter Machalett, een völkische ontmoetingskring die zich rond de Externsteine formeerde.^[133] In de jaren vijftig sloot hij zich aan bij de Deutsche Unitarier Religionsgemeinschaft, een völkisch-racistische kerkgenootschap waarin zich voormalige aanhangers van de Deutsche Glaubensbewegung en andere ariosofen verenigden.^[134]

De antisemitische Thule-romans van Wilhelm Landig zijn niet alleen geënt op het werk van Wirth, ze vormen tevens een populaire weergave van diens gedachtegoed en behoren tot de standaardwerken van het zogenaamde esoterisch nazisme; het embleem van de zwarte zon (sinds 1991) grijpt terug op Wirths symbolenleer.^[135] Enige afstand van dit milieu nam de reactionair occulte bestseller-auteur Jürgen Spanuth, die in navolging van Heinrich Pudor probeerde te bewijzen dat Helgoland het centrum van het verdronken Atlantis uit de Bronstijd moet zijn geweest. Net als Wirth en Landig werd Spanuth in 1969 lid van de omstreden Gesellschaft für Vor- und Frühgeschichte (Bonn) en publiceerde hij zijn werk bij het extreemrechtse Grabert-Verlag; zijn geschriften werden door Wirths aanhangers enthousiast ontvangen.^[136] Zeekapitein Rudolph Krohne (alias H.K. Horken), die eveneens op Wirths theorie over de noordelijke herkomst van het blanke ras voortbouwde, was voorzichtiger: hij wilde niet geassocieerd worden met de raciale zendingsdrang waarmee Wirth behept was.^[137]

Antisemitisme bewerken

Eind jaren vijftig kwam Wirth openlijk uit voor zijn antisemitisme. Hij schreef twee deskundigenrapporten voor de rechtse activist Wilhelm Prothmann, leider van de Bund für Gotterkenntnis, die wegens zijn antisemitische geschriften voor de rechter kwam te staan. Antisemitisme is de schuld van de joden, zo redeneert Wirth, hun religie leidt namelijk tot uitwassen en daarop ontstaan telkens weer reacties. Hij hekelde het "massale bedrog" bij de Wiedergutmachung en beweerde dat het jodendom en de staat Israël een slaatje sloegen uit het tragische onrecht van de Holocaust en het gefantaseerde aantal van zes miljoen doden.^[138]

Naar eigen zeggen werkte hij nog altijd aan een vuistdikke monografie (het zogenaamde Palestinabuch) over de geschiedenis van het jodendom, die hij al in 1933 aangekondigd had.^[139] Het was zijn theorie dat de joden afstamden van een bijgelovig slavenvolk (Chazaren) in de marges van een mythische Noordse beschaving (Shambhala) in de Gobiwoestijn. Volgens de Chileense oud-diplomaat Miguel Serrano (1917-2009) moest het zijn magnum opus worden, de negatieve tegenhanger van de Ura Linda Chronik waarin de vrije Friezen de hoofdrol speelden. Het boek was vrijwel voltooid toen de manuscripten onder verdachte omstandigheden verdwenen. Serrano sprak hem hierover in september 1979:

Professor Wirth […] had onlangs een boek voltooid over de oorsprong van de joden, het resultaat van een leven lang onderzoek. Toen ik hem kende was hij 94 jaar oud, maar nog steeds levendig en alert. En juist toen, niet lang voordat hij stierf, werden de manuscripten van dit werk gestolen, hij geloofde door zijn eigen medewerkers. Marxistische infiltranten of misschien katholieken zorgden ervoor dat zijn meest waardevolle werk verdween. De wereld zal er nooit kennis van nemen. Het is een tragedie zo groot als de vernietiging van de bibliotheek van Alexandrië.^[140]

In het esoterische nazisme van Serrano spelen de denkbeelden van Wirth een belangrijke rol; beide mannen leerden elkaar in de jaren zestig persoonlijk kennen.^[141] De reactionair-esoterische filosoof Julius Evola en de traditionalist René Guénon rekenden Wirth eveneens tot hun intellectuele voorbeelden. Evola ontwierp al in 1934 het ideaalbeeld van een noords-boreale beschaving; hij sprak datzelfde jaar op het tweede Nordische Thing in Bremen; mogelijk ontmoette hij Wirth tijdens een van zijn Duitse lezingen in 1937 en 1938. Wirths theorie van het matriarchaat stuitte beide elitaire denkers echter tegen de borst.^[142]

Onderzoek bewerken

In het deels autobiografische Um den Ursinn des Menschseins (1960) overheerst vooral rancune. In zwarte bewoordingen schetst de 75-jarige Wirth de teloorgang van de westerse beschaving dankzij de wreedheden van de kerk en de corrumperende invloed van de joods-christelijke beschaving. Tweeduizend jaar Christendom hebben de vrije noordse vrouw tot slavernij gebracht en de samenleving in een negatieve spiraal van oorlog en geweld gestort. Het Derde Rijk heeft met zijn mannelijkheidscultus slechts de ene vorm van geweld door een andere vervangen. En ook de Bondsrepubliek is wat hem betreft geen haar beter. Er dient daarom een nieuwe geestelijke beweging komen, een breuk met de mannelijke cultuur van macht en geweld. Hij pleit daarom voor een nieuw en krachtig heidendom, geworteld in de oergemeenschap van de Noordzeevolken en voorzien van een stevig esoterisch fundament, zodat Duitsland zijn plek in het middelpunt van het Avondland weer kan innemen. Maar Wirth ziet ook in dat de 'wending ten goede' nog wel enkele generaties op zich zal laten wachten. Aan de Holocaust maakt hij verder geen woorden vuil. Hij is nog steeds lovend over Hitler en geeft de schuld voor de teloorgang van het Derde Rijk aan de SS-leiding, door wie hij zich geslachtofferd voelt. Het was simpelweg een oorlog met verkeerde doelstellingen en aan het verkeerde front.^[143]

Het boek werd in de wetenschappelijke gemeenschap en in de media genegeerd. Alleen uit de DDR, waar men zijn afkeer van de Bondsrepubliek deelde, kwam een instemmende reactie.^[144] De geplande vervolgdelen zijn nooit verschenen. Een van zijn biografen constateert dat Wirth het zich door zijn rechtlijnigheid niet gemakkelijk maakte.^[145] Tot op hoge leeftijd ging hij door met schrijven en documenteren, ook al bleef het resultaat vaak ongezien in de la liggen. Hij liet zich gemakkelijk op sleeptouw nemen door zijn eigen gedachten, zoals dat eerder bij de Ura Linda Chronik en de vermeende zonnekalender van Fossum was gebeurd en kon daarna moeilijk toegeven dat hij het bij het verkeerde eind had.

In zijn naoorlogse publicaties concentreert hij zich vooral op religieuze symboliek en op iconische objecten als runeninscripties, rotstekeningen, prehistorische heiligdommen en heilige bergen. Hij had inmiddels de beschikking over het meeste materiaal dat hij tijdens zijn eerdere expedities naar Scandinavië had verzameld, waaronder een grote hoeveelheid gipsafgietsels van rotstekeningen uit de Bronstijd. Zijn collectie bracht hij onder in de Europäische Sammlung für Urreligionsgeschichte, onder leiding van Friedrich Heiler. Daarnaast zette hij omstreeks 1957 de Herman-Wirth-Gesellschaft die eerder was opgegaan in de Ahnenerbe, weer op poten. Beide verenigingen gingen in 1962 samen tot de Europäische Sammlung für Urgemeinschaftskunde e.V. Dit in het kader van een nieuwe jongerenbeweging met een ontmoetingscentrum en een openluchtmuseum Heimskringla "Weltkreis" die hij wilde stichten.^[146]

In 1962 en 1964 maakte hij nogmaals twee reizen naar Zweden om zijn materiaal aan te vullen, maar de autoriteiten stelde hem verantwoordelijk voor de schade die hij door zijn werkwijze veroorzaakte en het werd hem verboden nog langer zulke gipsafgietsels te maken.^[147] Hij organiseerde een korte tentoonstelling te Marburg in 1960 over Kerstfeest als de nacht van de oermoeders. Plannen voor een permanente tentoonstelling te Horn-Bad Meinberg leidden tot een storm van publieke verontwaardiging. "De Externsteine kunnen zich niet verweren", heette het in een geruchtmakende radio-uitzending eind 1964. In zijn eerdere werk speelden de Externsteine nauwelijks een rol, maar Wirth had gemerkt dat hij juist hiermee verwante politieke, esoterische en religieuze groeperingen voor zijn ideeën kon winnen.^[148] In zijn ogen vormden vormden de stenen het restant van een moedercultus en niet van een fallisch ritueel zoals Machalett en de zijnen beweerden.^[149] De gidsen die hij schreef ondersteunden de rituele bijeenkomsten en herdenkingen die hier werden gehouden.^[150] Halverwege de jaren zeventig exposeerde hij zijn verzameling in een leegstaande boerderij te Fromhausen bij Detmold. Hij moest voor dit alles flinke schulden maken, de reistijd viel tegen en na twee seizoenen zag hij zich gedwongen de tentoonstellingsruimte weer af te stoten.

Groen of bruin? bewerken

Vanaf het begin van de jaren zeventig raakten ook antroposofische, feministische en ecologische kringen geïnteresseerd in Wirths esoterische theorieën, waardoor nieuwe raakvlakken tussen links-alternatieve en rechts-radicale stromingen ontstonden ("groen met een bruin randje").^[151] De reactionaire heemschut- en natuurbeschermingsidealen van rond 1900 bereikten via hem een nieuw en min of meer alternatief publiek. Wirth bloeide helemaal op. Hij profileerde zich als een groot voorstander van vrouwenrechten en kon op die manier publiekelijk afstand nemen van de nazitijd.^[152] Zijn belangstelling voor het sjamanisme en de oproep om terug te keren de diepere waarden van Moeder Aarde (met inbegrip van het paleodieet) sloten aan bij de actuele mode. Met name Andreas Lentz, grondlegger van de ecologische leefgemeenschap Mutter Erde te Frauenberg bei Marburg, liet zich inspireren door de levensstijl van de Noord-Amerikaanse indianen, die volgens zijn leermeester zouden afstammen van de Oergermanen. Wirths aanhangers organiseerden ontmoetingen met Amerikaanse bezoekers als de traditionalistische Hopi-leider James Danaqyumptewa, die op zoek waren naar kennis over hun verre voorouders. Haverbeck, die zich voor Die Grünen inzette, organiseerde op zijn beurt een tournee van de omstreden medicijnman Vincent LaDuke alias Sun Bear.^[153] Sleutelfiguren waren behalve Lentz diens schoonmoeder, de geomantie-aanhangster Waltraud Wagner en de rechts-nationale yogaleraar, natuurgenezer en runoloog Gerhard Hess (*1941), grondlegger van de neopaganistische geloofsgemeenschap Oding. De laatste eerde Wirth als stichter van een nieuwe religie en als "groot profeet van het noordelijke heidendom".^[154] Van 1979 tot 1981 volgde een herdruk van Urschrift der Menschheit door Lentz' huisuitgeverij.

De energieke professor had ook op hoge leeftijd weinig van zijn charisma verloren. Op zijn 94ste sprak hij nog urenlang voor een zaal vol enthousiaste toehoorders in de Universiteit Augsburg over de voorgeschiedenis van het matriarchaat.^[155] In een interview uit 1979 vertelde hij dat het als zijn roeping te zien om bij te dragen aan de grote maatschappelijke en spirituele omwenteling waarop hij altijd had gehoopt. Hij vergeleek dit met de winterzonnewende: ooit zouden de zielen van de voorouders weer opstaan en in het nageslacht verder leven.^[156] Hij deed zich voor als slachtoffer van de nazi's, maar vond het niet nodig zich van hen te distantiëren; hij had immers altijd al andere opvattingen gehad. Zijn volgelingen leken dat laatste inderdaad te geloven, en een van hen wist zelfs een steunbetuiging van Willy Brandt te arrangeren. Tegenover zijn geestverwant Serrano sprak hij intussen onbesmuikt over zijn hoogachting voor Hitler.^[157] Wirth bleef op die manier altijd twee gezichten houden: geëngageerd naar buiten, tegelijkertijd loyaal aan de kring van gelijkgezinden. Met eerlijkheid nam hij het, zoals zijn biografen herhaaldelijk constateerden, niet altijd even nauw.^[158]

Nog eenmaal zette hij alles op alles om zijn verzameling onder te brengen in een permanent museum, nu in een tiendschuur te Thallichtenberg in de Palts, niet ver van waar zijn vader was geboren. Kort na de dood van zijn vrouw in 1978 verhuisde hij hier met zijn verzameling en bibliotheek van 10.000 banden naar toe. Zijn plannen werden ondersteund door lokale politici, die geen weet hadden van zijn politieke dubbelleven. In afwachting van de restauratie opende hij een tentoonstelling in een plaatselijk schoolgebouw en onderzocht hij met zijn assistent Roland Häke rotstekeningen in nabijgelegen grotten. Haverbeck verzorgde samen met zijn mentor een studieweekend ter gelegenheid van diens 95e verjaardag in het Collegium Humanum te Vlotho-Valdorf.^[159] Maar het museumproject strandde toen Der Spiegel in september 1980 over Wirths naziverleden publiceerde.^[160] Ruim vier maanden later kwam hij te overlijden. Zijn medestanders spraken over politieke karaktermoord.^[161] De hype rond zijn persoon doofde pas na enkele jaren uit.

Nalatenschap bewerken

Als voortzetting van de Sammlung für Urgemeinschaftskunde richtten Wirths aanhangers omstreeks 1977 de Gesellschaft für europäische Urgemeinschaftskunde e.V. Hermann-Wirth-Gesellschaft op.^[162] Eerste voorzitter was holocaustontkenner Tjudar Rudolph.^[163] Onder de sprekers en genodigden bevonden zich geregeld kopstukken uit de internationale neonaziscène, maar ook belangstellenden met hele andere motieven. Na het overlijden van hun leermeester radicaliseerde een deel van Wirths aanhang, vooral in het voetspoor van Haverbeck, die in 1981 tot de ondertekenaars van het geruchtmakende Heidelberger Manifest behoorde. De meeste jongeren haakten af; de leefgemeenschap Mutter Erde viel ruziënd uiteen.

Onder leiding van Andreas Lentz stichtten de meest doorgewinterde Wirth-aanhangers in 1983 de Arbeitskreis für Ur-Sinnbild-Forschung te Frauenberg bij Marburg, die een eigen mededelingenblad uitgaf. Volgens critici was dit een "speeltuin voor ariosofische en rechts-nationale stromingen", waar het vooroorlogse gedachtegoed zonder veel bedenkingen aan de orde kwam.^[164] Gezamenlijk vierde men vervolgens in 1985 Wirths honderdste geboortedag met een vijfdaags symposium onder leiding van Haverbeck in het Collegium Humanum. De Arbeitskreis ging daarna te ziele, de oorspronkelijke vereniging bleef bestaan en kreeg in 1996 de nieuwe naam Ur-Europa e.V.^[165] Wirths trouwe vriend Haverbeck overleed in 1999; diens weduwe wierp zich daarna op als boegbeeld van het neonazisme.

De belangrijkste delen van Wirths verzameling en bibliotheek zijn – voor zover nog aanwezig – enkele jaren na zijn dood overgebracht naar het Österreichische Felsbildermuseum in Spital am Pyrhn in Opper-Oostenrijk, onder leiding van de bejaarde volkskundige Ernst Burgstaller, een oudgediende uit de tijd van de Ahnenerbe.^[166] Daar werd sinds 1998 een deel van de gipsafgietsels uit de Ahnenerbe-collectie zonder veel commentaar aan het publiek getoond. Critici spraken over een stiekeme nazi-gedenkplek. In 2015 werd het materiaal verscheept naar het (particuliere) Tanums Hällristningsmuseum te Tanumshede (Zweden).^[167] De tiendschuur te Thallichtenberg herbergt sinds 1984 het Musikantenland-Museum.

De manuscripten werden kort na Wirths dood opgeëist door diens jongste dochter Ilge Bosch-Willebrand, landschapsarchitecte te Torsås (Zweden). Enkele restanten werden later in een Duitse afvalcontainer teruggevonden, een deel belandde bij het Oostenrijkse museum, maar het grootste deel van het schriftelijke materiaal is volgens Eberhard Baumann, de samensteller van Wirths bibliografie, verloren gegaan. Wel wist zijn vertrouweling Gerhard Heß kopieën te maken, maar ook daarover ontstond een richtingenstrijd. De trouwe Wirth-aanhang probeerde – zo beklaagde Heß zich – iedere vorm van kritiek op hun idool in de kiem te smoren, zelfs al kwam die van gelijkgezinden.^[168]

Nawerking bewerken

Wirths godsdiensthistorische en etnografische stellingen worden door de wetenschappelijke wereld vrijwel eensgezind afgewezen. Niettemin vinden zijn theorieën nog steeds weerklank, enerzijds in feministische en de New Age-kringen (met name raw-foodisme), anderzijds bij aanhangers van neonazisme en esoterisch nazisme en bij volgelingen van neopaganisme en geomantie (leylijnen). Zijn denkbeelden worden vooral verbreid door organisaties die tot de directe erfgenamen van het nationaalsocialisme behoren. Via het internet bereiken zij nieuw publiek dat is geïnteresseerd in occultisme en esoterie, vaak zonder zich te hebben verdiept in politieke achtergronden.^[169] De belangstelling voor zijn werk sluit aan bij het huidige geloof in complottheorieën en pseudowetenschap. Een deel van zijn vaste aanhang, waaronder de wetenschappelijke leider van Ur-Europa, de bioloog Wolfram Zarnack (1937), is tevens voorstander van historisch-revisionistische benaderingen zoals de fantoomtijd-theorie en andere vormen van chronologiekritiek.^[170] Daarnaast besteedt men aandacht aan de speculatieve theorieën van Elisabeth Neumann-Gundrum (1910-2002) over megasculpturen, die tevens zijn geïnspireerd door het werk van Wilhelm Teudt, Jürgen Spanuth en de SS-occultist Karl Maria Wiligut.^[171]

De vereniging Ur-Europa heeft naar eigen zeggen sinds de jaren negentig afstand genomen van de racistische tendenzen in Wirths werk en van alles wat daarin aan het Derde Rijk herinnert. Neonazi's, racisten en antisemieten zouden uit het bestuur zijn geweerd; desondanks behoorden enkele kopstukken en een deel van de sprekers tot de rechts-radicale scène.^[172] Er was verder overlap met de Forschungskreis Externsteine, waar het rechts-nationale gedachtegoed eveneens gekoesterd werd.^[173] Nogal wat auteurs die voortbouwden op Wirths werk, waaronder de völkische activist en 'taalarcheoloog' Gert Meier (1937-2019), publiceerden hun bevindingen bij de extreemrechtse Grabert-Verlag te Tübingen dan wel in het tijdschrift Deutschland in Geschichte und Gegenwart.^[174] De ideeën van Wirth en Haverbeck klonken verder door in de rechts-radicale tijdschriften Zeitenwende (1994-1996), Hagal (1999-2004) en Trojaburg (sinds 2005).^[175] Sinds 2016 zijn geen nieuwe activiteiten van de vereniging bekend.

Indirect is Wirth invloed aanmerkelijk groter, niet alleen in populaire werken over zinnebeelden en verzonken continenten, maar ook in de sciencefiction en de Duitstalige literatuur. Zijn betekenis voor de naoorlogse wetenschap is moeilijk in te schatten, vanwege zijn geschade reputatie en de vele taboes die zijn werk omringden. Zo zou hij invloed hebben gehad op het werk van de archeoloog Herbert Kühn (1895-1980), een van de grootste kenners van prehistorische kunst in Europa.^[176] Sommige denkbeelden over matriarchaat en vroege schriftcultuur werden stilzwijgend overgenomen door anderen, zoals de archeologe Marija Gimbutas (1921-1994), die Wirth pas in 1991 tot haar voorgangers rekende.^[177] Zijn voormalige assistent, de etnoloog Werner Müller (1907-1990) onderschreef in 1982 – zonder Wirths naam te noemen – diens theorie over de noordelijke herkomst van de indianen. Elders sluit hij nauw aan bij diens theorie van het matriarchaat. Via Müller lopen er directe lijntjes naar het werk van de antropologen Mircea Eliade en Hans Peter Duerr.^[178] Een van de weinige serieuze geleerden die openlijk naar Wirths werk verwezen, was de bejaarde filosoof Rudolf Pannwitz (1881-1969), een oudgediende uit de jeugdbonden die in 1968 voorspelde dat diens "geweldige analogieën-materiaal' ooit wel weer ontdekt zou worden.^[179]

In de extreemrechtse kringen wordt vooral Wirths vooroorlogse werk gelezen; de oorspronkelijke publicaties brengen antiquarisch hoge prijzen op. In Duitsland laten onder andere het Thule-Seminar en de Verein "Parzifal" (eerder Trojaburg e.V.) zich door zijn nalatenschap inspireren; de belangrijkste titels worden uitgegeven door de neonazistische Forsite-Verlag te Bottrop en Edition Geheimes Wissen te Graz, andere door kleine ecologische, neopaganistische of antisemitische uitgeverijen.^[180] Wirths aanhangers benadrukken echter dat Wirth in het licht van de uitwassen van het Derde Rijk niet alleen dader, maar ook slachtoffer was.^[181]

In Frankrijk wordt hij geregeld geciteerd in tijdschriften als Nouvelle Droit, Éléments en Éditions Heimdal. Nieuw-rechtse publicisten als Alain de Benoist en Robert Steuckers maken onkritisch gebruik van zijn theorieën.^[182] Zijn Ura Linda Chronik verscheen in 1989 in het Italiaans, zijn hoofdwerk Der Aufgang der Menschheit wordt sinds 2017 in het Italiaans vertaald.^[183] Duitse, Franse, Italiaanse en Russische radicale nationalisten staan vaak met elkaar in contact en citeren elkaar over en weer.

Opvallend genoeg bleef de aandacht voor Wirths theorieën in Nederland na de Tweede Wereldoorlog beperkt. Met name in de kleine kring van amateurhistorici die vasthouden aan de echtheid van het Oera Linda-boek wordt hij nog geregeld geciteerd. In Vlaanderen richtte de extreemrechtse activist Koenraad Logghe omstreeks 1989 een eigen Herman Wirth Genootschap op.^[184]

Rusland bewerken

Russische rechts-radicalen als de invloedrijke politicoloog Aleksandr Doegin (1962) en de publicist Valerii Demin (1945-2006) beroepen zich op Wirths werk. De laatste propageerde met veel succes de mythe dat de Russische beschaving uit het hoge noorden zou stammen.^[185] Doegins boek Hyperboreale theorie: de ervaring van ariosofisch onderzoek uit 1993 is volledig gewijd aan de theorieën van Wirth, die hij uitputtend uit de doeken doet.^[186] Hij prijst de geleerde als "het stilste genie van die tijd; de ontdekker van de eerste taal van de mensheid" en "de uitverkorene van het Noorderlicht". Doegins eerste Manifest van Arctogaia uit 1998 is verwoord in een taal die direct is ontleend aan zijn intellectuele voorbeeld.^[187] In TV-shows deed hij verslag van zijn vermeende vondsten in Russische geheime archieven. En bij verschillende gelegenheden gaf hij meer details over Wirths verdwenen meesterwerk dat zou zijn gebaseerd op de opgravingen die de Ahnenerbe in Palestina zou hebben verricht:

Er is dus geen regel, geen woord in het Oude Testament dat niet zou bezwijken voor een dergelijke Hyperboreale deconstructie. Het gaat niet om het bekritiseren van de tekst. [...] Wirth bracht de religieuze lading hierin terug, hij onthulde de oorspronkelijke Hyperboreale gnosis - het ware fundament van de Oudtestamentische traditie, bevrijd van gekleurde, interpretatieve modellen. [...] Je kunt raden wat voor een werk dit was. Helaas kunnen we nu alleen maar gissen naar de inhoud. [...] Al in de jaren '70, toen Wirth het bijna af had, verdween de enige voltooide editie spoorloos. Tijdens zijn afwezigheid kwamen onbekende mensen het huis binnen, zetten alles op zijn kop, maar namen alleen het Palestina Buch mee. Wirth wendde zich tot zijn leerlingen (er waren twee of drie onvoltooide exemplaren), maar ook die kregen bezoek van mysterieuze vreemden. [...] Ook al zou je alleen maar fragmenten van het Palestina Buch te pakken krijgen... Stel je voor hoe alles daardoor zou kunnen veranderen.^[188]

Het leek erop, zo beweerde zijn medestander Yurii Vorob'evskii, dat het manuscript door de Israëlische geheime dienst was ontvreemd.^[189] Wirths uitgave van de Ura Linda Chronik werd eveneens van stal gehaald, en geanalyseerd als een raciale mythe die gemakkelijk zou kunnen worden gebruikt om mensen te mobiliseren.^[190] Een van Doegins leerlingen vertaalde de tekst in 2007 in het Russisch en voorzag die van een uitvoerige inleiding.^[191]

Trivia bewerken

Herman Wirth mag niet verward worden met de classicus Hermann Wirth te Freiburg, kunsthistoricus Hermann Wirth-Bernards te Bonn en architectuurhistoricus Hermann Wirth (1940-2019) te Weimar.

Questenfest bewerken

Herman Wirth stimuleerde vanaf de jaren twintig allerlei rituele jaarfeesten, waarvan hij meende dat ze een prehistorische oorsprong hadden. In 1924 nam hij voor het eerst deel aan het Questenfest te Questenberg in der Harz, waarbij op Pinksteren een midzomerboom wordt opgericht; dit ritueel is ook in de DDR-tijd in zwang gebleven. Hij schreef hiervoor het lied 'Lichtkreuzweihe' (1925). Voor de Artamanen schreef hij in 1928 'Von Licht geboren, zu Licht gekoren'.^[192] Ronduit omstreden zijn de mei- en midzomerherdenkingen bij de Externsteine bij Detmold, een belangrijke ontmoetingsplek voor de extreemrechtse scène.^[193]

Joelkandelaars bewerken

In zijn toelichting op de Oera Linda Chronik introduceerde Herman Wirth de zogenaamde Julleuchter (joelkandelaars). Dit waren kandelaars uit aardewerk, vermoedelijk daterend uit de 18e eeuw, maar volgens hem herinnerend aan een oud-Germaans midwinterritueel, waarbij de 'oermoeders' het 'eeuwige licht' in een toren lieten branden. In de hoogtijdagen van het Derde Rijk speelden dergelijke kandelaars een belangrijke rol in politieke rituelen die trouw aan het regime symboliseerden. De SS-leiding reikte de joelkandelaars uit als een bijzondere onderscheiding. Leden van de SS werden geacht de kandelaar een belangrijke plaats in hun woning te geven. Bij overtredingen moest deze worden teruggegeven. In neopaganistische rituelen speelt de joelkandelaar nog altijd een rol.

Neofolk bewerken

Een aantal muziekgroepen uit het rechtse darkwave- en neofolkcircuit kenmerkt zich door hun grote belangstelling voor völkische symboliek en voor de in hun ogen 'miskende' topfiguren uit het Derde Rijk als Herman Wirth. De Duits-Amerikaanse traditionalistische neofolkzanger Markus Wolff alias Waldteufel heeft – met medewerking van Anabel Lee – het lied 'Lichtkreuzweihe' van Herman Wirth opnieuw uitgebracht, eerst onder de titel 'Berghoch am Walde' (1999), daarna op zijn album Heimliches Deutschland uit 2000. Deze liederen waren vooral populair bij de SS. Een concert van de verwante darkwave-band Allerseelen in het 'Haus Atlantis' te Bremen in 2005 werd wegens zijn politieke lading door de zaalverhuurders afgelast.^[194]

Publicaties bewerken

De bibliografie van Herman Wirth bevat zo'n 240 gedrukte titels. Daarnaast is een honderdtal manuscripten gedocumenteerd. Zijn 16-millimeter films 'Nordischer Urmythus und die Fleischwerdung Christi' (1935) en 'Die Heiligung der Erde' (1938) zijn niet bewaard gebleven, evenmin als opnamen die hij onder de schuilnaam Dr. Hendrik Wybrants maakte voor 'Der Frauenberg und der Gang zu den Müttern' (ca. 1938).^[195]

Muziekhistorisch werk (1911-1920) bewerken

'Hervorming en wedergeboorte, een Nederlandsch drama in vijf bedrijven' (1909), in: Groot Nederland 9 (1911), p. 76-101, 175-197, 321-351 (ook als afzonderlijke publicatie, Amsterdam 1911)
Der Untergang des niederländischen Volksliedes, Den Haag 1911 (p. 136-264 ook afz. als dissertatie, Universiteit van Bazel)
Nationaal-Nederlandsche muziekpolitiek, Amsterdam 1912
'Nationaal-Nederlandsche volksliedkunst' (deel 1; deel 2): Caecilia: Maandblad voor Muziek 69 (1912), 175-196, 214-218
Orkestcomposities van Nederlandsche meesters van het begin der 17de eeuw: Paduanen en Galliarden van Melchior Borchgreving, Benedictus Grep en Nicolaus Gistow, Amsterdam 1913
'Vergeten meesterwerken der klassieke oratorium-literatuur; Carl Philipp Emanuel Bach: "Klopstock's Morgengesang am Schöpfungsfeste', in: Caecilia: Maandblad voor Muziek 70 (1913), p. 257-268
Niederländisch-Deutsch, enthält eine kurzgefaßte Grammatik sowie die üblichste Gespräche und Redensarten [...]: Berlijn 1913, 2^e dr. 1916, onder de titel Vlämisch: Eine reiche Sammlung nützlicher Gespräche mit Aussprachebezeichnung [...]
Ein Hähnlein woll'n wir rupfen: Neue Kriegslieder nach alten Texten und Weisen, Jena 1914 (Kriegsliederhefte, dl. 2)
Das niederländische Volkslied vom Mittelalter bis zum 19. Jahrhundert im Rahmen der Geistesgeschichte: Vortrag. Programm- und Textbuch, [Leipzig] 1915
Altniederländische Armeemärsche, für Militärmusik bearb. von Theodor Gravert, Berlijn z.j. [1915]
Geistliches Konzert MCMXVI: Die niederländischen kirchlichen Meister vom Mittelalter bis zum XIX. Jahrhundert, z.pl. [1916]
Flandern und sein Volk: Erster Abend: Das alte Flandern; Zweiter Abend: das neue Flandern. Vortrag. Programm- und Textbuch, Leipzig 1917
'Volkslied und Tonkunst in Flandern', in: Der Belfried 1 (1917), p. 504-509
[anoniem], Was Jeder von Flandern wissen sollte, Berlijn/Brussel 1917 (Schriften der Deutsch-flämischen Gesellschaft, nr. 1)
Over de betekenis der muziekwetenschap. Openingsles, Brussel 1918
De herleving der Oud-Nederlandsche toonkunst: Eerste uitvoering van Oud-Nederlandsche toonkunstwerken van de vroege middeleeuwen tot het einde der zestiende eeuw, Den Haag 1920
[anoniem], Wat is en wat wil de Dietsche Trekvogel?, Den Haag 1920

Oudheidkundig werk (1922-1939) bewerken

'De uileborden en andere zinnebeeldige teekens in Friesland én de oud-Friesche godsdienst', in: Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 200-205 (verslag van een lezing voor het Friesch Genootschap, Leeuwarden, 2 november 1922)
'Das Atlantisproblem', in: Eugen Diederichs (red.), Das deutsche Gesicht: Zum 30jährigen Jubiläum des Verlages Eugen Diederichs, Jena 1926, p. 69-79 (herdr. in Germanien: Monatshefte für Vorgeschichte 2 (1930/31), p. 115-122)
'Zum Ursprung des Kreuzes', in: Leopold Feiler, Die Entstehung des Christentums aus der Geiste des magischen Denkens, Jena 1927, p. 150-152 (Anhang)
Der Aufgang der Menschheit: Untersuchungen zur Geschichte der Religion, Symbolik und Schrift der atlantisch-nordischen Rasse, Jena 1928; 2^e gew. dr. 1934; 3^e dr. Horn Bad-Meinberg 1993; 4^e dr. Bottrop 2012; 5^e dr. Graz 2018 (3 dln.)
- dl. 1: Zur Urgeschichte der Rassen; die Urheimat der nordischen Rasse; die Auswanderung der nordischen Rasse
- dl. 2: Das heilige Jahr
- dl. 3: Das Jahr und die Urgeschichte der Sprache und Schrift der atlantisch-nordischen Rasse
'Deutsche Vorgeschichte und Deutsche Geistesgeschichte. Eine Erklärung in einer offentlichen deutschen Anlegenheit', in: Germanien: Monatshefte für Vorgeschichte 1 (1929/30), p. 33-38
Was heißt deutsch? Ein urgeistesgeschichtlicher Rückblick zur Selbstbesinnung und Selbstbestimmung, Jena 1931, 2^e gew. dr. 1934, 3^e dr. 1939, 4^e dr. Horn-Bad Meinberg 1993, 5^e dr. Graz 2016
Die heilige Urschrift der Menschheit: symbolgeschichtliche Untersuchungen diesseits und jenseits des Nordatlantik, dl. 1: Textband, dl. 2: Bilderatlas, Leipzig 1931-36 (14 afl.); 2^e dr. Frauenberg bei Marburg 1979-81 (4 dl.); 3^e dr. Horn-Bad Meinberg 1993 (4 dl.); 4^e dr. Saarbrücken 2007 (2 dl.)
- dl. 1: Das Jahr Gottes: Die atlantische Jahresteilung
- dl. 2: Mutter Erde und das Leben
- dl. 3: Der Gottessohn
Die Ura Linda Chronik. Übersetzt und mit einer einführenden geschichtlichen Untersuchung herausgegeben, Leipzig 1933; 2^e dr. Horn-Bad Meinberg 1993 (hier in moderne typografie)
Führer durch die erste urreligionsgeschichtliche Ausstellung "Der Heilbringer": Von Thule bis Galiläa und von Galiläa bis Thule, Berlijn 1933
Heilige Wende: Ein Zeitenspiel in 6 Aufzüge, Leipzig 1933 (bewerking van 'Hervorming en wedergeboorte')
'Vom Ursprung und Sinn des Hakenkreuzes', in: Germanien: Monatshefte für Vorgeschichte 5 (1933), afl. 6, p. 161-166
'Die ältesten Odal-Urkunden des germanischen Bauern', in: Odal: Monatsschrift für Blut und Boden 4 (1936), afl. 11, p. 882-890
'Odal: Vom Sinn des Lebens und der Heimat', typoscript, 1936 (600 pp.)
'Des Großen Gottes älteste Runen: Fimbultýs fornar rünar (Voluspá 60)', typoscript, 1939 (761 pp.)
- Zweedse samenvatting, door Sigurd Curman: 'Den store Gudens äldsta runar', 1939; Engels: 'Summary of "The Great God's Oldest Runes": Fimbultý's Prehistoric Runes (Voluspá 60)', in: Horst Junginger & Andreas Åkerlund (red.), Nordic Ideology between Religion and Scholarship, Frankfurt am Main 2013, p. 251-279

Oudheidkundig werk (1948-1981) bewerken

'Eurasische Prolegomena zur Geschichte der indogermanischen Urreligion', typoscript, 3 dln., Dieren 1948 (512 pp., voltooid voor 1945)
'Die Kalenderscheibe von Fossum: Monographie zur Geschichte der urgermanischen Religion, ihre Kultsymbolik und der Runenschrift', typoscript, 1949 (152 pp., voltooid voor 1945)
'Rügen', in: Kosmos: Handweiser für Naturfreunde 47 (1951), p. 460-464 (onder de naam W. Roeper Bosch)
'Urglauben an Höchstes Wesen? Eine zirkumpolare symbolgeschichtliche Untersuchung', typoscript 1956 (100 pp., voltooid 1951)
'The Question of the Rig Veda'. Typoscript z.pl., z.j. (Duits: 'Die Frage des Rig-Veda', 1954, 158 pp.)
'Die symbolhistorische Methode', in: Zeitschrift für Missionswissenschaft und Religionswissenschaft 39 (1955), p. 127-139 en 256 (ook als afz. publicatie Münster/Westfalen [1983?], 2^e dr. Herborn-Schönbach 2004
'Deutsch – Nordisch – Europäisch: Eine ost-westliche Frage', typoscript, Marburg 1957 (bewerking van Was heißt Deutsch, 1931, 186 pp.)
Gutachten aufgrund des Beschlusses der 2. Großen Ferienkammer des Landgerichts Berlin vom 20.8.1957 in Sachen RA Wilhelm Prothmann, Berlin, wegen Veröffentlichung der Schrift "Judentum und Antisemitismus, ein Problem unserer Zeit" (1958), Viöl 2007
Um den Ursinn des Menschseins: die Werdung einer neuen Geisteswissenschaft, Wenen 1960, 2^e dr. Horn-Bad Meinberg (1993?) (deels autobiografisch)
Der neue Externsteine-Führer: Europäische Urreligion und die Externsteine, Marburg/Lahn en Wenen 1969
Die Frage der Frauenberge – eine europäische Gegenwartsfrage; eine Denkschrift, Marburg/Lahn 1972
Allmutter: die Entdeckung der "altitalischen" Inschriften in der Pfalz und ihre Deutung, Marburg/Lahn 1974; 2^e dr. Herborn-Schönbach 2004 (hier inhoudsopgave)
Führer durch das Ur-Europa-Museum: mit Einführung in der Ursymbolik und Urreligion, Marburg/Lahn 1975
Europäische Urreligion und die Externsteine, Wenen 1980
Professor Herman WIrth spricht, dl. 1: Schluß seines Vortrages in Innsbruck 1967 über Die Externsteine und die europäische Urreligion, dl. 2: Vortrag von 1980 über "Die Mutter Erde", 2 cd's, Bottrop 2006

Literatuur bewerken

Alexander, Peter, 'Herman Wirth - sein Leben und Werk' (2010), online op Ur-Europa e.V. (geraadpleegd 1 april 2020)
Baumann, Eberhard, Verzeichnis der Schriften von Herman Felix Wirth Roeper Bosch von 1911 bis 1980 [...], Kolbermoor 1988
- Verzeichnis der Schriften, Manuskripte und Vorträge von Herman Felix Wirth Roeper Bosch von 1908 bis 1993, sowie der Schriften für, gegen, zu und über die Person und das Werk von Herman Wirth von 1908 bis 1995, 2^e dr. Toppenstedt 1995 (bibliografie met biografische notities en fotomateriaal)
Buning, Lammert, 'Notities betreffende Hermann Felix Wirth (geboren te Utrecht 6 mei 1885)', in: Wetenschappelijke Tijdingen [Gent] 33 (1974), nr. 3, kol. 141-165 (transcriptie)
Doegin, Alexandr, 'De betekenis van Herman Wirth voor de reconstructie van de Hyperboreaanse Traditie', voorwoord bij de 2^e dr. van, in: Alexandr Doegin, Signs of the Great Nord: Hyperborean Theory (Znaki Velikogo Norda: Giperboreiskaiia teoriia), Moskou 2008, p. 3-20 (hier naar de Engelse vertaling van Jafe Arnold)
Eickhoff, Martijn, De oorsprong van het 'eigene': Nederlands vroegste verleden, archeologie en nationaalsocialisme, Amsterdam 2003 (p. 218-226)
Frieswijk, Johan, 'Over boerenhuizen, ûleboerden en kippentrappetjes. Volkskundige activiteiten in Friesland in de periode 1918-1945', in: Volkskundig Bulletin 25 (1999), p. 1-38
Gilst, Aat P. van, Herman Wirth, Soesterberg 2006 (pdf)
Godwin, Joscelyn, 'Herman Wirth on Folksong' in: Tyr: Myth – Culture – Tradition 2 (2004), p. 263-283 (met een uitvoerige bibliografie)
Gugenberger, Eduard, 'Herman Wirth. Der Ahnerinnerer in der SS', in: Dez., Boten der Apokalypse: Visionäre und Vollstrecker des Dritten Reiches, Wenen 2002, p. 79-94
Horňáček, Milan, Politik der Sprache in der "konservativen Revolution", Dresden [2014] (p. 259-288)
Hunger, Ulrich, Die Runenkunde im Dritten Reich: Ein Beitrag zur Wissenschafts- und Ideologiegeschichte des Nationalsozialismus, Frankfurt am Main 1984 (p. 180-203)
Hübner, Arthur, Herman Wirth und die Ura-Linda-Chronik, Berlijn/Leipzig 1934, 2^e dr. 2015
Huussen jr., Arend H., Hermann Felix Wirth (1885-1981) in Nederland, België en Duitsland. Muziek en politiek 1885-1924, Soesterberg 2018
Jensma, Goffe, De gemaskerde god: François HaverSchmidt en het Oera Linda-boek, Zutphen 2004 (p. 180-187)
Kater, Michael, Das "Ahnenerbe" der SS 1935-1945: Ein Beitrag zur Kulturpolitik des Dritten Reichs, 1974, 4^e dr. München 2006
Löw, Luitgard, 'Völkische Deutungen prähistorischer Sinnbilder: Herman Wirth und sein Umfeld', in: G. Ulrich Großmann & Uwe Puschner (red.), Völkisch und national: Zur Aktualität alter Denkmuster im 21. Jahrhundert, Darmstadt 2009, p. 214-232
Löw, Luitgard, Gottessohn und Mutter Erde auf bronzezeitlichen Felsbildern: Herman Wirth und die völkische Symbolforschung, Frankfurt am Main 2016
Mahsarski, Dirk, 'The Ahnenerbe of the SS (1935-1945): A Think Tank for Germanic Supremacy', ongepubl. manuscript (ca. 2011)
Mees, Bernard Thomas, The Science of the Swastika, Budapest/New York 2008, p. 135-166 (download)
Pringle, Heather, The Master Plan: Himmler's Scholars and the Holocaust, New York 2006 (p. 54-75, 91-93, 300-302)
See, Klaus von, 'Nord-Glaube und Atlantis-Sehnsucht', in: Dez., Ideologie und Philologie: Aufsätze zur Kultur- und Wissenschaftsgeschichte, Heideberg 2006, p. 91-118
Weger, Tobias, Großschlesisch? Großfriesisch? Großdeutsch! Ethnonationalismus in Schlesien und Friesland, 1925–1945, München 2017
Winter, Franz, 'Die Urmonotheismustheorie im Dienst der nationalsozialistischen Rassenkunde: Herman Wirth im Kontext der religionswissenschaftlichen und ethnologischen Diskussion seiner Zeit', in: Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte 62 (2010), p. 157–174
Winter, Franz, 'Was macht der Buddha in einer altfriesischen Chronik? Der Buddhismus und die Religionsgeschichte Asiens im Werk des Atlantis-Ideologen Herman Wirth', in: Zeitschrift fur Religionswissenschaft 25 (2017), p. 30-52
Wiwjorra, Ingo, Herman Wirth: Leben und Werk, Magisterarbeit, Berlijn: Freie Universität, 1988 (p. 90-99, 100-115, 116-120, 126-128)
Wiwjorra, Ingo, 'Herman Wirth – Ein gescheiterter Ideologe zwischen "Ahnenerbe" und Atlantis', in: Barbara Danckwortt, Thorsten Querg & Claudia Schöningh (red.), Historische Rassismusforschung: Ideologen, Täter, Opfer, Hamburg 1995, p. 90-112
Wiwjorra, Ingo, 'In Erwartung der "Heiligen Wende" – Herman Wirth im Kontext der völkisch-religiöse Bewegung', in: Uwe Puschner & Clemens Vollnhals (red.), Die völkisch-religiöse Bewegung im Nationalsozialismus: Eine Beziehungs- und Konfliktgeschichte, 2e dr., Göttingen 2012, p. 399-416
Wiwjorra, Ingo, 'Herman Wirth', in: Michael Fahlbusch, Ingo Haar & Alexander Pinwinkler (red.), Handbuch der völkischen Wissenschaften: Akteure, Netzwerke, Forschungsprogramme, 2. gew. dr., Berlijn/Boston 2017, dl. 1, p. 902-907
Wiwjorra, Ingo, 'Die Externsteine Herman Wirths als "Herz-Haupt-Stätte des Abendlandes" und als Szeneort völkisch-religiöser Sammlung und Besinnung', in: Larissa Eikermann et al. (red.), Die Externsteine: Zwischen wissenschaftlicher Forschung und völkischer Deutung, Münster 2018, p. 421-450
'Wirth, Herman Felix', in: Wolfgang Benz (red.), Handbuch des Antisemitismus: Judenfeindschaft in der Geschichte, dl. 2/2, Berlijn 2009, p. 889-891

Externe links bewerken

Catalogus van de Deutsche Nationalbibliothek
Herman Wirth in Databank Nederlandse literatuur
Ur-Europa e.V. Gemeinnützige Gesellschaft für europäische Urgeschichte
Christiane S. Stadie: Herman Wirth: Die Universität Rostock zwischen Nationalsozialismus und freier Wissenschaft; Graduiertenkolleg "Kulturkontakt und Wissenschaftsdiskurs, HMT Rostock/Universität Rostock, 2014 (website)
Herman Wirth: Mutter Erde, lezing, 1980 (geluidsopname)
Uit de bibliotheek: een briefkaart van Herman Wirth uit 1915 (Maatschappij der Nederlandse Letterkunde)
Ansichtkaart van de 'Arbeitsgemeinschaft Deutscher Jugend um Herman Wirth', 31 december 1932
Margarete Wirth-Schmitt, eerste luitspeelster in Nederland die Nederlandse volksliederen voordraagt, 1920 (Nationaal Archief)
Malcolm Nicholson: Nazis, Atlantis and Ancient Aliens (blog 20 september 2017)
Heather Pringle: Herman Wirth and the Origins of Writing (blog 23 februari 2010)
Atlantisforschung.de: Das ar(kt)ische Ur-Atlantis des Hermann Wirth (2009/10)
Deutsches Lied: Werke von Herman Wirth (1885-1981)
Gerhard Heß: Das Questenfest
Waldteufel (= Markus Wolff): Lichtkreuzweihe, Lied zum Quellfest, 2000. Text von Herman Wirth, 1934

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Zie vooral de biografieën van Ingo Wiwjorra (1988-2018) en Bernhard Mees (2006), verder Buning (1974), Häke (1981), Doegin (1993, ²2008), Baumann (1995), Van Gilst (2006), Alexander (2010) en Huussen (2018). Gegevens uit andere bronnen zijn voorzien van annotatie. De onkritische studies van Alexander, Baumann, Doegin en Van Gilst zijn afkomstig uit het zelfde milieu als waarin Wirth zich bewoog en dienen met voorzichtigheid geraadpleegd te worden. Thematische bijdragen betreffen studies over Wirths runologie (Hunger 1984), zijn muziekhistorische werk (Godwin 2002; Huussen 2018), zijn studie naar rotsinscripties (Löw 2009, 2016), zijn godsdiensthistorische opvattingen (Winter 2010, 2017) en zijn taalgebruik (Horňáček 2014). Wirths optreden in Friesland komt vooral aan de orde bij Frieswijk (1999), Eickhoff (2003) en Jensma (2004). Een aardige samenvatting van zijn werk in het Tsjechisch levert: Martin Ulč, 'Herman Wirth: het ontwerpen van een nieuwe wetenschap' (Herman Wirth: Utváření nové vědy), bachelorscriptie Universiteit van West-Bohemen, Plzeň 2013. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Zie vooral: Mees, Science of the Swastika. Zo ook James Dow, Heinrich Himmler's Cultural Commissions: Programmed Plunder in Italy and Yugoslavia, Wisconsin 2018, p. 41. Gearchiveerd op 20 januari 2022.
↑ Vgl. Rudolf W. Brednich, 'Germanische Sinnbilde und ihre vermeintliche Kontinuität: Eine Bilanz', in: Dez. en Heinz Schmitt (red.), Symbole: Zur Bedeutung der Zeichen in der Kultur; 30. Deutscher Volkskundekongreß in Karlsruhe vom 25. bis 29. September 1995, Münster/New York 1997, p. 80-93.
↑ Horst Junginger, 'Nordic Ideology in the SS and the SS Ahnenerbe', in: Dez. & Andreas Åkerlund (red.), Nordic Ideology between Religion and Scholarship, Frankfurt am Main 2013, p. 39-71, hier 66. Gearchiveerd op 21 april 2023.
↑ Gottfried Korff, 'Antisymbolik und Symbolanalytik in der Volkskunde', in: Brednich & Schmitt, Symbole: Zur Bedeutung der Zeichen in der Kultur, 1997, p. 11-30. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Leonid A. Mosionjnik, Tekhnologiia istoricheskogo mifa (Technology of the Historical Myth), Sint Petersburg 2012, p. 95-102 et passim (hier te downloaden). Gearchiveerd op 8 maart 2021.
↑ Marlene Laruelle, Russian Nationalism: Imaginaries, Doctrines, and Political Battlefields, Abington, Oxon/New York 2019, p. 95-133 (A Textbook Case of Doctrinal Entrepreneurship: Aleksandr Dugin) (hier te downloaden). Dez., 'Alexander Dugin and Eurasianism', in: Mark Sedgwick (red.), Key Thinkers of the Radical Right: Behind the New Threat to Liberal Democracy, Oxford 2019, p. 155-169, hier 157, 159. Jacob Christiansen Senholt, 'Radical Politics and Political Esotericism: The Adaption of Esoteric Discourse within the Radical Right', in: Egil Asprem, Kennet Granholm (red.), Contemporary Esotericism, Abbington, Oxon/New York 2013, p. 244-264, hier 252-254. Jafe Arnold, 'Alexander Dugin and Western Esotericism: The Challenge of the Language of Tradition', in: Mondi: Movimenti Simbolici e Sociali dell’Uomo 2 (2019), 33-70. Victor Shnirelman, 'Hyperborea: The Arctic Myth of Contemporary Russian Radical Nationalists', in: Journal of Ethnology and Folkloristics 2 (2014), no. 2, p. 121-138. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Leen Dorsman, 'Germanistik in Utrecht: eine Vorgeschichte', in: Utrechter Blätter 1 (2009), p. 11-19, hier 15-16.
↑ Uitvoerige genealogie bij Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 206-211 (= Bijlage 4).
↑ Nieuwsblad van Friesland, 14 augustus 1935 (West-Fries). De Waag, 14 november 1941, p. 688 ("Dat was een halve Fries moet u weten"). Buning, 'Notities Wirth', p. 141. Vgl. kennelijk door hemzelf verstrekte gegevens in: Algemene Winkler Prins Encyclopedie, dl. 10, Amsterdam 1960, p. 537. Gearchiveerd op 24 maart 2020.
↑ Tanja Holzhey, 'De Berlijnse neerlandistiek: een bewogen geschiedenis van honderd jaar', in: Matthias Hüning, Jan Konst, Tanja Holzhey (red.), Neerlandistiek in Europa: Bijdragen tot de geschiedenis van de universitaire neerlandistiek buiten Nederland en Vlaanderen, Münster 2010, p. 65-100, hier 68 (vgl. ook p. 56-57). Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ La gazette de Hollande, 8 juli 1920.
↑ Uitvoerig hierover: Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 91-100.
↑ Werner Pieper en Eugen Pletsch, 'Mein Leben ist immer geistige Revolutionsarbeit gewesen: Ein Gespräch mit Prof. Wirth', in: Humus, Nr. 1/2 (oktober 1979), p. 127-131, hier 127-128.
↑ Herwarth Walden, Gesammelte Schriften, Berlijn 1916, dl. 1, p. 30-31. Carmine Chiellino, Die Futurismusdebatte: Zur Bestimmung des futuristischen Einflusses in Deutschland, Frankfurt an Main 1978, p. 83.
↑ Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 19, 115. Algemeen Handelsblad, 6 juli 1920. Wirth werd geboren als Nederlander, zijn vader had de Beierse nationaliteit. Kater, Ahnenerbe, p. 11, noemt hem een Wahldeutsche. Hoewel zijn Nederlanderschap door indienstname in het Duitse leger van rechtswege was vervallen, heeft Wirth zich in 1946 als Nederlander voorgedaan om uit Amerikaanse gevangenschap te raken. In Zweden werd hij beschouwd als stateloos; van de Nederlandse pardonregeling in 1953 maakte hij geen gebruik. Ismee Tames, Doorn in het vlees: Foute Nederlanders in de jaren vijftig en zestig, Amsterdam 2013. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ De Toekomst: Weekblad voor Nederland 3 (1917), p. 147 (24 februari). Belgisch Dagblad, 20 oktober 1916 (necrologie Lector Dr. Wirth). In de literatuur wordt Wirths rol ondanks de roem die hij zichzelf toedichtte, vermoedelijk onderschat. Belgische kranten bevatten tientallen artikelen over Wirths optreden, zie de website: Nieuws van de Groote Oorlog. Vgl. Lode Wils, Flamenpolitik en activisme: Vlaanderen tegenover België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Leuven 1974, p. 60, 65-70. Lammert Buning, 'Notities betreffende H.F. Wirth' en 'Het persfenomeen "De Vlaamsche Post" (1915-1916)', in: Wetenschappelijke Tijdingen (Gent) 33 (1974), kol. 141-166 en 233-264. Pieter van Hees, 'Activisme' en 'Wirth, Hermann F.', in: Nieuwe Encyclopedie der Vlaamse Beweging (geraadpleegd 20 april 2020). Daniel Vanacker, Het activistisch avontuur,1991, 2^e dr. Gent 2006, p. 33, 41, 44-45, 47, 49, 55, 77, 122, 124-125, 206. Winfried Dolderer, Deutscher Imperialismus und belgischer Nationalitätenkonflikt: Die Rezeption der Flamenfrage in der deutschen Öffentlichkeit und deutsch-flämischen Kontakte 1890-1920, Melsungen 1989, p. 43, 45. Gearchiveerd op 24 maart 2020.
↑ Jan Derk. Domela Nieuwenhuis-Nyegaard, 'Het Friesche bestanddeel in den Nederlandschen stam, voornamelijk in West- en Fransch-Vlaanderen', in: De Tijdspiegel 69 (1912), p. 336-372. Lammert Buning, Het strijdbare leven van J. D. Domela Nieuwenhuis Nyegaard: Vlaming door keuze, Buitenpost 1976, p. 77-78. Domela ontkende later de eerdere vriendschap. Gearchiveerd op 23 januari 2021.
↑ Algemeen Handelsblad, 6 juli 1920. De Tijd, 7 januari 1916, noemt hem "de vader van de gedachte" en belangrijkste adviseur van gouverneur-generaal Moritz von Bissing. Dit wordt door andere bronnen niet bevestigd.
↑ Sophie De Schaepdrijver, '"That Theory of Races" Henri Pirenne on the Unfinished Business of the Great War', in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis / Revue Belge de Histoire Contemporain 41 (2011), p. 533-552, hier 545. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Herman Nohl, Ein Landsturmmann im Himmel: Flandern und der Erste Weltkrieg in den Briefen von Herman Nohl an seine Frau, Leipzig 2005, p. 20. Over Wirths literaire aspiraties: Bert Govaerts, 'De kleine oorlog van Anton Kippenberg', in: Dietsche Warande en Belfort 135 (1990), p. 738-761, hier 756-758. Paweł Zajas, Editors, Writers, Translators and Cultural Intermediaries in the Great War (1914-1918) (Niemilknące muzy Wydawcy, pisarze, tłumacze i pośrednicy kulturowi na frontach Wielkiej Wojny (1914-1918)), Poznań 2016, p. 237, 289-292. Gearchiveerd op 15 augustus 2022.
↑ Wirth zelf spreekt over een 'Typhus-Infektionsattentat', de officiële stukken vermelden als reden voor het ziekteverlof zijn "unverbesserliche politische Eigenbrödelei". Zijn proefschrift in 1911 is al aan zijn ongenoemde bruid en trouwe medewerkster opgedragen. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 41, 91, 121. Vanacker, Het activistisch avontuur, p. 77. Belgisch Dagblad, 20 oktober 1916. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Kinderen: Volkhart Wolfgang Wirth (1919-1968) te Laren, Gernot Wirth (1921-1943?, vermist in Voronezj, Rusland), Adela Wirth (geb. 1923) en Ilge [Wirth Roeper] Bosch-Willebrand (geb. 1929) te Torsås (Zweden).
↑ Vgl. Winfried Dolderer, 'Deutsch-Flämische Gesellschaft', in: Nieuwe Encyclopedie der Vlaamse Beweging (geraadpleegd 29 maart 2020). Gearchiveerd op 23 januari 2021.
↑ Marc Eemans, 'Herman Wirth en de Indo-Europese voorgeschiedenis', in: Tekst-kommentaren-studies, nr. 921 (december 1981), p. 13-21, ook als Herman Wirth et la préhistoire pré-indo-européenne, Brussel: Studi Evoliani, 1981. Rijksarchief in België: Rijksarchief in België: L. Vandeweyer, Het conglomeraatsarchief van de Raad van Vlaanderen [...], inv.nr. 228, 530, 3625. Vgl. Buning, 'Notities Wirth', kol. 153-154. Gearchiveerd op 24 maart 2020.
↑ Verordeningsblad voor het Etappengebied van het 4e Leger, 6 oktober 1917. Het Vaderland (Le Havre), 24 februari 1918. Herman F. Wirth, Over de betekenis der muziekwetenschap. Openingsles, Brussel 1918. Gearchiveerd op 30 juni 2023.
↑ Marcel van de Velde (= Markward), 'Volksche gesteldheid', in: De Weg: Nationaal Weekblad, 27 juli 1940. 'Bekentenissen van een Vlaamschen dwaas', in: De Weg, 17 augustus 1940.
↑ Algemene Winkler Prins Encyclopedie, dl. 10, p. 537. Ingo Wiwjorra, Herman Wirth: Leben und Werk, 1988, p. 127, spreekt over een "humanistisches Gymnasium". Het adres was Eemnesserweg 38. Zie voor een foto: Groenegraf.nl: Een bekend stukje Eemnesserweg in Baarn, 2012 (geraadpleegd 20 april 2020). Gearchiveerd op 1 maart 2021.
↑ Naamlijst voor den telefoondienst 1922, p. 230: Baarn ... Wirth Prof. Dr. H., Inrichting voor Techn. wetensch. en kunstfotografie, Eemnesserwg 38.
↑ Rüdiger Ahrens, Bündische Jugend: Eine neue Geschichte 1918-1933, Göttingen 2015, 104 ff. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Het Vaderland, 12 juli 1920. [Herman Wirth], Wat is en wil de Dietsche Trekvogel?, Den Haag 1920. Zie ook: Rondreis van het eerste speelliedengilde: Dietsche Trekvogels; Spelwijzer en Tekstboek, z.pl. [1920].
↑ Catalogus van de veiling van oude en moderne schilderijen, antiquiteiten [...], collectie muziek-instrumenten van Professor Herman Wirth te Marburg; openbare verkooping 22 september 1942 en volgende dagen, Amsterdam 1942, p. 33-34 (nr. 742-774a) (ook hier online). Gearchiveerd op 29 maart 2020.
↑ Herman Wirth, 'Vom Ursprung und Sinn des Hakenkreuzes', p. 162. Nicholas Goodrich-Clarke, The Occult Roots of Nazism: Secret Aryan Cults and Their Influence on Nazi Ideology, New York 1985, p. 145. De opvliegende zonneadelaar komt later terug in het embleem van de Deutschvolk-beweging. In Nederland was het rond 1920 onder jonge Nederlandse vrouwen mode om swastika-hangertjes te dragen, als een esoterisch symbool dat zich tegen de kerkelijke orthodoxie keerde. De veranderde lading van het symbool in Duitsland werd echter in Nederland wel degelijk waargenomen. Chris Quispel, Anti-Joodse beeldvorming en Jodenhaat: De geschiedenis van het antisemitisme in West-Europa, Hilversum 2015, p. 232. Vgl. H. Levelt, 'Swastika-bestrijding', in: Overijsselsch Dagblad, 8 november 1919. W.F., 'Met hak en kruis', Limburger Koerier, 2 september 1920.
↑ Ger Harmsen, Blauwe en rode jeugd: Ontstaan, ontwikkeling en teruggang van de Nederlandse jeugdbeweging tussen 1853 en 1940, Assen 1961, p. 242. Het hele citaat bij Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 159.
↑ Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 24 mei 1922.
↑ J.A.C. Tillema, Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg in Nederland, Den Haag 1975, p. 427-428. Gearchiveerd op 9 september 2021.
↑ Het gezin vertrok per 1 oktober naar Marburg; Wirth kreeg een studieverlof van 20 november tot 31 maart, dat werd verlengd tot 30 oktober 1924. Eind oktober 1923 woonde hij tijdelijk in Joure. Tesselschade 43 (1922), nr. 9 (september), p. 7. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 180. De Tempel 1 (1923), p. 128. Tresoar Leeuwarden, 26: Notarieel Archief, inv.nr. 068117, akte nr. 02619 (29 oktober 1923).
↑ Van Gils, Herman Wirth, p. 11. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 146, 157.
↑ De lezing was al voor 17 november 1921 aangekondigd. Leeuwarder Courant, 3 november 1922, p. 1-2. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 123, 200-205. Toevalsvondst: Murk de Jong Hzn., 'Moderne Oera-Linda-cultuur in Duitschland', in: Mensch en Maatschappij 11 (1935), p. 31-42, hier 31. Wirth kondigde een cursus van tien avonden over de behandelde stof aan.
↑ Frieswijk, 'Over boerenhuizen', p. 7. Geert Ayolt Wumkes, Nei sawntich jier. Tinkskriften, Bolsward 1949, p. 184-186. Dez., Frijmitselderij en Oera-Linda-Boek, Sneek 1923. Dez., 'Ofskie oan Dr. Wirth', in: Paden fen Fryslân, dl. 2, Bolsward 1934, p. 482-485. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 8 mei 1923. Wirth, Ura Linda Chronik, p. 140. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Nieuw Israelietisch Weekblad, 27 april 1923.
↑ Nieuwsblad van Friesland, 14 augustus 1935. Leeuwarder Courant, 9 augustus 1975. Wirths studieverlof gold nog eens negen maanden.
↑ Herman Wirth, 'Thet Oera Linda Bok', in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 30 juni 1923. Rudolf W. Brednich, 'Das Weigelsche Sinnbildarchiv in Göttingen: Ein Beitrag zur Geschichte und Ideologiekritik der nationalsozialistischen Volkskunde', in: Zeitschrift for Volkskunde 81 (1985), p. 22-39, hier 23. Gearchiveerd op 19 januari 2021.
↑ Hendrik Gerrit Cannegieter, '"Oer-Germaansch" geloof', in: De Tempel: Tijdschrift gewijd aan vrij religieuse stroomingen 1 (1923), p. 128-129, 150-151, 172-173, 198-199 (interview met Herman Wirth).
↑ Herman Wirth, 'Het Oera-Lindaboek', in: De Groene Amsterdammer, 12 september 1925, p. 11. Dez., 'Oergeschiedenis, Oud-Friesche Volkskunde en Oera-Linda-Boek', in: Leeuwarder Courant, 31 oktober 1925. Met instemming aangehaald door de bekende volkskundige Dirk Jan van der Ven, 'Folkloristische stukjes', in: Twentsch Dagblad, 8 januari 1926 en overgenomen in meerdere dagbladen.
↑ Wiwjorra, 'In Erwartung', p. 411 (noot 57). Godwin, Atlantis, p. 137-138. Friedrich Hielscher, Fünfzig Jahre unter Deutschen, Hamburg 1954, p. 290-291. Vgl. Wirth, Aufgang der Menschheit, opdracht aan Margareta Schmitt-Wirth.
↑ De Algemene Winkler Prins Encyclopedie, dl. 10, 1960, beweert dat Wirth de 'Eresburg' "van Hitler cadeau" heeft gekregen. Deze biografische informatie heeft hij vermoedelijk zelf verschaft.
↑ Een van Wirths eerste sponsors was de joodse reder Julius Schindler uit Hamburg, die in 1931 naar de Verenigde Staten zou uitwijken.
↑ Samengevat: Joscelyn Godwin, 'Herman Wirth and The Ascent of Mankind', in: Dez., Atlantis and the Cycles of Time: Prophecies, Traditions, and Occult Revelations, Rochester, Vermont/Toronto 2010, p. 132-141.
↑ Heinrich Berl (= Heinrich Lott), Gespräche mit berühmten Zeitgenossen, Baden-Baden 1946, p. 117. Ulf Diederichs, Eugen Diederichs und sein Verlag: Bibliographie und Buchgeschichte 1896 bis 1931, Göttingen 2014, p. 285, 292, 308. De historicus noemt het "een der meest omstreden boeken van de uitgeverij", ondanks de kleine oplage van 2200 exemplaren met nog eens 3000 voor de tweede druk.
↑ Lionel Gossman, Brownshirt Princess: A Study of the "Nazi Conscience", Cambridge 2009, p. 46 (over de betrekkingen met zijn sponsor Marie Adelheid Reuß zur Lippe, 1895-1993). Gearchiveerd op 24 maart 2022.
↑ Horst Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler: Walter Wüst und the Aryan Tradition', in: Dez. (red.), The Study of Religion Under the Impact of Fascism, Leiden 2008, p. 107-179, hier 148 (noot 102).
↑ Manfred Nagl, Science Fiction in Deutschland: Untersuchungen zur Genese, Soziographie und Ideologie der phantastischen Massenliteratur, Tübingen 1972, p. 179-180, 183. Dez., 'SF, Occult Sciences, and Nazi Myths', in: Science Fiction Studies 1 (1974), afl. 3, p. 185-197. Vgl. Maurice Schuhmann, 'Völkische Science Fiction: Deutsche Zukunftsromane mit völkischen Tendenzen (1890–1933)', in: ILCEA: Revue de l’Institut des langues et cultures d'Europe, Amérique, Afrique, Asie et Australie, nr. 30 (2018) (over Friedrich Freksa's Druso, 1931). Vgl. Hans Behm, 'Nachwort', in: Edmund Kiss, Die letzte Königin von Atlantis, Leipzig 1931, p. 203-234, hier 210, 228 (over Wirth).
↑ Benjamin Freitag, Mythos, Totem und Tabu: Eine quellenorientierte Studie zu den Spielarten des Primitivismus und zur Bedeutung der Mythenforschung im Werk Gottfried Benns, diss. Aken 2012, p. 371-387. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Hielscher, Fünfzig Jahre, p. 290.
↑ Felix Wiedemann, Rassenmutter und Rebellin: Hexenbilder in Romantik, völkischer Bewegung, Neuheidentum und Feminismus, Würzburg 2007, p. 155-158. Peter Davies, '"Männerbund" and "Mutterrecht": Herman Wirth, Sophie Rogge-Börner and the Ura-Linda-Chronik', in: German Life and Letters 60 (2007), p. 98-115; Dez., Myth, Matriarchy and Modernity: Johann Jakob Bachofen in German Culture 1860-1945, Berlijn/New York 2010, p. 353-358. Stefanie von Schnurbein, Norse Revival: Transformations of Germanic Neopaganism, Leiden 2016, p. 217-231. Vgl. Matthias Wenger, 'Patriarchalische Ideologie oder matriarchalisches Wertsystem: Die Auseinandersetzung um Herman Wirth und die Ura-Linda-Chronik', in: Der Hain: Das Magazin für natürliche Religion und gesellschaftliche Wandlung, 18 december 2005 (geraadpleegd 3 juni 2020). Gearchiveerd op 22 januari 2021.
↑ Nils Åberg, 'Herman Wirth. En Germansk Kulturprofet', in: Forvännen 28 (1933), p. 246-249, hier 249. Gearchiveerd op 14 april 2023.
↑ Hermann Rauschnig, Gespräche mit Hitler, Zürich 1940, p. 215.
↑ Zie vooral: Von See, 'Nordglaube und Atlantissehnsucht' (2006). Arn Strohmeyer: 'Kunst im Zeichen der germanischen Vorfahren und der Wiedergeburt Deutschlands: Ludwig Roselius und Bernhard Hoetger', in: Dez., Kai Artinger & Ferdinand Krogmann, Landschaft, Licht und niederdeutscher Mythos: Die Worpsweder Kunst und der Nationalsozialismus. Weimar 2000, p 43–102, hier 58–62 (Roselius' Hofgelehrter: Der Germanenschwärmer Herman Wirth).
↑ De Friesen-Bibliothek bestond uit een collectie boeken en grafiek die Roselius had verkregen van de industrieel dr. ing. Hermanus Tiberius Habbema van Nieuwveen en Uiterbuurt (1875-1960) uit Enschede, die in 1927 naar Italië vertrok. Deze collectie werd in 1977 overgedaan aan het Fries Museum te Leeuwarden. Ludwig Roselius, Erstes Nordisches Thing, Bremen 1933, p. 10. Leeuwarder Courant, 6 januari 1962. Kees Boschma, 'Stichting Het Fries Museum, Jaarverslag 1977', in: De Vrije Fries 58 (1978), p. 155-167, hier 160-161.
↑ Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 115.
↑ De term Aufbruch des Nordens sluit aan bij het motto Aufbruch der Nation uit de bündnische jeugdbeweging. Stefan Breuer & Ina Schmidt, Die Kommenden: Eine Zeitschrift der Bündischen Jugend (1926-1933), Schwalbach 2010, p. 123. Gernot Kunze, Hermann Stresau und Max Wieser: Zwei Beispiele bibliothekarischen Zeitgeistes während der Nazidiktatur, Hannover 1990, p. 33. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 343. Vgl. Ahrens, Bündische Jugend, 296 ff. Gearchiveerd op 8 maart 2022.
↑ Aangezien Wirth er niet in was geslaagd het promotierecht te verwerven, promoveerde Haverbeck augustus 1937 bij de volkskundige Eugen Fehrle te Heidelberg op het aan Wirth ontleende thema Lebensbaum und Sonnensinnbild, waarna hij zich een jaar later habiliteerde met de studie Deutscher Volksglaube im Sinnbild; beide zijn niet bewaard. Over Haverbeck en zijn werkzaamheden: Hermann Bausinger, 'Volkskunde und Volkstumsarbeit im Nationalsozialismus', in: Helge Gerndt (red.), Volkskunde und Nationalsozialismus: Referate und Diskussionen einer Tagung, München 1987, p. 131-141 (hier de Engelse versie). Reinhard Bollmus, Das Amt Rosenberg und seine Gegner, Stuttgart 1970, 2^e dr. München 2006, p. 47-50, 267-268. Arfst Wagner, 'Anthroposophen und Nationalsozialismus: Probleme der Vergangenheit und Gegenwart', in: Flensburger Hefte 3 (1991), nr. 32, p. 6-78, hier 40. Mees, Science of the Swastika, p. 231-232. Ingrid Tomkowiak, '"Das Heidelberger Manifest" und die Volkskunde', in: Zeitschrift für Volkskunde 92 (1996), p. 185-207, hier 196.
↑ Hermann Langer, 'Der Mann, der mit den Medien tanzte: Zum Wirken Herman Wirths in Mecklenburg 1932/33', in: Zeitgeschichte regional: Mitteilungen aus Mecklenburg-Vorpommern 7 (2003), afl. 2, p. 30-42. Florian Detjens, Am Abgrund der Bedeutungslosigkeit? Die Universität Rostock im Nationalsozialismus 1932/33-1945, Berlin-Brandenburg 2020, p. 89-96. Daniel Nösler, 'Forschungsinstitut für Geistesurgeschichte e.V. in Bad Doberan', in: Michael Fahlbusch, Ingo Haar & Alexander Pinwinkler (red.), Handbuch der völkischen Wissenschaften: Akteure, Netzwerke, Forschungsprogramme, 2. gew. dr., Berlijn/Boston 2017, dl. 1, p. 1386-1390. Kater, Ahnenerbe, p. 14-15. Christiane S. Stadie, 'Herman Wirth: Die Universität Rostock zwischen Nationalsozialismus und freier Wissenschaft', Graduiertenkolleg "Kulturkontakt und Wissenschaftsdiskurs", HMT Rostock/Universität Rostock, 2014 (geraadpleegd 2 april 2020). Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Heather Pringle, The Master Plan: Himmler's Scholars and the Holocaust, New York 2006, p. 60.
↑ De Gooi- en Eemlander, 3 januari 1934. De leiding van de rondreizende tentoonstelling lag bij zijn assistent Joseph Otto Plassmann (1895-1964), een germanist die Wirth in Vlaanderen had leren kennen. Vgl. de biografische schets van Wirth door Hendrik Diemer, Het Duitsche nationaal-socialisme: De West-Europeesche democratie op de proef gesteld, Kampen 1934, p. 136-138.
↑ Dirk Mahsarski, 'Prähistorische Archäologie als politische Großveranstaltung: Archäologische Jahrestagungen der 1930er im Spannungsfeld von Wissenschaft, Verbandspolitik, Macht und Propaganda', in: Archäologische Informationen 34 (2011), p. 97-112, hier 100. Hans Friedrich Blunck, Unwegsame Zeiten: Lebensbericht, dl. 1, Mannheim 1952, p. 195. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Wirths eerste adres betrof een twee-onder-een-kapwoning in de Siedlung Eichkamp, Falterweg 17 te Berlijn-Grunewald. De Ura Linda Chronik is gedateerd Michendorf, 9 december 1933. Met ingang van 10 oktober 1934 was zijn adres Prinz-Handjery-Straße 11-13 te Berlijn-Zehlendorf. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 186-188. Julien Reitzenstein, Himmlers Forscher: Wehrwissenschaft und Medizinverbrechen im "Ahnenerbe" der SS, Paderborn 2014, p. 28. Vgl. National Research Council, International Directory of Anthropologists, Washington 1938, p. 191 (Prinz-Handjery-Straße 11).
↑ Lijst van SS-leden en hun nummers (geraadpleegd 4 augustus 2020).
↑ Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 147-148. Dez., 'Nordic Ideology', p. 50. Gearchiveerd op 21 april 2023.
↑ Himmler probeerde al in de loop van 1934 een van Wirths belangrijkste critici, de runoloog Wolfgang Krause te Königsberg de mond te snoeren. Hermann Rauschnig, Gespräche mit Hitler, Zürich 1940, repr. 2005, p. 213-214.
↑ Helmut Heiber, Universität unterm Hakenkreuz: Die Kapitulation der Hohen Schulen, dl. 2: Das Jahr 1933 und seine Themen, München 1992, 2e dr. 1994, p. 217-221, citaat op 218.
↑ Zie vooral Jensma, Gemaskerde god, p. 182-187. Sönje Storm, 'Die öffentliche Aussprache über Herman Wirths Ura-Linda-Chronik in Berlin (1934)', in: Birgitta Almgren (red.), Bilder des Nordens in der Germanistik 1929-1945: Wissenschaftliche Integrität oder politische Anpassung, Huddinge 2002, p. 79–97. Gerd Simon, Himmlers Bibel und die öffentlichkeitswirksamste Podiumsdiskussion in der Geschichte der Germanistik (Erster Teil), Tübingen, z.j. Dez., Chronologie zur Ura-Linda-Chronik, Tübingen [2005] (beide geraadpleegd 2 april 2020). Leeuwarder Nieuwsblad, 28 juni 1934 (1300 toehoorders). De nieuwe aula bood plek aan 1400 mensen, niet 'duizenden' zoals in de literatuur wordt bericht. Heinz-Elmar Tenorth & Michael Grüttner (red.), Geschichte der Universität Unter den Linden, dl. 2: Die Berliner Universität zwischen den Weltkriegen 1918-1945, Berlijn 2010, p. 187. Gearchiveerd op 19 april 2023.
↑ Leeuwarder Nieuwsblad, 28 juni 1934. Simon, Chronologie, p. 9 ("Zensurverbot, das Herr Rosenberg erlassen hat, wonach von Mitte Juni an nichts über Herrn Wirth geschrieben werden darf").
↑ Wolfgang Höppner, 'Kontinuität und Diskontinuität in der Berliner Germanistik', in: Rüdiger vom Bruch red.), Die Berliner Universität in der NS-Zeit, dl. 2: Fachbereiche und Fakultäten, Wiesbaden 2005, p. 257-276, hier 268. Mahsarski, 'Ahnenerbe', p 63 (noot 175), Kater, Ahnenerbe, p. 71, 378. Onderzoek op Helgoland: Franz Wegener, Das atlantidische Weltbild und die integrale Tradition: Nationalsozialismus und Neue Rechte auf der Suche nach der versunkenen Atlantis, 2001, 3. uitgebr.dr. Gladbeck 2014, p. 48-50. Jan Rüger, Heligoland: Britain, Germany, and the Struggle for the North Sea, Oxford 2017, p. 187-188. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Het betrof een gedachtewisseling over het werk van Karl Maria Wiligut. Kater, Ahnenerbe, p. 29. Pringle, The Master Plan, p. 339 (noot 12), stelt dat het contact al eerder moet zijn gelegd, in tegenstelling tot wat Wirth zich in 1963 meende te herinneren.
↑ Wolfgang Benz (red.), Handbuch Des Antisemitismus: Judenfeindschaft in der Geschichte und Gegenwart, dl. 5: Organisationen, Institutionen, Bewegungen, Berlijn/Boston 2012, p. 284-285 (Gesellschaft für germanische Ur- und Vorgeschichtsforschung).
↑ Frieswijk, 'Over boerenhuizen', p. 16-17. Gjalt Reinder Zondergeld, De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen, Groningen 1978, p. 218-222. Jan Bartele Vries, 'Friesland en het Rijk', in: Het Nieuwe Volk, 17 mei 1941. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Jan Bartele Vries, 'De symboliek der koekplankenkunst', in: Roelof Houwink Hzn., Koekplanken als volkskunst, Assen 1943.
↑ Nieuwsblad van Friesland, 14 augustus 1935. Uitvoerig verslag in Leeuwarder Courant, 8, 10, 12, en 13 augustus 1935. De minister van OKW was bang dat eventuele vondsten uit Langweer naar Duitsland zouden gaan. Tillema, Schetsen monumentenzorg, p. 428. Gearchiveerd op 9 september 2021.
↑ Jan de Vries, recensie Van Heemskerck Düker & Van Houten, Zinnebeelden in Nederland, in: Volkskunde 43 (1940), 202-203. Idem, recensie, in: Volkskunde 40 (1937), p. 85.
↑ Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 241-242, 244. Zondergeld, Friese beweging, p. 221-222, 339, 419. Robin te Slaa & Edwin Klijn, De NSB: Ontstaan en opkomst van de Nationaal Socialistische Beweging, 1931-1935, Amsterdam 2009, p. 706-707. De ariosoof Farwerck kende Wirth mogelijk al uit Baarn; hij was in 1931 een van de oprichters het Nederlandsch Ario-Germaansch Genootschap te Laren. Zie: Franz Farwerck: The Life and Work of Franz Eduard Farwerck (1889-1969) (geraadpleegd 18 april 2020). Over Piebenga: Gaasterland in de Tweede Wereldoorlog: De boerenschool in Rijs (idem). Over Hielkema: Sytse Jan van der Molen, 'Hoe ik tot het Frysk Sêgeboek kwam', in: Volkskundig Bulletin 4 (1978), p. 118-121, hier 118. Willem Hielkema, 'It wirk fen dr. Herman Wirth', in: Leeuwarder Courant, 3 augustus 1932. Over Sybesma: Leeuwarder Nieuwsblad, 17 februari 1934. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Dit betrof meest leden van het in 1931 opgerichte Nederlandsch Ario-Germaansch Genootschap. Henk M. Luning, Volgens Kapitein Bellen. Archeologie, folklore en wichelarij op de Veluwe en in Drenthe, Leiden 2013, p. 54, 115, 121. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Dit betrof een lezing voor de Kelto-Germaansche Studiekring Yggdrasil te Den Haag, opgericht in 1932 samen met E.G. van Bolhuis. Leeuwarder Courant, 4 maart 1941. Over Heyting: Adrianus P.A.M. van der Logt, Het theater van de Nieuwe Orde: Een onderzoek naar het drama van Nederlandse nationaalsocialisten, Amsterdam 2008, p. 473 en Analyses en bijlagen bij hst. 1, p. 5-6. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Perry W. Pierik, 'Frans J. Los: In de ban van de "Nordische" Geschiedschrijving', in: P.W. Pierik en Marten Ros (red.), Vierde Bulletin Tweede Wereldoorlog, Soesterberg 2002, p. 371-381. Overwijn behoorde tot de NSB'ers van het eerste uur, maar verliet de beweging in 1935. Hij bleef in völkische zin publiceren; Himmlers adviseur Otto Maußer toonde zich nog in 1941 verheugd over de steun van Overwijn en Heyting voor de echtheid van het Oera Linda-boek. Overwijn werd daarna actief in het verzet, waarvoor hij in 1951 gedecoreerd werd, maar bewoog zich nog altijd in het uiterst rechtse politieke milieu. Gerd Simon, Chronologie zur Ura-Linda-Chronik, Tübingen [2005], p. 31 (geraadpleegd 18 april 2020). Jensma, De gemaskerde god, p. 156. Provinciale Drentsche en Asser courant, 30 mei 1953.
↑ "Am Anfang stand das Wort Herman Wirths. Wahr war, was Herman Wirth zur Doktrin erhob – seine wissenschaftliche Aussagen waren absolut. Wer von den außenstehenden Wissenschaftlern das Pech hatte, mit Wirth nicht übereinzustimmen, dem wurde [...] eine 'restlose Unkenntnis der Geschichte der Kultsymbolik' nachgesagt." Kater, Ahnenerbe, p. 14-15, 24, 41-43, 65, 122-123 (citaat). Vgl. Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 232. Bollmus, Das Amt Rosenberg, p. 179-180, 310 (noot 93). Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Pringle, The Master Plan, p. 63-75. Uitvoerig: Löw, Gottessohn und Mutter Erde.
↑ Over de rol van de Kieler archeologen bericht hun collega Assien Bohmers, kennelijk op gezag van Herbert Jankuhn, in een rapport uit 1948. Arnold Carmiggelt, Geheimzinnigheid is zijn fort: Assien Bohmers 1912-1988, Utrecht 2019, p. 391-392. Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 232. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Wirth ontving meer dan 800 RM per maand onderzoekstoelage, naast zijn hoogleraarsalaris van 700 RM, voor die tijd uitzonderlijk veel. Kater, Ahnenerbe, p. 60.
↑ Wirth reconstrueerde – op basis van onscherpe foto's van rotstekeningen uit Fossum – een 'zonnekalender', aan de echtheid waarvan hij later tegen beter weten in vasthield. Vgl. Gert Meier & Hermann Zschweigert, Die Hochkultur der Megalithzeit: verschwiegene Zeugnisse aus Europas grosser Vergangenheit, Tübingen 1997, p. 124. Gerhard Heß, Nichtexistente "Fossum-Kalenderscheibe"; Das Fossum-Rätsel (2016), G-O-D: Glaubensgemeinschaft Oding Deutschland (geraadpleegd 15 april 2020).
↑ Een tekst die zijn opvattingen over het matriarchaat onderuit haalde, verscheen onder de gefingeerde naam Friedrich Wirth, 'Der nordische Charakter des Griechentums', in: Mannus 28 (1938), p. 222-246. De patriarchale strijdcultuur van de noordelijke Indogermanen wordt hier afgezet tegen een oriëntaals-matriarchale Bandkeramische cultuur, min of meer in overeenstemming met de partijlijn. Jürgen Spanuth beroept zich meermalen op deze tekst. Samengevat: Martina Schäfer, Die Wolfsfrau im Schafspelz: Autoritäre Strukturen in der Frauenbewegung, München 2001, p. 62-63.
↑ Volgens de Berlijnse Meldekartei verhuisde hij op 5 maart 1937 naar Marburg. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 188. Brednich, 'Sinnbildarchiv', p. 128, meent daarentegen dat Wirths Lehr- und Forschungsstätte al sinds 1935 in Marburg was gevestigd. Vgl. Ulrich Nußbeck, Karl Theodor Weigel und das Göttinger Sinnbildarchiv: Eine Karriere im Dritten Reich, Göttingen 1993, p. 77-78. Gearchiveerd op 19 januari 2021.
↑ Johannes Sandén, Interaktionen mellan en SS-organisation och ett svenskt ämbetsverk: Korrespondensen mellan Herman Wirth (Ahnenerbe) och Riksantikvarien (Riksantikvarieämbetet) 1935-1939, scriptie Växjö Universitet, Växjö 2008, p. 33. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Mees, Science of the Swastika, p. 239-245, vooral 241. Gearchiveerd op 20 januari 2022.
↑ Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 242, 244, 246. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Christopher Webster, '"Transmissions from an Extrasensory World": Ethnos and Mysticism in the Photographic Nexus', in: Dez. (red.), Photography in the Third Reich: Art, Physiognomy and Propaganda, Cambridge 2021, p. 173-202, hier 189-192. Gearchiveerd op 11 oktober 2021.
↑ Léon Poliakov & Josef Wulf (red.), Das Dritte Reich und seine Denker, Berlijn 1959, p. 243-244. Vgl. Kater, Das Ahnenerbe, p. 176.
↑ Bernd-A. Rusinek et al., Zwischenbilanz der Historischen Kommission zur Untersuchung des Falles Schneider / Schwerte und seiner zeitgeschichtlichen Umstände, Düsseldorf: Hauptstaatsarchiv Nordrhein-Westfalen, 1996, p. 20. Brief van Hans Ernst Schneider aan uitgever Reinier van Houten, 27 mei 1941, transcriptie Gert Simon (geraadpleegd 2 april 2020). Vgl. Jan Bartele Vries, 'Nadere bijzonderheden over den Bergumer Poppesteen', in: Ons Eigen Volk 15 (1944), nr. 2, p. 34-39, hier 36 (met een verwijzing naar Wirths studie 'Kindersteen en jaar Gods'). Anti-Hollandse sentimenten: Vries, 'Friesland en het Rijk'.
↑ De gebroeders Ropohl, resp. filosoof en volkskundige, kregen deze opdracht van het Reichspropagandaministerium naar aanleiding van hun recente tentoonstelling 'Ewige Zeichen, Ewiger Sinn' te Erkelenz. Heinrich Ropohl, Eeuwig levende teekens: Tentoonstelling van volksche zinnebeelden, Den Haag 1941. Vgl. de bijbehorende film van Peter Tijsen: Eeuwig levende teekens: een film van de Volksche Werkgemeenschap, Hamer Films 1941. Kees Broos, 'Drieloop, driespruit en driekruinenboom: Germaanse symbolen op Nederlandse munten', in: Netherlands Yearbook for History of Art / Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 39 (1988), p. 112-133, hier 113-115, 118-120. Gerard Rooijakkers, '"De tot vorm gekomen persoonlijkheid van het volk": Volkskunst als cultuurdiagnose', in: Volkskundig Bulletin 23 (1997), p. 88-105, hier 97-99. Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 159, 331-332. Over Ropohl: Hubert Rütten (red.), Lebensspuren – Spurensuche: Jüdisches Leben im ehemaligen Landkreis Erkelenz, Erkelenz 2008, p. 125. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Nico de Haas, 'De strijd om ons wereldbeeld', in: Storm: blad der Nederlandsche SS, 24 oktober 1941. Dez., 'De zin des levens: De tentoonstelling "Eeuwig Levende Teekens"', in: Hamer 2, nr. 2 (november 1941), p. 2-4. Dez., 'De oeroude heilsteekens van het Noorden', in: De Waag, 24 oktober 1941. Vgl. Jan Storm, 'Blond en Blauw Blaadjes', in: De Waag 5 (1941), p. 688. Gearchiveerd op 16 januari 2021.
↑ Nanno K.C.A. in 't Veld (ed.), De SS en Nederland. Documenten uit SS-archieven 1935-1945, Den Haag 1976, dl. 1, p. 586-587 (nr. 84). Gearchiveerd op 30 maart 2022.
↑ Pringle, The Master Plan, p. 97.
↑ Wiwjorra, Herman Wirth, p. 119. Alarich Augustin, Germanische Sinnbilder als Hofgiebelzeichen: Die Schwanengiebelzeichen in niederländisch Friesland, Berljn-Dahlem 1942. Bernd-A. Rusinek, '"Wald und Baum in der arisch-germanischen Geistes- und Kulturgeschichte": Ein Forschungsprojekt des "Ahnenerbe" der SS 1937 - 1945', in: Albrecht Lehmann & al. (red.), Der Wald – Ein deutscher Mythos: Perspektiven eines Kulturthemas, Hamburg 2000, p. 267-363. Gearchiveerd op 29 maart 2020.
↑ Nußbeck, Karl Theodor Weigel, p. 29. Mees, Science of the Swastika, p. 160. Gearchiveerd op 20 januari 2022.
↑ Webster, 'Transmissions from an Extrasensory World'. Gearchiveerd op 11 oktober 2021.
↑ Hans-Christian Harten, Weltanschauliche Schulung der SS und der Polizei im Nationalsozialismus: Zusammenstellung personenbezogener Daten, [Frankfurt a.M.] 2017, p. 273. Gearchiveerd op 12 november 2022.
↑ Brednich, 'Sinnbildarchiv', p. 28-29. Nußbeck, Karl Theodor Weigel, p. 124. Gearchiveerd op 19 januari 2021.
↑ Sandén, Interaktionen, p. 33-36. Luitgard Löw, '"The Great God's Oldest Runes"', in: Horst Junginger & Andreas Åkerlund (red.), Nordic Ideology between Religion and Scholarship, Frankfurt am Main 2013, p. 107-132, 247-279. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Wirth ontving van de Ahnenerbe een maandelijkse toelage van 500 rijksmark, maar die werd in februari 1942 stopgezet omdat hij zijn verplichtingen niet nakwam. De DFG-gelden waren bedoeld om zijn habilitatieschrift over de zonnekalender van Fossum te voltooien, maar dit plan werd in 1940 opgegeven. Ook bij Weigels Hauptstelle te Horn-Bad Meinberg was hij niet welkom. Peter Longerich, Heinrich Himmler: Biographie, München 2008, p. 846 (noot 99). Nußbeck, Karl Theodor Weigel, p. 110, 113. Lars Schreiber Pedersen, '"Damit die Dänen sehen, dass wir uns darum kümmern": Ahnenerbes forbindelser til Danmark 1935-1945', in: Fund og Forskning i det Kongelige Biblioteks Samlinger 47 (2008), p. 271-311, hier 276. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Mees, Science of the Swastika, p. 158, meent dat het om een fanclub rond Wirth ging. Zie echter Susannah Heschel, The Aryan Jesus: Christian Theologians and the Bible in Nazi Germany, Princeton/Oxford 2010, p. 137. De Zweedse partner was de theoloog Hugo Odeberg te Lund, tot begin 1943 voorzitter van de pro-Duitse Riksföreningen Sverige-Tyskland. Gearchiveerd op 20 januari 2022.
↑ Bohmers schreef juni 1948 aan zijn baas Van Giffen dat Wirths aanhangers "zich tegenwoordig ook in ons land bevinden". Carmiggelt, Geheimzinnigheid is zijn fort, p. 391.
↑ Trials of War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, Nuernberg, October 1946-April 1949, Washington 1949, dl. 2, p. 33 ("a rather crazy student of pre-history who had excellent material and terrible concepts"). Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Roland Häke, Der Fall Herman Wirth – 1978-1981 im Landkreis Kusel – oder: Das verschüttete Demokratiebewußtsein, Frauenberg bei Marburg 1981, p. 33 ff. Geciteerd door Wenger, 'Patriarchalische Ideologie'. De echtheid van de brief wordt door de gezaghebbende historici als Michael Kater en Reinhard Bollmus betwijfeld. Wiwjorra, Herman Wirth, p. 92-93. Dez., 'In Erwartung', p. 414-415. Kater, Ahnenerbe, p. 63. Gearchiveerd op 29 maart 2020.
↑ Tegenover Wumkes gaf Wirth na de oorlog te kennen dat hij tot het christendom was bekeerd en – mede dankzij bescherming door de theoloog Friedrich Heiler – "amper aan de hel Dachau was ontkomen". Nei sawntich jier, p. 186. Aan Miguel Serrano vertelde hij in 1979 dat Walther Darré zijn vrouw had gered. Adolf Hitler, the Ultimate Avatar, z.pl. 2011, p. 295.
↑ Margareta Wirth-Schmitt aan Gerhard Heß, 22 december 1974. Gerhard Heß, 'Herman Wirth - Genie, Guru oder Gaukler?', in: Germanen-Glaube: Zeitschrift der Germanischen Glaubens-Gemeinschaft, afl. 4 (1994), p. 4-7, opnieuw als Herman Wirth – Zwischen Wahrheit und Wirrung (geraadpleegd 19 mei 2020). Aanleiding was kennelijk de handelseditie van het boek van Ahnenerbe-kenner Michael Kater. De beeldspraak is mogelijk ontleend aan een gedicht van Ludendorff-aanhangster Hertha Dittmer.
↑ Een voorbeeld uit vele: Alexander, 'Herman Wirth'.
↑ Ingo Wiwjorra, Herman Wirth: Leben und Werk, 1988, p. 90-99, 110-115. Gearchiveerd op 29 maart 2020.
↑ Hielscher, Fünfzig Jahre, p. 290. Zo ook diens getuigenis voor Sievers bij de Processen van Neurenberg in 1947.
↑ De Goede was fanatiek lid van de in 1941 opgeheven NSNAP, maar trad na de oorlog toe tot de CHU. Noord-Hollands Archief, 197: Collectie van de familie De Goede, inv.nr. 5: Betreffende de Stichting voor Oergodsdienstgeschiedenis. Limburgsch dagblad, 2 september 1949. Zondergeld, Friese beweging, p. 217, 261, 319, 335.
↑ Zich uitgevend voor een hoogleraar uit Stockholm meldde Herman Wirth zich in 1950 aan voor een besloten bijeenkomst bij De Goede. De beide mannen kregen opnieuw ruzie, waarbij Wirth door De Goede op zijn nummer werd gezet. Aanwezig waren Jacques F. Overwijn te Dordrecht, Eeltsje Molenaar uit Sneek (oud-SDAP Statenlid, nu te Hilversum), de heraldici Dirk Rühl jr. uit Bandung en Henri W.M.J. Kits Nieuwenkamp te Doorn (een oud-nazi), mr. s'Jacob te Utrecht en journalist-genealoog Wigholt Tjerk Vleer te De Kaag. De eerste twee waren fans van Wirth; Kits Nieuwenkamp niet. Zie brief Wigholt Vleer aan RVU Educatieve Omroep, 14 maart 1996, afgedrukt bij Ad Maas, 'Het Oera Linda Boek: een spel bijna zonder einde', in: Semafoor 6 (2007), nr. 1, p. 4-9, hier 8-9, ook op Weblog "Saved from the Flood" ~ Oera Linda studies (geraadpleegd 5 april 2020). Over Kits Nieuwenkamp: 'Thet Oera Linda Bok', in: Eigen Volk 6 (1934), p. 129-132. Het Nationale Dagblad, 27 maart 1941 (opname in de Waffen-SS). Over Molenaar: Jensma, De gemaskerde god, p. 182, 188 en 406 (n. 151).
↑ Een Nederlandstalig artikel van oktober 1949, bedoeld voor het tijdschrift Studia Catholica, trok hij later weer in. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 76-77. Wiwjorra, Herman Wirth, p. 92, 98. Gearchiveerd op 29 maart 2020.
↑ Jean-Yves Camus & Nicolas Lebourg, Far-Right Politics in Europe, 2015, Cambridge, MA / London 2017, p. 70.
↑ Het CIA-dossier van Johann von Leers uit 1957 stelt: "Wirth's writings have for years been distributed by [...] Landig". Landig kondigt in 1956 het boek Was ist deutsch? Eine ost-westliche Frage aan. Poliakov & Wulf, Das Dritte Reich und seine Denker, p. 244. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 186 en 558. Wilhelm Landig, Das Erbe von Atlantis, Wenen 1991, p. 6 (Wirth als een van Landigs "Freunde und Helfer"). Over Landig: Friedrich Paul Heller & Anton Maegerle, Thule: Vom völkischen Okkultismus bis zur Neuen Rechten, Stuttgart 1995, p. 96-104. Gearchiveerd op 8 maart 2022.
↑ In de aankondiging van de lezing die hij op 16 november 1951 voor het geografisch instituut van de Universiteit van Lund gaf, wordt als woonplaats Kullaberg genoemd. Onderzoeker Göran Dahl merkt op dat rond het bedrijf Institut för Färgfoto nogal wat personen met Duitse namen opduiken, waarvan de identiteit voor hem lastig te achterhalen was. Göran Dahl, Radikalare än Hitler? De esoteriska och gröna nazisterna. Inspirationskällor. Pionjärer. Förvaltare. Ättlingar, Stockholm 2006, p. 101, 157. Dez., 'I backspegeln: Kuf, fuskare och nazist', in: Expo (2007), nr. 2. Pringle, The Master Plan, p. 301. Voor de sleutelrol van Zweden in het internationale nazi-ondersteuningsnetwerk: Oliver Schröm & Andrea Röpke, Stille Hilfe für braune Kameraden: Das geheime Netzwerk der Alt- und Neonazis, 2001, 2e dr. Berlijn 2002, p. 58-59. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Adela's zoon Mario Wirth Roeper Bosch was geboren te Marburg in 1945; zij stichtte later een gezin in Zweden. Löw, Gottessohn, p. 85.
↑ Heiler hoopte kennelijk dat hij Wirths gipsafgietsels voor de godsdiensthistorische collectie van de universiteit zou kunnen verkrijgen. Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 163-165. Een CIA-rapport uit 1957 stelt: "The University of Marburg has recently attacked and criticized Wirth for his 'scientific views'."
↑ De jurist en Obersturmbannführer Helmut Bischoff [de] (1908-1993) werd wegens zijn actieve rol in de Holocaust aangeklaagd, maar het proces werd in 1970 geseponeerd vanwege zijn slechte gezondheidheid. Vanaf dat jaar werd hij actief in Wirths vereniging en publiceerde veelvuldig over de daar behandelde onderwerpen. Helmut Bischoff, Das Sinnbild, ein Wegweiser zu unserer verschütteten Geistesurgeschichte, [München] 1980.
↑ Haverbeck was tot zijn ontslag in 1959 predikant bij De Christengemeenschap te Marburg, begon daarna het Collegium Humanum (een soort volkshogeschool) te Vlotho-Valdorf en eindigde zijn carrière als hoogleraar aan de Fachhochschule Bielefeld. Of het echtpaar Wirth zich bij zijn Marburger gemeente heeft aangesloten, is niet bekend. Vgl. Werner Haverbeck, 'Meine Begegnung mit Herman Wirth' (geluidsopname), Nationale Vortragsreihe (NVR), z.j. (geraadpleegd 1 mei 2020). Over Haverbecks verdere loopbaan: Tomkowiak, 'Heidelberger Manifest', p. 196-199. Eduard Gugenberger & Roman Schweidlenka, Mutter Erde, Magie und Politik: Zwischen Faschismus und neuer Gesellschaft, Osnabrück 1987, herdr. 2005, p. 117-123. Von Karma bis Lebensschutz: Über New Age, Neofaschismus und Heidentum, uitg. door Argumente und Kultur gegen Rechts e.V., Bielefeld 1992, p. 6-9. Mees, Science of the Swastika, p. 231--232, 262. Christian Mentel, 'Collegium Humanum', in: Brigitte Mihok (red.), Handbuch des Antisemitismus: Judenfeindschaft in Geschichte und Gegenwart, dl. 6: Publikationen, Berlijn/Boston 2013, p. 114-116. Peter Bierl, 'Feindbild Mensch: Ökofaschismus, Esoterik und Biozentrismus und ihre Verbindungslinien', in: Udo Schuster (red.), Rassismus im neuen Gewand. Herausforderungen im Kommunikationszeitalter 4.0, München 2017, p. 217-264, hier 234, 239-242. Andrea Röpke & Andreas Speit, Völkische Landnahme: Alte Sippen, junge Siedler, rechte Ökos, Berlijn 2019, p. 108-110. Gearchiveerd op 16 mei 2023.
↑ Werner Georg Haverbeck, Das Ziel der Technik: Die Menschwerdung der Erde, Olten/Freiburg i.Br. 1965, p. 157-158. Peter Bierl, 'Lebensschutz und Rassenhygiene: Zu den ideologischen Grundlagen des Weltbundes zum Schutz des Lebens (WSL)', ongepubl. ms. 2011. Heinz Gess & Peter Pott, Die Gestalttheorie des Neo-Nazis Prof. Dr. Werner Haverbeck, kritiknetz.de 2008 (geraadpleegd 3 juni 2020). Gearchiveerd op 14 februari 2022.
↑ CIA, Nazi War Crimes and Japanese Imperial Government Records Interagency Working Group: Leers, Johannes von (Complete file), hierin: 'Chief of Base, Frankfurt, Recent Activities of Prof. Dr. Hermann Wirth, 25 January 1957'. Martin Finkenberger, 'Johann von Leers und die "faschistische Internationale" der fünfziger und sechziger Jahren in Argentinien und Egypten', in: Zeitschrift für Geschichtswissenschaft 59 (2011), p. 522-543, hier 530-537. Vgl. Johann von Leers, 'Die Forschungen von Herman Wirth', in: Der Weg (1951).
↑ Werner Smoydzin, Hitler lebt! Vom internationalen Faschismus zur Internationale des Hakenkreuzes, Pfaffenhoven a.d. Ilm 1967, p. 137-138 (Detmold 1959). Smoydzin was een senior medewerker van de Verfassungsschutz.
↑ Jost Hermand, Zuhause und anderswo: Erfahrungen im Kalten Krieg, Keulen 2001, p. 96 en 203. Als goede vrienden van Wirth noemt hij de extreemrechtse schrijvers Hans Grimm en Erwin Guido Kolbenheyer, die op hun beurt tot de vaste medewerkers van Der Weg behoorden. 'Nazis in Buenos Aires after 1945: An Argentine Appraisal', in: The Wiener Literary Bulletin 11 (1957), nr. 1-2, p. 10.
↑ De Herman-Wirth-Gesellschaft behoorde in 1959 tot de deelnemende organisaties van de neonazistische bijeenkomst bij het Hermannsdenkmal. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 62-63. Hierover vooral: Ralf-Dieter Wilhelm, 'Das Hermannsdenkmal an der Grenze seiner Sprachfähigkeit: Ringen um nationale Identität in den fünfziger Jahren', in: Rosenland: Zeitschrift für lippische Geschichte, nr. 23 (december 2019), p. 2-35, hier 21. Ingo Wiwjorra, 'Die Externsteine Herman Wirths als "Herz-Haupt-Stätte des Abendlandes" und als Szeneort völkisch-religiöser Sammlung und Besinnung', in: Larissa Eikermann et al. (red.), Die Externsteine: Zwischen wissenschaftlicher Forschung und völkischer Deutung, Münster 2018, p. 421-450, hier p. 429-432. Stefanie Haupt, 'Walther Machalett und die Entstehung des "Forschungskreises Externsteine"', in: Rosenland: Zeitschrift für lippische Geschichte, Nr. 15 (september 2013), p. 77-102. Gearchiveerd op 8 maart 2022.
↑ Wiedemann, Rassenmutter und Rebellin, p. 188.
↑ Nicholas Goodrick-Clarke, Black Sun: Aryan Cults, Esoteric Nazism, and the Politics of Identity, New York/Londen 2002, p. 128-150. Strube, 'Erfindung des esoterischen Nationalsozialismus ', p. 228-229, 233-236. Stéphane François, 'Un exemple de contre-culture nazi: le cycle thuléen de Wilhelm Landig', in: Cécilia Fernandez & Olivier Hanse (red.), A contre-courant – Gegen den Strom: Résistances souterraines à l'autorité et construction de contrecultures dans les pays germanophones au XX^e siècle, Bern etc. 2014, p. 71-86 (hier online). Pontolillo, Black Sun Unveiled, p. 465-480. Wilhelm Landig, Götzen gegen Thule: Ein Roman voller Wirklichkeiten, Hannover 1971, p. 338-343. Dez., Wolfszeit um Thule, Wenen 1980. Dez., Rebellen für Thule: Das Erbe von Atlantis, Wenen 1991. Gearchiveerd op 22 november 2021.
↑ Over de Gesellschaft für Vor- und Frühgeschichte als knooppunt in het internationale neonazi-netwerk: Karl Banghard, 'Die DGUF-Gründung 1969 als Reaktion auf den extrem rechten Kulturkampf', in: Archäologische Informationen 38 (2015), 433-452. Spanuth distantieerde zich uitdrukkelijk van Wirth en diens matiarchaatsthese; hij had daarentegen al vroeg relaties met de concurrerende kringen rond Amt Rosenberg: Wegener, Das atlantidische Weltbild, p. 58-59. Bollmus, Das Amt Rosenberg und seine Gegner, p. 259 (noot 3), 315 (noot 158). Vgl. [Bernhard Beyer], J. Spanuth, das SS-Ahnenerbe und die Atlantisforschung vor Helgoland, Atlantisforschung.de (geraadpleegd 1 mei 2020). Gearchiveerd op 19 april 2023.
↑ Wiwjorra, Herman Wirth, p. 117. Vgl. Herbert Illig, 'Horken, Krohne, Krieg und Nachkrieg: Ein musischer Prähistoriker aus Gräfelfing', in: Zeitensprünge: Interdisziplinäres Bulletin 25 (2013), nr. 3, p. 9-29. Gearchiveerd op 29 maart 2020.
↑ "Diesmal wird aus dem tragischen Unrecht, das Machthabende des Dritten Reiches, in Nachfolge ausländischer Vorbilder, dem Judentum zufügten, auf Grund der ~~phantastischen~~ Zahl der 6 Millionen umgebrachter Juden ein riesiges Geschäft gemacht". Wirth, Gutachten [...] in Sachen RA Wilhelm Prothmann (1958), Viöl 2007. Horst Mahler, Beweisantrag im Judäismus-Prozess, z.pl. [2019], p. 50-53, 169-188, hier 50 (met herstel van het weggeretoucheerde woord). Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 190. Raphael Gross, 'Zum Fortwirken der NS-Moral. Adolf Eichmann und die deutsche Gesellschaft', in: Raphael Gross en Yfaan Weiss (Hg.), Jüdische Geschichte als allgemeine Geschichte: Festschrift für Dan Diner zum 60. Geburtstag, Göttingen 2006, p. 212-231, hier 226, 231.
↑ De beoogde titel voor het Palästinabuch luidde oorspronkelijk: 'Das Rätsel der Großsteingräber Palästinas: Von JAU bis Jesus' of 'Das Rätsel der palästinensischen Megalithkultur'. Vanaf 1963 was dit 'Zwischen Nordsee und See Genezareth', met als ondertitel 'Der Heilbringermythos vom Kreuzgott der Großsteingräberreligion' of 'Abendländisch-morgenländische Gemeinschaft der Großgräberzeit'. Zijn laatste lezing over het onderwerp was in 1976. Wirth, Ura Linda Chronik, p. 171. Was heißt Deutsch (1934), p. 10. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 411, 425, 488, 492, 510, 568, 575, 576, 3148. De nieuwe titel verwijst naar het klassieke werk van Julius Langbein, Rembrandt als Erzieher (1890).
↑ Miguel Serrano, Adolf Hitler, el último Avatãra, Santiago 1984, Santa Fé de Bogotá, Columbia 2000, p. 99, vert. Adolf Hitler, the Ultimate Avatar, z.pl. 2011, p. 79, 295. Dez., Manú: "Por el hombre que vendrá", 1991, vert. Manú: For the Man That Comes, Melbourne 2012, dl. 1, p. 95, 97; dl. 2, p. 23-25; 114, 117, 150. Het gesprek vond plaats op 3 september 1979, een dag nadat Serrano Jürgen Spanuth had geïnterviewd. Zie voor de zgn. chazarenhypothese: Wirth, Gutachten [...] in Sachen RA Wilhelm Prothmann, bijlage 2 (1980). Goodrick-Clarke, Black Sun, p. 237, 296. Landig, Wolfszeit um Thule, p. 186 ff. Dez., Rebellen für Thule, p. 451 ff. Eduard Gugenberger, Franko Petri & Roman Schweidlenka: Weltverschwörungstheorien: Die neue Gefahr von rechts, Wenen 1998, p. 130, 180.
↑ Serrano was van 1962 tot 1970 gestationeerd in Wenen en daar raakte bevriend met Wilhelm Landig; hij woonde daarna in Zwitserland en keerde na de staatsgreep van 1973 terug naar Chili. Goodrick-Clarke, Black Sun, p. 190. Pontolillo, Black Sun Unveiled, p. 489-526. Gustavo Guzmán, 'Miguel Serrano's Antisemitism and its Impact on the Twenty-First-Century Countercultural Rightists', in: Analysis of Current Trends in Antisemitism (ACTA) 40 (2019), nr. 1. Gearchiveerd op 22 november 2021.
↑ Julius Evola, Il cammino del cinabro, 1963, vert. als The Path of Cinnabar: An Intellectual Autobiography, Londen 2009, p. 99-102. Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 127, 166. Arthur Branwen, Julius Evola e Herman Wirth, Parma 2007. Goodrick-Clarke, Black Sun, p. 57. Mark Sedgwick, Against the Modern World: Traditionalism and the Secret Intellectual History of the Twentieth Century, Oxford 2009, p. 106, 298. Mahsarski, 'Prähistorische Archäologie als politische Großveranstaltung', p. 99-100. Godwin, Atlantis and the Cycles of Time, p. 165-166. Guénon las overigens geen Duits.
↑ Vgl. Jan Piebenga in Leeuwarder Courant, 9, 10 en 12 mei 1961: "een wat wilde brochure van een gekwetste en in zichzelf opgesloten oude man", maar "ideëel te zien [...] te gevaarlijk" om dood te zwijgen. Wirth schreef naar aanleiding hiervan een uitvoerige reactie, die niet geplaatst werd, alsmede twee brieven aan Piebenga. RHC Tresoar, Leeuwarden: 'Herman Wirth', skreaun nei oanlieding fan artikels fan Jan Piebenga yn de Leeuwarder Courant op 9,10 en 12 maaie 1961, mei 2 brieven oan Piebenga 24.4.1961 en 6.6.1961 / W.R.B.
↑ Michael Beck, 'Der Irrtum des Nationalsozialismus und seiner Nachfolger: Zur aktuellen Ursymbolforschung von Hermann Wirth', in: Zeitschrift für Geopolitik in Gemeinschaft und Politik 31 (1960), afl. 12, p. 7-11. Redacteur van dit Derde Weg-tijdschrift was de pacifist Georg Jentsch (1908-1968), een oud-nazi die een aanhanger van Wirths denkbeelden was. Vgl. Georg Jentsch, Wiedererweckung der Einen Welt: Leitbilder des mündigen Menschen, red. Ilse Köhler & Rolf Hinder, Bellnhausen über Gladenbach/Hessen 1973. Ook Werner Haverbeck ontwikkelde in de jaren veertig en vijftig sterke sympathieën voor het Oostblok.
↑ Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 260. Vgl. Heß, Das Fossum-Rätsel.
↑ De stichtingsdatum van beide verenigingen is onzeker. Zie: Alexander, 'Herman Wirth' (1954/1957). Wiwjorra, Herman Wirth, p. 98 (ca. 1955/1957), 104. Dez., 'In Erwartung', p. 416 (1956). Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 164 (1954). Baumann, Verzeichnis der Schriften, nrs. 189, 192-195, 207, 212, 218, 219, 222, 3241-43, 3147, 3259, 3315, 3325, 3332-34, 3347, 3365. De oorspronkelijke Herman-Wirth-Gesellschaft (ook Gesellschaft für Geistesurgeschichte genoemd) werd in 1933 ontbonden, maar maakte in 1934 een doorstart als Deutsches Ahnenerbe e.V. Deze organisatie werd in 1935 de facto overgenomen door de Forschungsgemeinschaft Deutsches Ahnenerbe e.V. Zie: Maharsky, The Ahnenerbe, p. 11-15
↑ Pringle, The Master Plan, p. 302.
↑ Ingo Wiwjorra, 'Die Externsteine Herman Wirths'. Erich Kittel, 'Die Externsteine als Tümmelplatz der Schwarmgeister', in: Lippische Mitteilungen aus Geschichte und Landeskunde 33 (1964), p. 5-68. Haupt, 'Machalett', p. 87. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 38, 62-63, 268-272. Gearchiveerd op 8 maart 2022.
↑ Matthias Wenger, Sonne, Mond und Externsteine: Wege und Irrwege der Alternativen Archäologie am Beispiel Walther Machaletts. Eine geistes- und ideologiegeschichtliche Spurensuche in seinem Lebenswerk, Horn-Bad Meinberg 2012, p. 18. Gearchiveerd op 15 oktober 2022.
↑ Wiwjorra, 'Die Externsteine Herman Wirths' (2018).
↑ Vgl. Frank Uekötter, The Green and the Brown: A History of Conservation in Nazi Germany, Cambridge 2006, p. 58-60.
↑ Wiedemann, Rassenmutter und Rebellin, p. 194-198. Vgl. echter de instemming uit oud-nazikringen: Walter Drees, Herman Wirth bewies: die arktisch-atlantische Kulturgrundlage schuf die Frau, Vlotho-Valdorf [1987]. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ James Danaqyumptewa oftewel Jimmy Kootshongsi (1916-1999, kortweg Jimmy Koots) behoorde tot de Hopi traditionalisten die vanaf 1973 meermalen Europa bezochten. Een reisgids bericht dat hij "recently visited the Externstones felt strong energy and was able to 'read' many of the messages there". Wirths medestanders Waltraud Wagner en haar schoonzoon Andreas Lentz fungeren als begeleiders. Ook zijn laatste bezoek aan Wirth in 1979 kreeg de nodige aandacht in de media. Roman Schweidlenka, 'Jugendkulturen und ihr Bezug zum Rechtsextremismus in Geschichte und Gegenwart', in: Udo Schuster (red.), Rassismus im neuen Gewand. Herausforderungen im Kommunikationszeitalter 4.0, München 2017, p. 275-297, hier 276-277. Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 17, 122. Wiliam Simons (red.), A Pilgrim's Guide to Planet Earth: Traveler's Handbook & Spiritual Directory, San Rafael, CA 1974, p. 113. Marco Bischof, 'Die Geschichte der Wiederentdeckung der Geomantie', in: Hagia Chora: Zeitschrift für Geomantie nr. 7-10 (2000-2001). Gearchiveerd op 16 mei 2023.
↑ Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 123-125 (Abendländischer Besinnungskreis Heimatreligion). Vgl. Gerhard Heß, 'Suche nach der Urwahrheit', in: Dez., Oding-Wizzod: Gottesgesetz und Botschaft der Runen, München 1993. Dez., Oding-Wegbeschreibung (2013); England erfand den "Totalen Krieg" (2020), op G-O-D Glaubensgemeinschaft ODING Deutschland (geraadpleegd 19 mei 2020). Heß was afkomstig uit kringen rond de nieuwrechtse Nationalrevolutionäre Bund (NRB) en een tijdlang lid van de Armanen-Orden. Hij nam later afstand van traditionele neonazi's, hoewel zijn artikelen ook in esoterisch-nazistische bladen werden afgedrukt (deels onder pseudoniem). James Pontolillo, The Black Sun Unveiled: Genesis and Development of a Modern National Socialist Mythos, Kingsport, MA 2013, p. 597-603. Julian Strube, 'Die Erfindung des esoterischen Nationalsozialismus im Zeichen der schwarzen Sonne', in: Zeitschrift für Religionswissenschaften 20 (2012), p. 223-268, hier 244. Over de NRB: Bundesinnenministerium, Verfassungsschutz '75, Bonn 1976, p. 38. Richard Stöss, Die extremen Rechte in der Bundesrepublik: Entwicklung – Ursachen – Gegenmassnahmen, Opladen 1989, 151-152.
↑ Alexander, 'Herman Wirth'. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 439, 3393 (14 februari 1980).
↑ Werner Pieper en Eugen Pletsch, 'Mein Leben ist immer geistige Revolutionsarbeit gewesen: Ein Gespräch mit Prof. Wirth', in: Humus, Nr. 1/2 (oktober 1979), p. 127-131. Vgl. Ura Linda Buch, p. 144-145: "Denn es ist die heilige Wende, die Zeit des Stirb und Werde, wo die Toten, die Seelen der Ahnen auferstehen und wiedergeboren, wiederverkörpert werden in der Sippe".
↑ Serrano, Das Goldene Band, p. 181. Deze passage is later ingevoegd en komt niet voor in het origineel: El cordón dorado: Hitlerismo esoterico, Santiago 1978.
↑ Eberhard Baumann (Passau) aan Gerhard Heß, 27 april 1995, geciteerd in Heß, Oding - Wegbeschreibung.
↑ Baumann, Verzeichnis der Schriften, nrs. 230, 442-444, 3466-69, 3506. Gearchiveerd op 8 maart 2022.
↑ 'Schenkel der Göttlichen', in: Der Spiegel 40 (1980) (29 September). Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 119. Kerst Huisman, 'Herman Wirth, eens ûlebuorden-onderzoeker, nu opzichter van de heilige Almoeder-graal', in: Leeuwarder Courant, 1 november 1980. Gearchiveerd op 19 januari 2021.
↑ Zie vooral de apologie van Wirths assistent Roland Häke, Der Fall Herman Wirth, 1981. Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 128. Vgl. Helmut Bischoff, Gedenkrede für Professor Herman Wirth-Roeper-Bosch, [Dortmund] z.j. Een smaadproces dat de Wirth had aangespannen tegen de emeritus-predikant Klaus Weidenkaff, die de kwestie aanhangig had gemaakt, werd na zijn dood ten nadele van de erfgenamen beslist. Leeuwarder Courant, 17 juni 1981.
↑ De laatste bestuurders van de oude vereniging waren de juristen Heinrich Herrfahrdt (1890-1969) en Karl Alfred Hall (1906-1974) te Marburg; de leden werden in 1979 voor het laatst aangeschreven. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nrs. 228, 3401, 3425-29, 3433, 3561, 3585. Gearchiveerd op 8 maart 2022.
↑ Jens Mecklenburg (red.), Handbuch deutscher Rechtsextremismus, Berlijn 1996, p. 385.
↑ Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 125-128. Het Mitteilungsblad des Arbeitskreises für Ursinnbildforschung bestond van 1983 tot 1986. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 302-312.
↑ De naamsverandering in 1996 tot Ur-Europa e.V. Gemeinnützige Gesellschaft für europäische Urgeschichte had te maken met een schenking. In de doelstellingen kwam te staan dat de vereniging in het bijzonder de denkbeelden van Dr. Elisabeth Neumann-Gundrum dient te verbreiden. In 2010 werd het tweede naambestanddeel veranderd tot Gemeinnützige Gesellschaft für prähistorische Geschichte, Kultur und Religion.
↑ Het ging om 3.000 boeken en tijdschriften, verder gipsafgietsels, afbeeldingen en fotonegatieven. Burgstaller kende Wirth vermoedelijk al uit diens tijd bij de Ahnenerbe, hij werkte nauw samen met oud-SS'er Richard Wolfram, wiens bijdragen aan de Österreichischer Volkskundeatlas vooral door Wirth lijken te zijn geïnspireerd: Franz Mandl, 'Das Erbe der Ahnen: Ernst Burgstaller / Herman Wirth und die österreichische Felsbildforschung', in: Mitteilungen der ANISA 19/20 (1999), afl. 1/2, p. 41–67 (hierde verkorte versie met aanvullingen tot 2012). James Dow, Heinrich Himmler's Cultural Commissions: Programmed Plunder in Italy and Yugoslavia, Wisconsin 2018, p. 41. Gearchiveerd op 18 november 2022.
↑ Vgl. 'Demker: Det ariska urhemmet återfinns nu i ett traktorgarage', in: Borås Tidning, 21 mei 2017. Gearchiveerd op 4 juli 2022.
↑ Gerhard Heß stelt dat Wirth hem een maand voor zijn dood had belast met de afwikkeling van zijn geestelijke nalatenschap, maar had verzuimd dit in een testament vast te leggen. Inge had volgens hem een verstoorde verhouding met haar ouders die mogelijk samenhing met haar huwelijk met een Nichtdeutscher. Hij benadrukt verder dat zij zich bij haar bezoek liet vergezellen van haar farbige Neffe. Gerhard Heß, Herman Wirth – Zwischen Wahrheit und Wirrung. Dez., Oding - Wegbeschreibung (2013), G-O-D: Glaubensgemeinschaft Oding Deutschland. Baumann, Verzeichnis, p. 68-69. Over zijn eigen racistische en rechts-nationale opvattingen laat Heß geen twijfel: England erfand den "Totalen Krieg" (2020) (websites geraadpleegd 19 mei 2020). Deels onder pseudoniem werden zijn artikelen ook in nazistische bladen afgedrukt. Julian Strube, 'Die Erfindung des esoterischen Nationalsozialismus im Zeichen der schwarzen Sonne', in: Zeitschrift für Religionswissenschaften 20 (2012), p. 223-268, hier 244. James Pontolillo, The Black Sun Unveiled: Genesis and Development of a Modern National Socialist Mythos, Kingsport, MA 2013, p. 597-603.
↑ Jan Raabe & Dana Schlegelmilch, 'Die rezente extreme Rechte und das Germanentum', in: Graben für Germanien – Archäologie unterm Hakenkreuz, Tentoonstellingscatalogus Focke-Museum, Bremer Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte, 10 maart tot 8 september 2013, Stuttgart/Bremen 2013, p. 172-178, hier 197. Gearchiveerd op 7 februari 2023.
↑ Vgl. Wolfram Zarnack, '300 Jahre europäischer Geschichte erfunden? Ein Beitrag zur Geschichte des Christentums', in: Wilhelm Kammeier (red.), Die Fälschung der deutschen Geschichte: Der zweite große Angriff; neue Beweise zur Zerstörung und Verfälschung der deutschen und europäischen Geschichte [...], 11e dr. Viöl 2000, p. 347-434 (verschenen bij de antisemitische Verlag für ganzheitliche Forschung). Gert Meier, Wilhelm Kammeier, Heribert Illig und Wolfram Zarnack: Drei Matadore der Chronologiekritik, Keulen 2013 (= Forschungshefte Externsteine-Kultur, afl. 16).
↑ Schnurbein, Nordic Revival, p. 273. Gearchiveerd op 30 maart 2023.
↑ Gugenberger, 'Wirth: Der Ahnerinnerer', p. 93. Dahl, Radikalare än Hitler?, p. 102. Paul A. Rohkst: Für die Freiheit der wissenschaftlichen Forschung, Ur-Europa.de, 2011. Vgl. echter Kai Budler: "Ur-Europa" mit braunem Personal, Publicative.org, 13 oktober 2012 (ook hier). Voorzitter Joachim Bennien en diens voorganger erevoorzitter Paul Rohkst spraken nog in 2015 op een rechts-radicale bijeenkomst. Gedächtsnisstätte Guthmannshausen, 1. Halbjahresprogramm 2015 (allen geraadpleegd 20 mei 2020). Over de oudgediende Rohkst: Hans-Gerd Jaschke, Entstehung und Entwicklung des Rechtsextremismus in der Bundesrepublik: Zur Tradition einer besonderen politischen Kultur, dl. 1, Opladen 1984, p. 136.
↑ Pressemitteilung / Arbeitskreis wider die völkischen Schwarmgeister an den Externsteinen, 30.05.2011, Antifaschistische Datenbank: Die extreme Rechte in Ostwestfalen-Lippe (www.hiergeblieben.de). Pressemitteilung, 29.05.2012, Ibidem. Reactie van de Forschungskreis Externsteine e.V.: Der Forschungskreis Externsteine und Jan Raabe – eine aktuelle Dokumentation, 2014 (Wirth: "zweifellos ein außerordentlich kenntnisreicher Symbolforscher"). Anno 2020 zijn op website van de Forschungskreis Externsteine vrijwel geen verwijzingen meer te vinden naar auteurs als Wirth, Teudt en Machalett (alles geraadpleegd 27 mei 2020). Gearchiveerd op 28 mei 2023.
↑ Uwe Topper, Zur Erinnerung an Dr. Gert Meier (Kassel 1937 - Köln 2019): Ein Nachruf, februari 2019, Chronologiekritik.net. Budler: "Ur-Europa" (beide geraadpleegd 20 mei 2020).
↑ 'Hagall – Die Allumfassende?', in: Antifaschistisches Infoblatt nr. 49 (okt.-nov. 1999), p. 43-45. Rainer Fromm: 'Rechtsradikalismus in der Esoterik', in: Ingolf Christiansen, Rainer Fromm & Hartmut Zinser, Brennpunkt Esoterik: Okkultismus, Satanismus, Rechtsradikalismus, Hamburg 2004, p. 122-189, hier 175–177.
↑ Dit beweert althans de Zwitserse archeologe Martine Schäfer, die Herman(n) Wirth echter verwisselt met de oudheidkundige Heinz Willi Wirth (1928-2012) en hem tevens gelijkstelt aan de 1938 vermelde Friedrich Wirth. Martina Schäfer, Die Geschichte des Institutes für Ur- und Frühgeschichte an der Universität zu Köln, MA-scriptie, Keulen 2017. Dez., 'Rechts, Links, Geradeaus? Zum Sprachduktus deutscher Prähistoriker zwischen 1935 und 1965', in: Leipziger online-Beiträge zur Ur- und Frühgeschichtlichen Archäologie 1 (2003), p. 1-27, hier 14-15. Dez., Wolfsfrau im Schafspelz, p. 51-52, 62-63, 66, 70, 81, 105. Vgl. Herbert Kühn, Vorgeschichte der Menschheit, dl. 2: Neusteinzeit, Keulen 1963, p. 75 ("... die heilige Urschrift der Menschheit ..."). In dit noemt Schäfer ook het werk van de amateurarcheologe Marie E.P. König (1899-1988) uit Saarbrücken, dat kennelijk weer beïnvloed werd door Kühn. Dez., Wolfsfrau, p. 107-118,
↑ Marija Gimbutas – sympathisant van de extreemrechtse Nouvelle École – woonde mogelijk een van Wirths laatste lezingen te Augsburg in februari 1980 bij; ze leidde van 1967 tot 1980 vijf grote opgravingen in Zuidoost-Europa. Haar boeken gaf ze uit bij Pearsons Institute for the Study of Man; haar denkbeelden over de herkomst van de Joodse cultuur lijken op die van Wirth. Meret Fehlmann, 'Das Matriarchat: Eine vermeintliche uralte Geschichte', in: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 106 (2010), p. 265-288. Schnurbein, Norse Revival, p. 226-227. Marija Gimbutas, 'The "Monstrous" Venus of Prehistory: Devine Creatrix', in: Joseph Campbell & Charles Musèl (red.), In All Her Names: Explorations of the Feminine in Divinity, San Francisco 1991, p. 25-54, hier 50-51, 53. Vgl. in dezelfde bundel Joseph Campbell, p. 129 (noot 97). Susan Ware (red.), Notable American Women: A Biographical Dictionary Completing the Twentieth Century, Cambridge MA 2004, p. 235.
↑ Werner Müller, Amerika, die alte oder die neue Welt?, Berlijn 1982. Michael Spöttel, Die ungeliebte "Zivilisation": Zivilisationskritik und Ethnologie in Deutschland im 20. Jahrhundert, Frankfurt am Main 1995, p. 164, 170, 176, 243-244.
↑ Rudolf Pannwitz, Das Werk des Menschen, Stuttgart 1968, p. 39, 49. Vgl. ook de sinoloog Hermann Köster, in: Monumenta Serica 15 (1956), 223, alsmede de filosoof Purvezji Jamshedji Saher (1932-2011), Symbole: die magischen Geheimsprache der Poesie, Ratingen 1968. De laatste promoveerde op The Problem of symbolism, Freiburg im Breisgau 1956.
↑ Forsite-eigenaar Dennis Krüger publiceerde in 2018 het boek Hyperborea, over een verzonken prehistorische cultuur in de Noordzee, geheel in lijn met het werk van Wirth. Andere betrokken uitgeverijen betreffen Neue Erde te Saarbrücken (Andreas Lentz) en Die Goden e.V. te Herborn-Schönbach (Günther Gabke). De belangrijkste werken werden in 1993 herdrukt door de neutrale Verlag der Manufaktur te Horn-Bad Meinberg (Norbert Ney). Wirths antisemitische Gutachten uit 1958 werd uitgegeven door een tak van het extreemrechtse Bohlinger Verlagcomplex te Viöl. De bio-bibliografie van Eberhard Baumann (1995) verscheen bij de neonazistische Uwe Berg-Verlag te Toppenstedt. De biografieën van Aat van Gilst (2006) en Arend Huussen (2018) werden op de markt gebracht door Uitgeverij Aspekt te Soesterberg/Nieuwegein van de rechts-nationale historicus Perry Pierik. Over de uitgevers Dietrich en Roland Bohlinger, huisdrukkers van de Bund für Deutsche Gotterkenntnis: Patrick Schwarz, 'Verlag für ganzheitliche Forschung und Kultur', in: Brigitte Mihok (red.), Handbuch des Antisemitismus. Judenfeindschaft in Geschichte und Gegenwart, dl. 6: Publikationen, Berlijn/Boston 2013, p. 727-728.
↑ Gert Meier & Dirk Müller-Brilon, Täter und Opfer: Wilhelm Teudt - Herman Wirth - Walther Machalett - Elisabeth Neumann-Gundrum: zum Umgang mit Laienforschern an den Externsteinen, 2^e dr. Keulen 2013 (Forschungshefte Externsteine-Kultur, nr. 10).
↑ Alain de Benoist, Vu de droite: anthologie critique des idées contemporaines, Parijs 1977, hst. 'Helgoland : Atlantide'. Vgl. Robert Steuckers, 'Herman Wirth (1885–1981)', in: Vouloir nrs. 101-104 (januari 1993), p. 1-5 (opnieuw als: L’œuvre de Herman Wirth (1885-1981), Centro Studi La Runa, 2011) (geraadpleegd 8 april 2020). Wegener, Das atlantidische Weltbild, p. 21, 58, 119. Vgl. ook de necrologie van de kunsthistoricus en schilder Marc Eemans (1907-1998), 'Herman Wirth en de Indo-Europese voorgeschiedenis' (1981). Gearchiveerd op 24 maart 2023.
↑ Herman Wirth, Ura Linda: Una saga indoeuropea; il popolo frisone, Milaan 1989. Dez., Introduzione a l’Aurora dell’umanità, Genua 2013. Michele Ruzzai, “Der Aufgang der Menschheit” di Herman Wirth: traduzione in corso…, 2017 (blog) (geraadpleegd 15 april 2020). Gearchiveerd op 25 maart 2023.
↑ Logghe gaf eerder het blad Mjöllnir uit, waarin ook enkele hoogbejaarde leden van de Volksche Werkgemeenschap publiceerden. Harry Westerink, 'Ankh-Hermes bijna in zee met extreem-rechtse auteur', in: De Fabel van de Illegaal nr. 27 (februari 1998) (geraadpleegd 27 mei 2020). Vgl. Koenraad Logghe, Eigen tradities: de Reuzenommegangen; De St. Evermaruskultus, Kieldrecht: Herman Wirth Genootschap, 1989. Baumann, Verzeichnis, nr. 3770, 3774 (1989). Gearchiveerd op 17 januari 2021.
↑ Viktor Shnirelman, Ariiskii mif v sovremennom mire (The Arian Myth in the Modern World), Moskou 2015, hst. 7.3: Folk Archeology and Esoterics. Shnirelman ziet parallellen met de jaren dertig, zie hst. 3.2: Nazism and Paranauka over Wirth. Dez., 'Hyperborea: The Arctic Myth of Contemporary Russian Radical Nationalists', in: Journal of Ethnology and Folkloristics 2 (2014), p. 121-138. Gearchiveerd op 15 november 2022.
↑ Aleksandr G. Dugin, Giperboreiskaia teoriia: Opit ariosofskogo issledovaniia (Hyperborean Theory: The Experience of Ariosophical Research), Moskou 1993. Dez., 'Herman Wirth: Runes, Great Yule, and the Arctic Homeland', voorwoord bij de 2^e dr. o.d.t. Znaki Velikogo Norda: Giperboreiskaiia teoriiia (Signs of the Great North: Hyperborean Theory), Moskou 2008, p. 3-20. Dez., 'Herman Wirth’s Theory of Civilization', uit: Dez., Noomakhia: voinii uma, dl. 14: Geosofiia: gorizonti i tsivilizatsii (Noomakhia: Wars of the Mind, dl. 14: Geosophy – Horizons and Civilizations), Moskou 2017, p. 153-157. Hierover: Jafe Arnold, Mysteries of Eurasia: The Esoteric Sources of Alexander Dugin and the Yuzhinsky Circle, Research Masters Thesis, Amsterdam 2019, p. 72-73 ("one of the most extensive summaries and treatments of Wirth in any language").
↑ Andrei Kondratiev, 'Herman Feliks Virt i "Khronika Ura Linda"', in: Herman Wirth, Khronika Ura Linda: Drevneishaia istoria y Evropii, Moskou 2007, p. 3-96, p. 12. Manifesto of Arctogaia (1998) en German Virt, op Arctogaia.com (geraadpleegd 15 april 2020). Gearchiveerd op 25 augustus 2021.
↑ Aleksandr G. Dugin, 'German Virt: v poiskakh Sviatogo Graalia smislov' (Herman Wirth: In Search of the Holy Grail of Meanings, 1998), in: Dez., Filosofiia Traditsionalizma (Philosophy of Traditionalism), Moskou 2002, p. 135-167, hier 162. Vgl. Dez., 'Herman Wirth: Runes, Great Yule, and the Arctic Homeland' (vert. Jafe Arnold), voorwoord uit: Dugin, Znaki Velikogo Norda: Giperboreiskaia teoriia (Signs of the Great North: Hyperborean Theory), 1993, herdr. Moskou 2008, p. 3-20, hier p. 17. Doegin spreekt elders over "duizenden pagina's", maar geeft nergens een bronvermelding.
↑ Vadim Rossman, 'Anti-Semitism in Eurasian Historiography: The Case of Lev Gumilev', in: Dmitry Shlapentokh (red.), Russia between East and West: Scholarly Debates on Eurasianism, Leiden/Boston 2007, p. 121-192, hier 183, naar: Yurii Vorob'evskii, 'Zvezda i svastika' (Star and Swastika), in: Novoe russkoe slovo, 17 december 1993. De laatste beweert dat het manuscript al in de jaren vijftig is gestolen. Yurii Vorob'evskii, Put' k Apokalipsisu: Stuk v Zolotiie Vrata (The Path to the Apocalypse: Knocking on the Golden Gates), Moskou 1998, p. 83 (hier online). Gearchiveerd op 29 juli 2023.
↑ Aleksandr Doegin, 'The Racial Archetypes of Eurasia in the Oera Linda Chronicle' (1996) (transl. Jafe Arnold), in: Dez., Absoliutnaia Rodina (Absolute Homeland), Moskou 1999, hst. 8.
↑ Herman Wirth, Khronika Ura Linda: Drevneishaia istoria y Evropii (The Ura Linda Chronicle: The Oldest History of Europe), ed. Andrei Kondratiev, Moskou 2007, met een uitvoerige inleiding, p. 3-96: 'Herman Feliks Virt i "Khronika Ura Linda"' (Herman WIrth and the "Ura Linda Chronicle"; hier online, maar onder weglating van § 1-7, 27 en 3). Religiewetenschapper Andrei Viktorovich Kondratiev (geb. 1984) heeft zich toegelegd op het politiek-esoterische denken van het vooroorlogse Duitsland; hij wordt sinds 2010 vermist. Uitgeverij Ariana Mystica is gespecialiseerd in de ariosofie; de inleiding is te vinden op de rechts-radicale website Velesov Sloboda. Gearchiveerd op 18 april 2023.
↑ Wiwjorra, 'Externsteine', p. 432-433. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 55, 60, 96, 107, 108, 289. Scribblings of Unknowing (blog): Herman Wirth and Questenburg, 2011. Gerhard Heß: Das Questenfest. Glaubensgemeinschaft Oding, 2014 (geraadpleegd 13 april 2020).
↑ Wiwjorra, 'Externsteine'.
↑ Andreas Diesel & Dieter Gerten, Looking for Europe: Néofolk & Underground, Parijs 2008, dl. 1. Christine Kröger (red.), Sie marschieren wieder, Bremen 2005, p. 25-29.
↑ Baumann, Verzeichnis der Schriften, p.75. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[1] Zie vooral de biografieën van Ingo Wiwjorra (1988-2018) en Bernhard Mees (2006), verder Buning (1974), Häke (1981), Doegin (1993, ²2008), Baumann (1995), Van Gilst (2006), Alexander (2010) en Huussen (2018). Gegevens uit andere bronnen zijn voorzien van annotatie. De onkritische studies van Alexander, Baumann, Doegin en Van Gilst zijn afkomstig uit het zelfde milieu als waarin Wirth zich bewoog en dienen met voorzichtigheid geraadpleegd te worden. Thematische bijdragen betreffen studies over Wirths runologie (Hunger 1984), zijn muziekhistorische werk (Godwin 2002; Huussen 2018), zijn studie naar rotsinscripties (Löw 2009, 2016), zijn godsdiensthistorische opvattingen (Winter 2010, 2017) en zijn taalgebruik (Horňáček 2014). Wirths optreden in Friesland komt vooral aan de orde bij Frieswijk (1999), Eickhoff (2003) en Jensma (2004). Een aardige samenvatting van zijn werk in het Tsjechisch levert: Martin Ulč, 'Herman Wirth: het ontwerpen van een nieuwe wetenschap' (Herman Wirth: Utváření nové vědy), bachelorscriptie Universiteit van West-Bohemen, Plzeň 2013. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[2] Zie vooral: Mees, Science of the Swastika. Zo ook James Dow, Heinrich Himmler's Cultural Commissions: Programmed Plunder in Italy and Yugoslavia, Wisconsin 2018, p. 41. Gearchiveerd op 20 januari 2022.

[3] Vgl. Rudolf W. Brednich, 'Germanische Sinnbilde und ihre vermeintliche Kontinuität: Eine Bilanz', in: Dez. en Heinz Schmitt (red.), Symbole: Zur Bedeutung der Zeichen in der Kultur; 30. Deutscher Volkskundekongreß in Karlsruhe vom 25. bis 29. September 1995, Münster/New York 1997, p. 80-93.

[4] Horst Junginger, 'Nordic Ideology in the SS and the SS Ahnenerbe', in: Dez. & Andreas Åkerlund (red.), Nordic Ideology between Religion and Scholarship, Frankfurt am Main 2013, p. 39-71, hier 66. Gearchiveerd op 21 april 2023.

[5] Gottfried Korff, 'Antisymbolik und Symbolanalytik in der Volkskunde', in: Brednich & Schmitt, Symbole: Zur Bedeutung der Zeichen in der Kultur, 1997, p. 11-30. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[6] Leonid A. Mosionjnik, Tekhnologiia istoricheskogo mifa (Technology of the Historical Myth), Sint Petersburg 2012, p. 95-102 et passim (hier te downloaden). Gearchiveerd op 8 maart 2021.

[7] Marlene Laruelle, Russian Nationalism: Imaginaries, Doctrines, and Political Battlefields, Abington, Oxon/New York 2019, p. 95-133 (A Textbook Case of Doctrinal Entrepreneurship: Aleksandr Dugin) (hier te downloaden). Dez., 'Alexander Dugin and Eurasianism', in: Mark Sedgwick (red.), Key Thinkers of the Radical Right: Behind the New Threat to Liberal Democracy, Oxford 2019, p. 155-169, hier 157, 159. Jacob Christiansen Senholt, 'Radical Politics and Political Esotericism: The Adaption of Esoteric Discourse within the Radical Right', in: Egil Asprem, Kennet Granholm (red.), Contemporary Esotericism, Abbington, Oxon/New York 2013, p. 244-264, hier 252-254. Jafe Arnold, 'Alexander Dugin and Western Esotericism: The Challenge of the Language of Tradition', in: Mondi: Movimenti Simbolici e Sociali dell’Uomo 2 (2019), 33-70. Victor Shnirelman, 'Hyperborea: The Arctic Myth of Contemporary Russian Radical Nationalists', in: Journal of Ethnology and Folkloristics 2 (2014), no. 2, p. 121-138. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[8] Leen Dorsman, 'Germanistik in Utrecht: eine Vorgeschichte', in: Utrechter Blätter 1 (2009), p. 11-19, hier 15-16.

[9] Uitvoerige genealogie bij Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 206-211 (= Bijlage 4).

[10] Nieuwsblad van Friesland, 14 augustus 1935 (West-Fries). De Waag, 14 november 1941, p. 688 ("Dat was een halve Fries moet u weten"). Buning, 'Notities Wirth', p. 141. Vgl. kennelijk door hemzelf verstrekte gegevens in: Algemene Winkler Prins Encyclopedie, dl. 10, Amsterdam 1960, p. 537. Gearchiveerd op 24 maart 2020.

[11] Tanja Holzhey, 'De Berlijnse neerlandistiek: een bewogen geschiedenis van honderd jaar', in: Matthias Hüning, Jan Konst, Tanja Holzhey (red.), Neerlandistiek in Europa: Bijdragen tot de geschiedenis van de universitaire neerlandistiek buiten Nederland en Vlaanderen, Münster 2010, p. 65-100, hier 68 (vgl. ook p. 56-57). Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[12] La gazette de Hollande, 8 juli 1920.

[13] Uitvoerig hierover: Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 91-100.

[14] Werner Pieper en Eugen Pletsch, 'Mein Leben ist immer geistige Revolutionsarbeit gewesen: Ein Gespräch mit Prof. Wirth', in: Humus, Nr. 1/2 (oktober 1979), p. 127-131, hier 127-128.

[15] Herwarth Walden, Gesammelte Schriften, Berlijn 1916, dl. 1, p. 30-31. Carmine Chiellino, Die Futurismusdebatte: Zur Bestimmung des futuristischen Einflusses in Deutschland, Frankfurt an Main 1978, p. 83.

[16] Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 19, 115. Algemeen Handelsblad, 6 juli 1920. Wirth werd geboren als Nederlander, zijn vader had de Beierse nationaliteit. Kater, Ahnenerbe, p. 11, noemt hem een Wahldeutsche. Hoewel zijn Nederlanderschap door indienstname in het Duitse leger van rechtswege was vervallen, heeft Wirth zich in 1946 als Nederlander voorgedaan om uit Amerikaanse gevangenschap te raken. In Zweden werd hij beschouwd als stateloos; van de Nederlandse pardonregeling in 1953 maakte hij geen gebruik. Ismee Tames, Doorn in het vlees: Foute Nederlanders in de jaren vijftig en zestig, Amsterdam 2013. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[17] De Toekomst: Weekblad voor Nederland 3 (1917), p. 147 (24 februari). Belgisch Dagblad, 20 oktober 1916 (necrologie Lector Dr. Wirth). In de literatuur wordt Wirths rol ondanks de roem die hij zichzelf toedichtte, vermoedelijk onderschat. Belgische kranten bevatten tientallen artikelen over Wirths optreden, zie de website: Nieuws van de Groote Oorlog. Vgl. Lode Wils, Flamenpolitik en activisme: Vlaanderen tegenover België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Leuven 1974, p. 60, 65-70. Lammert Buning, 'Notities betreffende H.F. Wirth' en 'Het persfenomeen "De Vlaamsche Post" (1915-1916)', in: Wetenschappelijke Tijdingen (Gent) 33 (1974), kol. 141-166 en 233-264. Pieter van Hees, 'Activisme' en 'Wirth, Hermann F.', in: Nieuwe Encyclopedie der Vlaamse Beweging (geraadpleegd 20 april 2020). Daniel Vanacker, Het activistisch avontuur,1991, 2^e dr. Gent 2006, p. 33, 41, 44-45, 47, 49, 55, 77, 122, 124-125, 206. Winfried Dolderer, Deutscher Imperialismus und belgischer Nationalitätenkonflikt: Die Rezeption der Flamenfrage in der deutschen Öffentlichkeit und deutsch-flämischen Kontakte 1890-1920, Melsungen 1989, p. 43, 45. Gearchiveerd op 24 maart 2020.

[18] Jan Derk. Domela Nieuwenhuis-Nyegaard, 'Het Friesche bestanddeel in den Nederlandschen stam, voornamelijk in West- en Fransch-Vlaanderen', in: De Tijdspiegel 69 (1912), p. 336-372. Lammert Buning, Het strijdbare leven van J. D. Domela Nieuwenhuis Nyegaard: Vlaming door keuze, Buitenpost 1976, p. 77-78. Domela ontkende later de eerdere vriendschap. Gearchiveerd op 23 januari 2021.

[19] Algemeen Handelsblad, 6 juli 1920. De Tijd, 7 januari 1916, noemt hem "de vader van de gedachte" en belangrijkste adviseur van gouverneur-generaal Moritz von Bissing. Dit wordt door andere bronnen niet bevestigd.

[20] Sophie De Schaepdrijver, '"That Theory of Races" Henri Pirenne on the Unfinished Business of the Great War', in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis / Revue Belge de Histoire Contemporain 41 (2011), p. 533-552, hier 545. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[21] Herman Nohl, Ein Landsturmmann im Himmel: Flandern und der Erste Weltkrieg in den Briefen von Herman Nohl an seine Frau, Leipzig 2005, p. 20. Over Wirths literaire aspiraties: Bert Govaerts, 'De kleine oorlog van Anton Kippenberg', in: Dietsche Warande en Belfort 135 (1990), p. 738-761, hier 756-758. Paweł Zajas, Editors, Writers, Translators and Cultural Intermediaries in the Great War (1914-1918) (Niemilknące muzy Wydawcy, pisarze, tłumacze i pośrednicy kulturowi na frontach Wielkiej Wojny (1914-1918)), Poznań 2016, p. 237, 289-292. Gearchiveerd op 15 augustus 2022.

[22] Wirth zelf spreekt over een 'Typhus-Infektionsattentat', de officiële stukken vermelden als reden voor het ziekteverlof zijn "unverbesserliche politische Eigenbrödelei". Zijn proefschrift in 1911 is al aan zijn ongenoemde bruid en trouwe medewerkster opgedragen. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 41, 91, 121. Vanacker, Het activistisch avontuur, p. 77. Belgisch Dagblad, 20 oktober 1916. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[23] Kinderen: Volkhart Wolfgang Wirth (1919-1968) te Laren, Gernot Wirth (1921-1943?, vermist in Voronezj, Rusland), Adela Wirth (geb. 1923) en Ilge [Wirth Roeper] Bosch-Willebrand (geb. 1929) te Torsås (Zweden).

[24] Vgl. Winfried Dolderer, 'Deutsch-Flämische Gesellschaft', in: Nieuwe Encyclopedie der Vlaamse Beweging (geraadpleegd 29 maart 2020). Gearchiveerd op 23 januari 2021.

[25] Marc Eemans, 'Herman Wirth en de Indo-Europese voorgeschiedenis', in: Tekst-kommentaren-studies, nr. 921 (december 1981), p. 13-21, ook als Herman Wirth et la préhistoire pré-indo-européenne, Brussel: Studi Evoliani, 1981. Rijksarchief in België: Rijksarchief in België: L. Vandeweyer, Het conglomeraatsarchief van de Raad van Vlaanderen [...], inv.nr. 228, 530, 3625. Vgl. Buning, 'Notities Wirth', kol. 153-154. Gearchiveerd op 24 maart 2020.

[26] Verordeningsblad voor het Etappengebied van het 4e Leger, 6 oktober 1917. Het Vaderland (Le Havre), 24 februari 1918. Herman F. Wirth, Over de betekenis der muziekwetenschap. Openingsles, Brussel 1918. Gearchiveerd op 30 juni 2023.

[27] Marcel van de Velde (= Markward), 'Volksche gesteldheid', in: De Weg: Nationaal Weekblad, 27 juli 1940. 'Bekentenissen van een Vlaamschen dwaas', in: De Weg, 17 augustus 1940.

[28] Algemene Winkler Prins Encyclopedie, dl. 10, p. 537. Ingo Wiwjorra, Herman Wirth: Leben und Werk, 1988, p. 127, spreekt over een "humanistisches Gymnasium". Het adres was Eemnesserweg 38. Zie voor een foto: Groenegraf.nl: Een bekend stukje Eemnesserweg in Baarn, 2012 (geraadpleegd 20 april 2020). Gearchiveerd op 1 maart 2021.

[29] Naamlijst voor den telefoondienst 1922, p. 230: Baarn ... Wirth Prof. Dr. H., Inrichting voor Techn. wetensch. en kunstfotografie, Eemnesserwg 38.

[30] Rüdiger Ahrens, Bündische Jugend: Eine neue Geschichte 1918-1933, Göttingen 2015, 104 ff. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[31] Het Vaderland, 12 juli 1920. [Herman Wirth], Wat is en wil de Dietsche Trekvogel?, Den Haag 1920. Zie ook: Rondreis van het eerste speelliedengilde: Dietsche Trekvogels; Spelwijzer en Tekstboek, z.pl. [1920].

[32] Catalogus van de veiling van oude en moderne schilderijen, antiquiteiten [...], collectie muziek-instrumenten van Professor Herman Wirth te Marburg; openbare verkooping 22 september 1942 en volgende dagen, Amsterdam 1942, p. 33-34 (nr. 742-774a) (ook hier online). Gearchiveerd op 29 maart 2020.

[33] Herman Wirth, 'Vom Ursprung und Sinn des Hakenkreuzes', p. 162. Nicholas Goodrich-Clarke, The Occult Roots of Nazism: Secret Aryan Cults and Their Influence on Nazi Ideology, New York 1985, p. 145. De opvliegende zonneadelaar komt later terug in het embleem van de Deutschvolk-beweging. In Nederland was het rond 1920 onder jonge Nederlandse vrouwen mode om swastika-hangertjes te dragen, als een esoterisch symbool dat zich tegen de kerkelijke orthodoxie keerde. De veranderde lading van het symbool in Duitsland werd echter in Nederland wel degelijk waargenomen. Chris Quispel, Anti-Joodse beeldvorming en Jodenhaat: De geschiedenis van het antisemitisme in West-Europa, Hilversum 2015, p. 232. Vgl. H. Levelt, 'Swastika-bestrijding', in: Overijsselsch Dagblad, 8 november 1919. W.F., 'Met hak en kruis', Limburger Koerier, 2 september 1920.

[34] Ger Harmsen, Blauwe en rode jeugd: Ontstaan, ontwikkeling en teruggang van de Nederlandse jeugdbeweging tussen 1853 en 1940, Assen 1961, p. 242. Het hele citaat bij Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 159.

[35] Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 24 mei 1922.

[36] J.A.C. Tillema, Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg in Nederland, Den Haag 1975, p. 427-428. Gearchiveerd op 9 september 2021.

[37] Het gezin vertrok per 1 oktober naar Marburg; Wirth kreeg een studieverlof van 20 november tot 31 maart, dat werd verlengd tot 30 oktober 1924. Eind oktober 1923 woonde hij tijdelijk in Joure. Tesselschade 43 (1922), nr. 9 (september), p. 7. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 180. De Tempel 1 (1923), p. 128. Tresoar Leeuwarden, 26: Notarieel Archief, inv.nr. 068117, akte nr. 02619 (29 oktober 1923).

[38] Van Gils, Herman Wirth, p. 11. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 146, 157.

[39] De lezing was al voor 17 november 1921 aangekondigd. Leeuwarder Courant, 3 november 1922, p. 1-2. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 123, 200-205. Toevalsvondst: Murk de Jong Hzn., 'Moderne Oera-Linda-cultuur in Duitschland', in: Mensch en Maatschappij 11 (1935), p. 31-42, hier 31. Wirth kondigde een cursus van tien avonden over de behandelde stof aan.

[40] Frieswijk, 'Over boerenhuizen', p. 7. Geert Ayolt Wumkes, Nei sawntich jier. Tinkskriften, Bolsward 1949, p. 184-186. Dez., Frijmitselderij en Oera-Linda-Boek, Sneek 1923. Dez., 'Ofskie oan Dr. Wirth', in: Paden fen Fryslân, dl. 2, Bolsward 1934, p. 482-485. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 8 mei 1923. Wirth, Ura Linda Chronik, p. 140. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[41] Nieuw Israelietisch Weekblad, 27 april 1923.

[42] Nieuwsblad van Friesland, 14 augustus 1935. Leeuwarder Courant, 9 augustus 1975. Wirths studieverlof gold nog eens negen maanden.

[43] Herman Wirth, 'Thet Oera Linda Bok', in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 30 juni 1923. Rudolf W. Brednich, 'Das Weigelsche Sinnbildarchiv in Göttingen: Ein Beitrag zur Geschichte und Ideologiekritik der nationalsozialistischen Volkskunde', in: Zeitschrift for Volkskunde 81 (1985), p. 22-39, hier 23. Gearchiveerd op 19 januari 2021.

[44] Hendrik Gerrit Cannegieter, '"Oer-Germaansch" geloof', in: De Tempel: Tijdschrift gewijd aan vrij religieuse stroomingen 1 (1923), p. 128-129, 150-151, 172-173, 198-199 (interview met Herman Wirth).

[45] Herman Wirth, 'Het Oera-Lindaboek', in: De Groene Amsterdammer, 12 september 1925, p. 11. Dez., 'Oergeschiedenis, Oud-Friesche Volkskunde en Oera-Linda-Boek', in: Leeuwarder Courant, 31 oktober 1925. Met instemming aangehaald door de bekende volkskundige Dirk Jan van der Ven, 'Folkloristische stukjes', in: Twentsch Dagblad, 8 januari 1926 en overgenomen in meerdere dagbladen.

[46] Wiwjorra, 'In Erwartung', p. 411 (noot 57). Godwin, Atlantis, p. 137-138. Friedrich Hielscher, Fünfzig Jahre unter Deutschen, Hamburg 1954, p. 290-291. Vgl. Wirth, Aufgang der Menschheit, opdracht aan Margareta Schmitt-Wirth.

[47] De Algemene Winkler Prins Encyclopedie, dl. 10, 1960, beweert dat Wirth de 'Eresburg' "van Hitler cadeau" heeft gekregen. Deze biografische informatie heeft hij vermoedelijk zelf verschaft.

[48] Een van Wirths eerste sponsors was de joodse reder Julius Schindler uit Hamburg, die in 1931 naar de Verenigde Staten zou uitwijken.

[49] Samengevat: Joscelyn Godwin, 'Herman Wirth and The Ascent of Mankind', in: Dez., Atlantis and the Cycles of Time: Prophecies, Traditions, and Occult Revelations, Rochester, Vermont/Toronto 2010, p. 132-141.

[50] Heinrich Berl (= Heinrich Lott), Gespräche mit berühmten Zeitgenossen, Baden-Baden 1946, p. 117. Ulf Diederichs, Eugen Diederichs und sein Verlag: Bibliographie und Buchgeschichte 1896 bis 1931, Göttingen 2014, p. 285, 292, 308. De historicus noemt het "een der meest omstreden boeken van de uitgeverij", ondanks de kleine oplage van 2200 exemplaren met nog eens 3000 voor de tweede druk.

[51] Lionel Gossman, Brownshirt Princess: A Study of the "Nazi Conscience", Cambridge 2009, p. 46 (over de betrekkingen met zijn sponsor Marie Adelheid Reuß zur Lippe, 1895-1993). Gearchiveerd op 24 maart 2022.

[52] Horst Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler: Walter Wüst und the Aryan Tradition', in: Dez. (red.), The Study of Religion Under the Impact of Fascism, Leiden 2008, p. 107-179, hier 148 (noot 102).

[53] Manfred Nagl, Science Fiction in Deutschland: Untersuchungen zur Genese, Soziographie und Ideologie der phantastischen Massenliteratur, Tübingen 1972, p. 179-180, 183. Dez., 'SF, Occult Sciences, and Nazi Myths', in: Science Fiction Studies 1 (1974), afl. 3, p. 185-197. Vgl. Maurice Schuhmann, 'Völkische Science Fiction: Deutsche Zukunftsromane mit völkischen Tendenzen (1890–1933)', in: ILCEA: Revue de l’Institut des langues et cultures d'Europe, Amérique, Afrique, Asie et Australie, nr. 30 (2018) (over Friedrich Freksa's Druso, 1931). Vgl. Hans Behm, 'Nachwort', in: Edmund Kiss, Die letzte Königin von Atlantis, Leipzig 1931, p. 203-234, hier 210, 228 (over Wirth).

[54] Benjamin Freitag, Mythos, Totem und Tabu: Eine quellenorientierte Studie zu den Spielarten des Primitivismus und zur Bedeutung der Mythenforschung im Werk Gottfried Benns, diss. Aken 2012, p. 371-387. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[55] Hielscher, Fünfzig Jahre, p. 290.

[56] Felix Wiedemann, Rassenmutter und Rebellin: Hexenbilder in Romantik, völkischer Bewegung, Neuheidentum und Feminismus, Würzburg 2007, p. 155-158. Peter Davies, '"Männerbund" and "Mutterrecht": Herman Wirth, Sophie Rogge-Börner and the Ura-Linda-Chronik', in: German Life and Letters 60 (2007), p. 98-115; Dez., Myth, Matriarchy and Modernity: Johann Jakob Bachofen in German Culture 1860-1945, Berlijn/New York 2010, p. 353-358. Stefanie von Schnurbein, Norse Revival: Transformations of Germanic Neopaganism, Leiden 2016, p. 217-231. Vgl. Matthias Wenger, 'Patriarchalische Ideologie oder matriarchalisches Wertsystem: Die Auseinandersetzung um Herman Wirth und die Ura-Linda-Chronik', in: Der Hain: Das Magazin für natürliche Religion und gesellschaftliche Wandlung, 18 december 2005 (geraadpleegd 3 juni 2020). Gearchiveerd op 22 januari 2021.

[57] Nils Åberg, 'Herman Wirth. En Germansk Kulturprofet', in: Forvännen 28 (1933), p. 246-249, hier 249. Gearchiveerd op 14 april 2023.

[58] Hermann Rauschnig, Gespräche mit Hitler, Zürich 1940, p. 215.

[59] Zie vooral: Von See, 'Nordglaube und Atlantissehnsucht' (2006). Arn Strohmeyer: 'Kunst im Zeichen der germanischen Vorfahren und der Wiedergeburt Deutschlands: Ludwig Roselius und Bernhard Hoetger', in: Dez., Kai Artinger & Ferdinand Krogmann, Landschaft, Licht und niederdeutscher Mythos: Die Worpsweder Kunst und der Nationalsozialismus. Weimar 2000, p 43–102, hier 58–62 (Roselius' Hofgelehrter: Der Germanenschwärmer Herman Wirth).

[60] De Friesen-Bibliothek bestond uit een collectie boeken en grafiek die Roselius had verkregen van de industrieel dr. ing. Hermanus Tiberius Habbema van Nieuwveen en Uiterbuurt (1875-1960) uit Enschede, die in 1927 naar Italië vertrok. Deze collectie werd in 1977 overgedaan aan het Fries Museum te Leeuwarden. Ludwig Roselius, Erstes Nordisches Thing, Bremen 1933, p. 10. Leeuwarder Courant, 6 januari 1962. Kees Boschma, 'Stichting Het Fries Museum, Jaarverslag 1977', in: De Vrije Fries 58 (1978), p. 155-167, hier 160-161.

[61] Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 115.

[62] De term Aufbruch des Nordens sluit aan bij het motto Aufbruch der Nation uit de bündnische jeugdbeweging. Stefan Breuer & Ina Schmidt, Die Kommenden: Eine Zeitschrift der Bündischen Jugend (1926-1933), Schwalbach 2010, p. 123. Gernot Kunze, Hermann Stresau und Max Wieser: Zwei Beispiele bibliothekarischen Zeitgeistes während der Nazidiktatur, Hannover 1990, p. 33. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 343. Vgl. Ahrens, Bündische Jugend, 296 ff. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[63] Aangezien Wirth er niet in was geslaagd het promotierecht te verwerven, promoveerde Haverbeck augustus 1937 bij de volkskundige Eugen Fehrle te Heidelberg op het aan Wirth ontleende thema Lebensbaum und Sonnensinnbild, waarna hij zich een jaar later habiliteerde met de studie Deutscher Volksglaube im Sinnbild; beide zijn niet bewaard. Over Haverbeck en zijn werkzaamheden: Hermann Bausinger, 'Volkskunde und Volkstumsarbeit im Nationalsozialismus', in: Helge Gerndt (red.), Volkskunde und Nationalsozialismus: Referate und Diskussionen einer Tagung, München 1987, p. 131-141 (hier de Engelse versie). Reinhard Bollmus, Das Amt Rosenberg und seine Gegner, Stuttgart 1970, 2^e dr. München 2006, p. 47-50, 267-268. Arfst Wagner, 'Anthroposophen und Nationalsozialismus: Probleme der Vergangenheit und Gegenwart', in: Flensburger Hefte 3 (1991), nr. 32, p. 6-78, hier 40. Mees, Science of the Swastika, p. 231-232. Ingrid Tomkowiak, '"Das Heidelberger Manifest" und die Volkskunde', in: Zeitschrift für Volkskunde 92 (1996), p. 185-207, hier 196.

[64] Hermann Langer, 'Der Mann, der mit den Medien tanzte: Zum Wirken Herman Wirths in Mecklenburg 1932/33', in: Zeitgeschichte regional: Mitteilungen aus Mecklenburg-Vorpommern 7 (2003), afl. 2, p. 30-42. Florian Detjens, Am Abgrund der Bedeutungslosigkeit? Die Universität Rostock im Nationalsozialismus 1932/33-1945, Berlin-Brandenburg 2020, p. 89-96. Daniel Nösler, 'Forschungsinstitut für Geistesurgeschichte e.V. in Bad Doberan', in: Michael Fahlbusch, Ingo Haar & Alexander Pinwinkler (red.), Handbuch der völkischen Wissenschaften: Akteure, Netzwerke, Forschungsprogramme, 2. gew. dr., Berlijn/Boston 2017, dl. 1, p. 1386-1390. Kater, Ahnenerbe, p. 14-15. Christiane S. Stadie, 'Herman Wirth: Die Universität Rostock zwischen Nationalsozialismus und freier Wissenschaft', Graduiertenkolleg "Kulturkontakt und Wissenschaftsdiskurs", HMT Rostock/Universität Rostock, 2014 (geraadpleegd 2 april 2020). Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[65] Heather Pringle, The Master Plan: Himmler's Scholars and the Holocaust, New York 2006, p. 60.

[66] De Gooi- en Eemlander, 3 januari 1934. De leiding van de rondreizende tentoonstelling lag bij zijn assistent Joseph Otto Plassmann (1895-1964), een germanist die Wirth in Vlaanderen had leren kennen. Vgl. de biografische schets van Wirth door Hendrik Diemer, Het Duitsche nationaal-socialisme: De West-Europeesche democratie op de proef gesteld, Kampen 1934, p. 136-138.

[67] Dirk Mahsarski, 'Prähistorische Archäologie als politische Großveranstaltung: Archäologische Jahrestagungen der 1930er im Spannungsfeld von Wissenschaft, Verbandspolitik, Macht und Propaganda', in: Archäologische Informationen 34 (2011), p. 97-112, hier 100. Hans Friedrich Blunck, Unwegsame Zeiten: Lebensbericht, dl. 1, Mannheim 1952, p. 195. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[68] Wirths eerste adres betrof een twee-onder-een-kapwoning in de Siedlung Eichkamp, Falterweg 17 te Berlijn-Grunewald. De Ura Linda Chronik is gedateerd Michendorf, 9 december 1933. Met ingang van 10 oktober 1934 was zijn adres Prinz-Handjery-Straße 11-13 te Berlijn-Zehlendorf. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 186-188. Julien Reitzenstein, Himmlers Forscher: Wehrwissenschaft und Medizinverbrechen im "Ahnenerbe" der SS, Paderborn 2014, p. 28. Vgl. National Research Council, International Directory of Anthropologists, Washington 1938, p. 191 (Prinz-Handjery-Straße 11).

[69] Lijst van SS-leden en hun nummers (geraadpleegd 4 augustus 2020).

[70] Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 147-148. Dez., 'Nordic Ideology', p. 50. Gearchiveerd op 21 april 2023.

[71] Himmler probeerde al in de loop van 1934 een van Wirths belangrijkste critici, de runoloog Wolfgang Krause te Königsberg de mond te snoeren. Hermann Rauschnig, Gespräche mit Hitler, Zürich 1940, repr. 2005, p. 213-214.

[72] Helmut Heiber, Universität unterm Hakenkreuz: Die Kapitulation der Hohen Schulen, dl. 2: Das Jahr 1933 und seine Themen, München 1992, 2e dr. 1994, p. 217-221, citaat op 218.

[73] Zie vooral Jensma, Gemaskerde god, p. 182-187. Sönje Storm, 'Die öffentliche Aussprache über Herman Wirths Ura-Linda-Chronik in Berlin (1934)', in: Birgitta Almgren (red.), Bilder des Nordens in der Germanistik 1929-1945: Wissenschaftliche Integrität oder politische Anpassung, Huddinge 2002, p. 79–97. Gerd Simon, Himmlers Bibel und die öffentlichkeitswirksamste Podiumsdiskussion in der Geschichte der Germanistik (Erster Teil), Tübingen, z.j. Dez., Chronologie zur Ura-Linda-Chronik, Tübingen [2005] (beide geraadpleegd 2 april 2020). Leeuwarder Nieuwsblad, 28 juni 1934 (1300 toehoorders). De nieuwe aula bood plek aan 1400 mensen, niet 'duizenden' zoals in de literatuur wordt bericht. Heinz-Elmar Tenorth & Michael Grüttner (red.), Geschichte der Universität Unter den Linden, dl. 2: Die Berliner Universität zwischen den Weltkriegen 1918-1945, Berlijn 2010, p. 187. Gearchiveerd op 19 april 2023.

[74] Leeuwarder Nieuwsblad, 28 juni 1934. Simon, Chronologie, p. 9 ("Zensurverbot, das Herr Rosenberg erlassen hat, wonach von Mitte Juni an nichts über Herrn Wirth geschrieben werden darf").

[75] Wolfgang Höppner, 'Kontinuität und Diskontinuität in der Berliner Germanistik', in: Rüdiger vom Bruch red.), Die Berliner Universität in der NS-Zeit, dl. 2: Fachbereiche und Fakultäten, Wiesbaden 2005, p. 257-276, hier 268. Mahsarski, 'Ahnenerbe', p 63 (noot 175), Kater, Ahnenerbe, p. 71, 378. Onderzoek op Helgoland: Franz Wegener, Das atlantidische Weltbild und die integrale Tradition: Nationalsozialismus und Neue Rechte auf der Suche nach der versunkenen Atlantis, 2001, 3. uitgebr.dr. Gladbeck 2014, p. 48-50. Jan Rüger, Heligoland: Britain, Germany, and the Struggle for the North Sea, Oxford 2017, p. 187-188. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[76] Het betrof een gedachtewisseling over het werk van Karl Maria Wiligut. Kater, Ahnenerbe, p. 29. Pringle, The Master Plan, p. 339 (noot 12), stelt dat het contact al eerder moet zijn gelegd, in tegenstelling tot wat Wirth zich in 1963 meende te herinneren.

[77] Wolfgang Benz (red.), Handbuch Des Antisemitismus: Judenfeindschaft in der Geschichte und Gegenwart, dl. 5: Organisationen, Institutionen, Bewegungen, Berlijn/Boston 2012, p. 284-285 (Gesellschaft für germanische Ur- und Vorgeschichtsforschung).

[78] Frieswijk, 'Over boerenhuizen', p. 16-17. Gjalt Reinder Zondergeld, De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen, Groningen 1978, p. 218-222. Jan Bartele Vries, 'Friesland en het Rijk', in: Het Nieuwe Volk, 17 mei 1941. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[79] Jan Bartele Vries, 'De symboliek der koekplankenkunst', in: Roelof Houwink Hzn., Koekplanken als volkskunst, Assen 1943.

[80] Nieuwsblad van Friesland, 14 augustus 1935. Uitvoerig verslag in Leeuwarder Courant, 8, 10, 12, en 13 augustus 1935. De minister van OKW was bang dat eventuele vondsten uit Langweer naar Duitsland zouden gaan. Tillema, Schetsen monumentenzorg, p. 428. Gearchiveerd op 9 september 2021.

[81] Jan de Vries, recensie Van Heemskerck Düker & Van Houten, Zinnebeelden in Nederland, in: Volkskunde 43 (1940), 202-203. Idem, recensie, in: Volkskunde 40 (1937), p. 85.

[82] Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 241-242, 244. Zondergeld, Friese beweging, p. 221-222, 339, 419. Robin te Slaa & Edwin Klijn, De NSB: Ontstaan en opkomst van de Nationaal Socialistische Beweging, 1931-1935, Amsterdam 2009, p. 706-707. De ariosoof Farwerck kende Wirth mogelijk al uit Baarn; hij was in 1931 een van de oprichters het Nederlandsch Ario-Germaansch Genootschap te Laren. Zie: Franz Farwerck: The Life and Work of Franz Eduard Farwerck (1889-1969) (geraadpleegd 18 april 2020). Over Piebenga: Gaasterland in de Tweede Wereldoorlog: De boerenschool in Rijs (idem). Over Hielkema: Sytse Jan van der Molen, 'Hoe ik tot het Frysk Sêgeboek kwam', in: Volkskundig Bulletin 4 (1978), p. 118-121, hier 118. Willem Hielkema, 'It wirk fen dr. Herman Wirth', in: Leeuwarder Courant, 3 augustus 1932. Over Sybesma: Leeuwarder Nieuwsblad, 17 februari 1934. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[83] Dit betrof meest leden van het in 1931 opgerichte Nederlandsch Ario-Germaansch Genootschap. Henk M. Luning, Volgens Kapitein Bellen. Archeologie, folklore en wichelarij op de Veluwe en in Drenthe, Leiden 2013, p. 54, 115, 121. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[84] Dit betrof een lezing voor de Kelto-Germaansche Studiekring Yggdrasil te Den Haag, opgericht in 1932 samen met E.G. van Bolhuis. Leeuwarder Courant, 4 maart 1941. Over Heyting: Adrianus P.A.M. van der Logt, Het theater van de Nieuwe Orde: Een onderzoek naar het drama van Nederlandse nationaalsocialisten, Amsterdam 2008, p. 473 en Analyses en bijlagen bij hst. 1, p. 5-6. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[85] Perry W. Pierik, 'Frans J. Los: In de ban van de "Nordische" Geschiedschrijving', in: P.W. Pierik en Marten Ros (red.), Vierde Bulletin Tweede Wereldoorlog, Soesterberg 2002, p. 371-381. Overwijn behoorde tot de NSB'ers van het eerste uur, maar verliet de beweging in 1935. Hij bleef in völkische zin publiceren; Himmlers adviseur Otto Maußer toonde zich nog in 1941 verheugd over de steun van Overwijn en Heyting voor de echtheid van het Oera Linda-boek. Overwijn werd daarna actief in het verzet, waarvoor hij in 1951 gedecoreerd werd, maar bewoog zich nog altijd in het uiterst rechtse politieke milieu. Gerd Simon, Chronologie zur Ura-Linda-Chronik, Tübingen [2005], p. 31 (geraadpleegd 18 april 2020). Jensma, De gemaskerde god, p. 156. Provinciale Drentsche en Asser courant, 30 mei 1953.

[86] "Am Anfang stand das Wort Herman Wirths. Wahr war, was Herman Wirth zur Doktrin erhob – seine wissenschaftliche Aussagen waren absolut. Wer von den außenstehenden Wissenschaftlern das Pech hatte, mit Wirth nicht übereinzustimmen, dem wurde [...] eine 'restlose Unkenntnis der Geschichte der Kultsymbolik' nachgesagt." Kater, Ahnenerbe, p. 14-15, 24, 41-43, 65, 122-123 (citaat). Vgl. Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 232. Bollmus, Das Amt Rosenberg, p. 179-180, 310 (noot 93). Gearchiveerd op 18 november 2022.

[87] Pringle, The Master Plan, p. 63-75. Uitvoerig: Löw, Gottessohn und Mutter Erde.

[88] Over de rol van de Kieler archeologen bericht hun collega Assien Bohmers, kennelijk op gezag van Herbert Jankuhn, in een rapport uit 1948. Arnold Carmiggelt, Geheimzinnigheid is zijn fort: Assien Bohmers 1912-1988, Utrecht 2019, p. 391-392. Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 232. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[89] Wirth ontving meer dan 800 RM per maand onderzoekstoelage, naast zijn hoogleraarsalaris van 700 RM, voor die tijd uitzonderlijk veel. Kater, Ahnenerbe, p. 60.

[90] Wirth reconstrueerde – op basis van onscherpe foto's van rotstekeningen uit Fossum – een 'zonnekalender', aan de echtheid waarvan hij later tegen beter weten in vasthield. Vgl. Gert Meier & Hermann Zschweigert, Die Hochkultur der Megalithzeit: verschwiegene Zeugnisse aus Europas grosser Vergangenheit, Tübingen 1997, p. 124. Gerhard Heß, Nichtexistente "Fossum-Kalenderscheibe"; Das Fossum-Rätsel (2016), G-O-D: Glaubensgemeinschaft Oding Deutschland (geraadpleegd 15 april 2020).

[91] Een tekst die zijn opvattingen over het matriarchaat onderuit haalde, verscheen onder de gefingeerde naam Friedrich Wirth, 'Der nordische Charakter des Griechentums', in: Mannus 28 (1938), p. 222-246. De patriarchale strijdcultuur van de noordelijke Indogermanen wordt hier afgezet tegen een oriëntaals-matriarchale Bandkeramische cultuur, min of meer in overeenstemming met de partijlijn. Jürgen Spanuth beroept zich meermalen op deze tekst. Samengevat: Martina Schäfer, Die Wolfsfrau im Schafspelz: Autoritäre Strukturen in der Frauenbewegung, München 2001, p. 62-63.

[92] Volgens de Berlijnse Meldekartei verhuisde hij op 5 maart 1937 naar Marburg. Huussen, Hermann Felix Wirth, p. 188. Brednich, 'Sinnbildarchiv', p. 128, meent daarentegen dat Wirths Lehr- und Forschungsstätte al sinds 1935 in Marburg was gevestigd. Vgl. Ulrich Nußbeck, Karl Theodor Weigel und das Göttinger Sinnbildarchiv: Eine Karriere im Dritten Reich, Göttingen 1993, p. 77-78. Gearchiveerd op 19 januari 2021.

[93] Johannes Sandén, Interaktionen mellan en SS-organisation och ett svenskt ämbetsverk: Korrespondensen mellan Herman Wirth (Ahnenerbe) och Riksantikvarien (Riksantikvarieämbetet) 1935-1939, scriptie Växjö Universitet, Växjö 2008, p. 33. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[94] Mees, Science of the Swastika, p. 239-245, vooral 241. Gearchiveerd op 20 januari 2022.

[95] Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 242, 244, 246. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[96] Christopher Webster, '"Transmissions from an Extrasensory World": Ethnos and Mysticism in the Photographic Nexus', in: Dez. (red.), Photography in the Third Reich: Art, Physiognomy and Propaganda, Cambridge 2021, p. 173-202, hier 189-192. Gearchiveerd op 11 oktober 2021.

[97] Léon Poliakov & Josef Wulf (red.), Das Dritte Reich und seine Denker, Berlijn 1959, p. 243-244. Vgl. Kater, Das Ahnenerbe, p. 176.

[98] Bernd-A. Rusinek et al., Zwischenbilanz der Historischen Kommission zur Untersuchung des Falles Schneider / Schwerte und seiner zeitgeschichtlichen Umstände, Düsseldorf: Hauptstaatsarchiv Nordrhein-Westfalen, 1996, p. 20. Brief van Hans Ernst Schneider aan uitgever Reinier van Houten, 27 mei 1941, transcriptie Gert Simon (geraadpleegd 2 april 2020). Vgl. Jan Bartele Vries, 'Nadere bijzonderheden over den Bergumer Poppesteen', in: Ons Eigen Volk 15 (1944), nr. 2, p. 34-39, hier 36 (met een verwijzing naar Wirths studie 'Kindersteen en jaar Gods'). Anti-Hollandse sentimenten: Vries, 'Friesland en het Rijk'.

[99] De gebroeders Ropohl, resp. filosoof en volkskundige, kregen deze opdracht van het Reichspropagandaministerium naar aanleiding van hun recente tentoonstelling 'Ewige Zeichen, Ewiger Sinn' te Erkelenz. Heinrich Ropohl, Eeuwig levende teekens: Tentoonstelling van volksche zinnebeelden, Den Haag 1941. Vgl. de bijbehorende film van Peter Tijsen: Eeuwig levende teekens: een film van de Volksche Werkgemeenschap, Hamer Films 1941. Kees Broos, 'Drieloop, driespruit en driekruinenboom: Germaanse symbolen op Nederlandse munten', in: Netherlands Yearbook for History of Art / Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 39 (1988), p. 112-133, hier 113-115, 118-120. Gerard Rooijakkers, '"De tot vorm gekomen persoonlijkheid van het volk": Volkskunst als cultuurdiagnose', in: Volkskundig Bulletin 23 (1997), p. 88-105, hier 97-99. Eickhoff, De oorsprong van het 'eigene', p. 159, 331-332. Over Ropohl: Hubert Rütten (red.), Lebensspuren – Spurensuche: Jüdisches Leben im ehemaligen Landkreis Erkelenz, Erkelenz 2008, p. 125. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[100] Nico de Haas, 'De strijd om ons wereldbeeld', in: Storm: blad der Nederlandsche SS, 24 oktober 1941. Dez., 'De zin des levens: De tentoonstelling "Eeuwig Levende Teekens"', in: Hamer 2, nr. 2 (november 1941), p. 2-4. Dez., 'De oeroude heilsteekens van het Noorden', in: De Waag, 24 oktober 1941. Vgl. Jan Storm, 'Blond en Blauw Blaadjes', in: De Waag 5 (1941), p. 688. Gearchiveerd op 16 januari 2021.

[101] Nanno K.C.A. in 't Veld (ed.), De SS en Nederland. Documenten uit SS-archieven 1935-1945, Den Haag 1976, dl. 1, p. 586-587 (nr. 84). Gearchiveerd op 30 maart 2022.

[102] Pringle, The Master Plan, p. 97.

[103] Wiwjorra, Herman Wirth, p. 119. Alarich Augustin, Germanische Sinnbilder als Hofgiebelzeichen: Die Schwanengiebelzeichen in niederländisch Friesland, Berljn-Dahlem 1942. Bernd-A. Rusinek, '"Wald und Baum in der arisch-germanischen Geistes- und Kulturgeschichte": Ein Forschungsprojekt des "Ahnenerbe" der SS 1937 - 1945', in: Albrecht Lehmann & al. (red.), Der Wald – Ein deutscher Mythos: Perspektiven eines Kulturthemas, Hamburg 2000, p. 267-363. Gearchiveerd op 29 maart 2020.

[104] Nußbeck, Karl Theodor Weigel, p. 29. Mees, Science of the Swastika, p. 160. Gearchiveerd op 20 januari 2022.

[105] Webster, 'Transmissions from an Extrasensory World'. Gearchiveerd op 11 oktober 2021.

[106] Hans-Christian Harten, Weltanschauliche Schulung der SS und der Polizei im Nationalsozialismus: Zusammenstellung personenbezogener Daten, [Frankfurt a.M.] 2017, p. 273. Gearchiveerd op 12 november 2022.

[107] Brednich, 'Sinnbildarchiv', p. 28-29. Nußbeck, Karl Theodor Weigel, p. 124. Gearchiveerd op 19 januari 2021.

[108] Sandén, Interaktionen, p. 33-36. Luitgard Löw, '"The Great God's Oldest Runes"', in: Horst Junginger & Andreas Åkerlund (red.), Nordic Ideology between Religion and Scholarship, Frankfurt am Main 2013, p. 107-132, 247-279. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[109] Wirth ontving van de Ahnenerbe een maandelijkse toelage van 500 rijksmark, maar die werd in februari 1942 stopgezet omdat hij zijn verplichtingen niet nakwam. De DFG-gelden waren bedoeld om zijn habilitatieschrift over de zonnekalender van Fossum te voltooien, maar dit plan werd in 1940 opgegeven. Ook bij Weigels Hauptstelle te Horn-Bad Meinberg was hij niet welkom. Peter Longerich, Heinrich Himmler: Biographie, München 2008, p. 846 (noot 99). Nußbeck, Karl Theodor Weigel, p. 110, 113. Lars Schreiber Pedersen, '"Damit die Dänen sehen, dass wir uns darum kümmern": Ahnenerbes forbindelser til Danmark 1935-1945', in: Fund og Forskning i det Kongelige Biblioteks Samlinger 47 (2008), p. 271-311, hier 276. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[110] Mees, Science of the Swastika, p. 158, meent dat het om een fanclub rond Wirth ging. Zie echter Susannah Heschel, The Aryan Jesus: Christian Theologians and the Bible in Nazi Germany, Princeton/Oxford 2010, p. 137. De Zweedse partner was de theoloog Hugo Odeberg te Lund, tot begin 1943 voorzitter van de pro-Duitse Riksföreningen Sverige-Tyskland. Gearchiveerd op 20 januari 2022.

[111] Bohmers schreef juni 1948 aan zijn baas Van Giffen dat Wirths aanhangers "zich tegenwoordig ook in ons land bevinden". Carmiggelt, Geheimzinnigheid is zijn fort, p. 391.

[112] Trials of War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, Nuernberg, October 1946-April 1949, Washington 1949, dl. 2, p. 33 ("a rather crazy student of pre-history who had excellent material and terrible concepts"). Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[:0-113] Roland Häke, Der Fall Herman Wirth – 1978-1981 im Landkreis Kusel – oder: Das verschüttete Demokratiebewußtsein, Frauenberg bei Marburg 1981, p. 33 ff. Geciteerd door Wenger, 'Patriarchalische Ideologie'. De echtheid van de brief wordt door de gezaghebbende historici als Michael Kater en Reinhard Bollmus betwijfeld. Wiwjorra, Herman Wirth, p. 92-93. Dez., 'In Erwartung', p. 414-415. Kater, Ahnenerbe, p. 63. Gearchiveerd op 29 maart 2020.

[114] Tegenover Wumkes gaf Wirth na de oorlog te kennen dat hij tot het christendom was bekeerd en – mede dankzij bescherming door de theoloog Friedrich Heiler – "amper aan de hel Dachau was ontkomen". Nei sawntich jier, p. 186. Aan Miguel Serrano vertelde hij in 1979 dat Walther Darré zijn vrouw had gered. Adolf Hitler, the Ultimate Avatar, z.pl. 2011, p. 295.

[115] Margareta Wirth-Schmitt aan Gerhard Heß, 22 december 1974. Gerhard Heß, 'Herman Wirth - Genie, Guru oder Gaukler?', in: Germanen-Glaube: Zeitschrift der Germanischen Glaubens-Gemeinschaft, afl. 4 (1994), p. 4-7, opnieuw als Herman Wirth – Zwischen Wahrheit und Wirrung (geraadpleegd 19 mei 2020). Aanleiding was kennelijk de handelseditie van het boek van Ahnenerbe-kenner Michael Kater. De beeldspraak is mogelijk ontleend aan een gedicht van Ludendorff-aanhangster Hertha Dittmer.

[116] Een voorbeeld uit vele: Alexander, 'Herman Wirth'.

[117] Ingo Wiwjorra, Herman Wirth: Leben und Werk, 1988, p. 90-99, 110-115. Gearchiveerd op 29 maart 2020.

[118] Hielscher, Fünfzig Jahre, p. 290. Zo ook diens getuigenis voor Sievers bij de Processen van Neurenberg in 1947.

[119] De Goede was fanatiek lid van de in 1941 opgeheven NSNAP, maar trad na de oorlog toe tot de CHU. Noord-Hollands Archief, 197: Collectie van de familie De Goede, inv.nr. 5: Betreffende de Stichting voor Oergodsdienstgeschiedenis. Limburgsch dagblad, 2 september 1949. Zondergeld, Friese beweging, p. 217, 261, 319, 335.

[120] Zich uitgevend voor een hoogleraar uit Stockholm meldde Herman Wirth zich in 1950 aan voor een besloten bijeenkomst bij De Goede. De beide mannen kregen opnieuw ruzie, waarbij Wirth door De Goede op zijn nummer werd gezet. Aanwezig waren Jacques F. Overwijn te Dordrecht, Eeltsje Molenaar uit Sneek (oud-SDAP Statenlid, nu te Hilversum), de heraldici Dirk Rühl jr. uit Bandung en Henri W.M.J. Kits Nieuwenkamp te Doorn (een oud-nazi), mr. s'Jacob te Utrecht en journalist-genealoog Wigholt Tjerk Vleer te De Kaag. De eerste twee waren fans van Wirth; Kits Nieuwenkamp niet. Zie brief Wigholt Vleer aan RVU Educatieve Omroep, 14 maart 1996, afgedrukt bij Ad Maas, 'Het Oera Linda Boek: een spel bijna zonder einde', in: Semafoor 6 (2007), nr. 1, p. 4-9, hier 8-9, ook op Weblog "Saved from the Flood" ~ Oera Linda studies (geraadpleegd 5 april 2020). Over Kits Nieuwenkamp: 'Thet Oera Linda Bok', in: Eigen Volk 6 (1934), p. 129-132. Het Nationale Dagblad, 27 maart 1941 (opname in de Waffen-SS). Over Molenaar: Jensma, De gemaskerde god, p. 182, 188 en 406 (n. 151).

[121] Een Nederlandstalig artikel van oktober 1949, bedoeld voor het tijdschrift Studia Catholica, trok hij later weer in. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 76-77. Wiwjorra, Herman Wirth, p. 92, 98. Gearchiveerd op 29 maart 2020.

[122] Jean-Yves Camus & Nicolas Lebourg, Far-Right Politics in Europe, 2015, Cambridge, MA / London 2017, p. 70.

[123] Het CIA-dossier van Johann von Leers uit 1957 stelt: "Wirth's writings have for years been distributed by [...] Landig". Landig kondigt in 1956 het boek Was ist deutsch? Eine ost-westliche Frage aan. Poliakov & Wulf, Das Dritte Reich und seine Denker, p. 244. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 186 en 558. Wilhelm Landig, Das Erbe von Atlantis, Wenen 1991, p. 6 (Wirth als een van Landigs "Freunde und Helfer"). Over Landig: Friedrich Paul Heller & Anton Maegerle, Thule: Vom völkischen Okkultismus bis zur Neuen Rechten, Stuttgart 1995, p. 96-104. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[124] In de aankondiging van de lezing die hij op 16 november 1951 voor het geografisch instituut van de Universiteit van Lund gaf, wordt als woonplaats Kullaberg genoemd. Onderzoeker Göran Dahl merkt op dat rond het bedrijf Institut för Färgfoto nogal wat personen met Duitse namen opduiken, waarvan de identiteit voor hem lastig te achterhalen was. Göran Dahl, Radikalare än Hitler? De esoteriska och gröna nazisterna. Inspirationskällor. Pionjärer. Förvaltare. Ättlingar, Stockholm 2006, p. 101, 157. Dez., 'I backspegeln: Kuf, fuskare och nazist', in: Expo (2007), nr. 2. Pringle, The Master Plan, p. 301. Voor de sleutelrol van Zweden in het internationale nazi-ondersteuningsnetwerk: Oliver Schröm & Andrea Röpke, Stille Hilfe für braune Kameraden: Das geheime Netzwerk der Alt- und Neonazis, 2001, 2e dr. Berlijn 2002, p. 58-59. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[125] Adela's zoon Mario Wirth Roeper Bosch was geboren te Marburg in 1945; zij stichtte later een gezin in Zweden. Löw, Gottessohn, p. 85.

[126] Heiler hoopte kennelijk dat hij Wirths gipsafgietsels voor de godsdiensthistorische collectie van de universiteit zou kunnen verkrijgen. Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 163-165. Een CIA-rapport uit 1957 stelt: "The University of Marburg has recently attacked and criticized Wirth for his 'scientific views'."

[127] De jurist en Obersturmbannführer Helmut Bischoff [de] (1908-1993) werd wegens zijn actieve rol in de Holocaust aangeklaagd, maar het proces werd in 1970 geseponeerd vanwege zijn slechte gezondheidheid. Vanaf dat jaar werd hij actief in Wirths vereniging en publiceerde veelvuldig over de daar behandelde onderwerpen. Helmut Bischoff, Das Sinnbild, ein Wegweiser zu unserer verschütteten Geistesurgeschichte, [München] 1980.

[128] Haverbeck was tot zijn ontslag in 1959 predikant bij De Christengemeenschap te Marburg, begon daarna het Collegium Humanum (een soort volkshogeschool) te Vlotho-Valdorf en eindigde zijn carrière als hoogleraar aan de Fachhochschule Bielefeld. Of het echtpaar Wirth zich bij zijn Marburger gemeente heeft aangesloten, is niet bekend. Vgl. Werner Haverbeck, 'Meine Begegnung mit Herman Wirth' (geluidsopname), Nationale Vortragsreihe (NVR), z.j. (geraadpleegd 1 mei 2020). Over Haverbecks verdere loopbaan: Tomkowiak, 'Heidelberger Manifest', p. 196-199. Eduard Gugenberger & Roman Schweidlenka, Mutter Erde, Magie und Politik: Zwischen Faschismus und neuer Gesellschaft, Osnabrück 1987, herdr. 2005, p. 117-123. Von Karma bis Lebensschutz: Über New Age, Neofaschismus und Heidentum, uitg. door Argumente und Kultur gegen Rechts e.V., Bielefeld 1992, p. 6-9. Mees, Science of the Swastika, p. 231--232, 262. Christian Mentel, 'Collegium Humanum', in: Brigitte Mihok (red.), Handbuch des Antisemitismus: Judenfeindschaft in Geschichte und Gegenwart, dl. 6: Publikationen, Berlijn/Boston 2013, p. 114-116. Peter Bierl, 'Feindbild Mensch: Ökofaschismus, Esoterik und Biozentrismus und ihre Verbindungslinien', in: Udo Schuster (red.), Rassismus im neuen Gewand. Herausforderungen im Kommunikationszeitalter 4.0, München 2017, p. 217-264, hier 234, 239-242. Andrea Röpke & Andreas Speit, Völkische Landnahme: Alte Sippen, junge Siedler, rechte Ökos, Berlijn 2019, p. 108-110. Gearchiveerd op 16 mei 2023.

[129] Werner Georg Haverbeck, Das Ziel der Technik: Die Menschwerdung der Erde, Olten/Freiburg i.Br. 1965, p. 157-158. Peter Bierl, 'Lebensschutz und Rassenhygiene: Zu den ideologischen Grundlagen des Weltbundes zum Schutz des Lebens (WSL)', ongepubl. ms. 2011. Heinz Gess & Peter Pott, Die Gestalttheorie des Neo-Nazis Prof. Dr. Werner Haverbeck, kritiknetz.de 2008 (geraadpleegd 3 juni 2020). Gearchiveerd op 14 februari 2022.

[130] CIA, Nazi War Crimes and Japanese Imperial Government Records Interagency Working Group: Leers, Johannes von (Complete file), hierin: 'Chief of Base, Frankfurt, Recent Activities of Prof. Dr. Hermann Wirth, 25 January 1957'. Martin Finkenberger, 'Johann von Leers und die "faschistische Internationale" der fünfziger und sechziger Jahren in Argentinien und Egypten', in: Zeitschrift für Geschichtswissenschaft 59 (2011), p. 522-543, hier 530-537. Vgl. Johann von Leers, 'Die Forschungen von Herman Wirth', in: Der Weg (1951).

[131] Werner Smoydzin, Hitler lebt! Vom internationalen Faschismus zur Internationale des Hakenkreuzes, Pfaffenhoven a.d. Ilm 1967, p. 137-138 (Detmold 1959). Smoydzin was een senior medewerker van de Verfassungsschutz.

[132] Jost Hermand, Zuhause und anderswo: Erfahrungen im Kalten Krieg, Keulen 2001, p. 96 en 203. Als goede vrienden van Wirth noemt hij de extreemrechtse schrijvers Hans Grimm en Erwin Guido Kolbenheyer, die op hun beurt tot de vaste medewerkers van Der Weg behoorden. 'Nazis in Buenos Aires after 1945: An Argentine Appraisal', in: The Wiener Literary Bulletin 11 (1957), nr. 1-2, p. 10.

[133] De Herman-Wirth-Gesellschaft behoorde in 1959 tot de deelnemende organisaties van de neonazistische bijeenkomst bij het Hermannsdenkmal. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 62-63. Hierover vooral: Ralf-Dieter Wilhelm, 'Das Hermannsdenkmal an der Grenze seiner Sprachfähigkeit: Ringen um nationale Identität in den fünfziger Jahren', in: Rosenland: Zeitschrift für lippische Geschichte, nr. 23 (december 2019), p. 2-35, hier 21. Ingo Wiwjorra, 'Die Externsteine Herman Wirths als "Herz-Haupt-Stätte des Abendlandes" und als Szeneort völkisch-religiöser Sammlung und Besinnung', in: Larissa Eikermann et al. (red.), Die Externsteine: Zwischen wissenschaftlicher Forschung und völkischer Deutung, Münster 2018, p. 421-450, hier p. 429-432. Stefanie Haupt, 'Walther Machalett und die Entstehung des "Forschungskreises Externsteine"', in: Rosenland: Zeitschrift für lippische Geschichte, Nr. 15 (september 2013), p. 77-102. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[134] Wiedemann, Rassenmutter und Rebellin, p. 188.

[135] Nicholas Goodrick-Clarke, Black Sun: Aryan Cults, Esoteric Nazism, and the Politics of Identity, New York/Londen 2002, p. 128-150. Strube, 'Erfindung des esoterischen Nationalsozialismus ', p. 228-229, 233-236. Stéphane François, 'Un exemple de contre-culture nazi: le cycle thuléen de Wilhelm Landig', in: Cécilia Fernandez & Olivier Hanse (red.), A contre-courant – Gegen den Strom: Résistances souterraines à l'autorité et construction de contrecultures dans les pays germanophones au XX^e siècle, Bern etc. 2014, p. 71-86 (hier online). Pontolillo, Black Sun Unveiled, p. 465-480. Wilhelm Landig, Götzen gegen Thule: Ein Roman voller Wirklichkeiten, Hannover 1971, p. 338-343. Dez., Wolfszeit um Thule, Wenen 1980. Dez., Rebellen für Thule: Das Erbe von Atlantis, Wenen 1991. Gearchiveerd op 22 november 2021.

[136] Over de Gesellschaft für Vor- und Frühgeschichte als knooppunt in het internationale neonazi-netwerk: Karl Banghard, 'Die DGUF-Gründung 1969 als Reaktion auf den extrem rechten Kulturkampf', in: Archäologische Informationen 38 (2015), 433-452. Spanuth distantieerde zich uitdrukkelijk van Wirth en diens matiarchaatsthese; hij had daarentegen al vroeg relaties met de concurrerende kringen rond Amt Rosenberg: Wegener, Das atlantidische Weltbild, p. 58-59. Bollmus, Das Amt Rosenberg und seine Gegner, p. 259 (noot 3), 315 (noot 158). Vgl. [Bernhard Beyer], J. Spanuth, das SS-Ahnenerbe und die Atlantisforschung vor Helgoland, Atlantisforschung.de (geraadpleegd 1 mei 2020). Gearchiveerd op 19 april 2023.

[137] Wiwjorra, Herman Wirth, p. 117. Vgl. Herbert Illig, 'Horken, Krohne, Krieg und Nachkrieg: Ein musischer Prähistoriker aus Gräfelfing', in: Zeitensprünge: Interdisziplinäres Bulletin 25 (2013), nr. 3, p. 9-29. Gearchiveerd op 29 maart 2020.

[138] "Diesmal wird aus dem tragischen Unrecht, das Machthabende des Dritten Reiches, in Nachfolge ausländischer Vorbilder, dem Judentum zufügten, auf Grund der ~~phantastischen~~ Zahl der 6 Millionen umgebrachter Juden ein riesiges Geschäft gemacht". Wirth, Gutachten [...] in Sachen RA Wilhelm Prothmann (1958), Viöl 2007. Horst Mahler, Beweisantrag im Judäismus-Prozess, z.pl. [2019], p. 50-53, 169-188, hier 50 (met herstel van het weggeretoucheerde woord). Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 190. Raphael Gross, 'Zum Fortwirken der NS-Moral. Adolf Eichmann und die deutsche Gesellschaft', in: Raphael Gross en Yfaan Weiss (Hg.), Jüdische Geschichte als allgemeine Geschichte: Festschrift für Dan Diner zum 60. Geburtstag, Göttingen 2006, p. 212-231, hier 226, 231.

[139] De beoogde titel voor het Palästinabuch luidde oorspronkelijk: 'Das Rätsel der Großsteingräber Palästinas: Von JAU bis Jesus' of 'Das Rätsel der palästinensischen Megalithkultur'. Vanaf 1963 was dit 'Zwischen Nordsee und See Genezareth', met als ondertitel 'Der Heilbringermythos vom Kreuzgott der Großsteingräberreligion' of 'Abendländisch-morgenländische Gemeinschaft der Großgräberzeit'. Zijn laatste lezing over het onderwerp was in 1976. Wirth, Ura Linda Chronik, p. 171. Was heißt Deutsch (1934), p. 10. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 411, 425, 488, 492, 510, 568, 575, 576, 3148. De nieuwe titel verwijst naar het klassieke werk van Julius Langbein, Rembrandt als Erzieher (1890).

[140] Miguel Serrano, Adolf Hitler, el último Avatãra, Santiago 1984, Santa Fé de Bogotá, Columbia 2000, p. 99, vert. Adolf Hitler, the Ultimate Avatar, z.pl. 2011, p. 79, 295. Dez., Manú: "Por el hombre que vendrá", 1991, vert. Manú: For the Man That Comes, Melbourne 2012, dl. 1, p. 95, 97; dl. 2, p. 23-25; 114, 117, 150. Het gesprek vond plaats op 3 september 1979, een dag nadat Serrano Jürgen Spanuth had geïnterviewd. Zie voor de zgn. chazarenhypothese: Wirth, Gutachten [...] in Sachen RA Wilhelm Prothmann, bijlage 2 (1980). Goodrick-Clarke, Black Sun, p. 237, 296. Landig, Wolfszeit um Thule, p. 186 ff. Dez., Rebellen für Thule, p. 451 ff. Eduard Gugenberger, Franko Petri & Roman Schweidlenka: Weltverschwörungstheorien: Die neue Gefahr von rechts, Wenen 1998, p. 130, 180.

[141] Serrano was van 1962 tot 1970 gestationeerd in Wenen en daar raakte bevriend met Wilhelm Landig; hij woonde daarna in Zwitserland en keerde na de staatsgreep van 1973 terug naar Chili. Goodrick-Clarke, Black Sun, p. 190. Pontolillo, Black Sun Unveiled, p. 489-526. Gustavo Guzmán, 'Miguel Serrano's Antisemitism and its Impact on the Twenty-First-Century Countercultural Rightists', in: Analysis of Current Trends in Antisemitism (ACTA) 40 (2019), nr. 1. Gearchiveerd op 22 november 2021.

[142] Julius Evola, Il cammino del cinabro, 1963, vert. als The Path of Cinnabar: An Intellectual Autobiography, Londen 2009, p. 99-102. Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 127, 166. Arthur Branwen, Julius Evola e Herman Wirth, Parma 2007. Goodrick-Clarke, Black Sun, p. 57. Mark Sedgwick, Against the Modern World: Traditionalism and the Secret Intellectual History of the Twentieth Century, Oxford 2009, p. 106, 298. Mahsarski, 'Prähistorische Archäologie als politische Großveranstaltung', p. 99-100. Godwin, Atlantis and the Cycles of Time, p. 165-166. Guénon las overigens geen Duits.

[143] Vgl. Jan Piebenga in Leeuwarder Courant, 9, 10 en 12 mei 1961: "een wat wilde brochure van een gekwetste en in zichzelf opgesloten oude man", maar "ideëel te zien [...] te gevaarlijk" om dood te zwijgen. Wirth schreef naar aanleiding hiervan een uitvoerige reactie, die niet geplaatst werd, alsmede twee brieven aan Piebenga. RHC Tresoar, Leeuwarden: 'Herman Wirth', skreaun nei oanlieding fan artikels fan Jan Piebenga yn de Leeuwarder Courant op 9,10 en 12 maaie 1961, mei 2 brieven oan Piebenga 24.4.1961 en 6.6.1961 / W.R.B.

[144] Michael Beck, 'Der Irrtum des Nationalsozialismus und seiner Nachfolger: Zur aktuellen Ursymbolforschung von Hermann Wirth', in: Zeitschrift für Geopolitik in Gemeinschaft und Politik 31 (1960), afl. 12, p. 7-11. Redacteur van dit Derde Weg-tijdschrift was de pacifist Georg Jentsch (1908-1968), een oud-nazi die een aanhanger van Wirths denkbeelden was. Vgl. Georg Jentsch, Wiedererweckung der Einen Welt: Leitbilder des mündigen Menschen, red. Ilse Köhler & Rolf Hinder, Bellnhausen über Gladenbach/Hessen 1973. Ook Werner Haverbeck ontwikkelde in de jaren veertig en vijftig sterke sympathieën voor het Oostblok.

[145] Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 260. Vgl. Heß, Das Fossum-Rätsel.

[146] De stichtingsdatum van beide verenigingen is onzeker. Zie: Alexander, 'Herman Wirth' (1954/1957). Wiwjorra, Herman Wirth, p. 98 (ca. 1955/1957), 104. Dez., 'In Erwartung', p. 416 (1956). Junginger, 'From Buddha to Adolf Hitler', p. 164 (1954). Baumann, Verzeichnis der Schriften, nrs. 189, 192-195, 207, 212, 218, 219, 222, 3241-43, 3147, 3259, 3315, 3325, 3332-34, 3347, 3365. De oorspronkelijke Herman-Wirth-Gesellschaft (ook Gesellschaft für Geistesurgeschichte genoemd) werd in 1933 ontbonden, maar maakte in 1934 een doorstart als Deutsches Ahnenerbe e.V. Deze organisatie werd in 1935 de facto overgenomen door de Forschungsgemeinschaft Deutsches Ahnenerbe e.V. Zie: Maharsky, The Ahnenerbe, p. 11-15

[147] Pringle, The Master Plan, p. 302.

[148] Ingo Wiwjorra, 'Die Externsteine Herman Wirths'. Erich Kittel, 'Die Externsteine als Tümmelplatz der Schwarmgeister', in: Lippische Mitteilungen aus Geschichte und Landeskunde 33 (1964), p. 5-68. Haupt, 'Machalett', p. 87. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 38, 62-63, 268-272. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[149] Matthias Wenger, Sonne, Mond und Externsteine: Wege und Irrwege der Alternativen Archäologie am Beispiel Walther Machaletts. Eine geistes- und ideologiegeschichtliche Spurensuche in seinem Lebenswerk, Horn-Bad Meinberg 2012, p. 18. Gearchiveerd op 15 oktober 2022.

[150] Wiwjorra, 'Die Externsteine Herman Wirths' (2018).

[151] Vgl. Frank Uekötter, The Green and the Brown: A History of Conservation in Nazi Germany, Cambridge 2006, p. 58-60.

[152] Wiedemann, Rassenmutter und Rebellin, p. 194-198. Vgl. echter de instemming uit oud-nazikringen: Walter Drees, Herman Wirth bewies: die arktisch-atlantische Kulturgrundlage schuf die Frau, Vlotho-Valdorf [1987]. Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[153] James Danaqyumptewa oftewel Jimmy Kootshongsi (1916-1999, kortweg Jimmy Koots) behoorde tot de Hopi traditionalisten die vanaf 1973 meermalen Europa bezochten. Een reisgids bericht dat hij "recently visited the Externstones felt strong energy and was able to 'read' many of the messages there". Wirths medestanders Waltraud Wagner en haar schoonzoon Andreas Lentz fungeren als begeleiders. Ook zijn laatste bezoek aan Wirth in 1979 kreeg de nodige aandacht in de media. Roman Schweidlenka, 'Jugendkulturen und ihr Bezug zum Rechtsextremismus in Geschichte und Gegenwart', in: Udo Schuster (red.), Rassismus im neuen Gewand. Herausforderungen im Kommunikationszeitalter 4.0, München 2017, p. 275-297, hier 276-277. Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 17, 122. Wiliam Simons (red.), A Pilgrim's Guide to Planet Earth: Traveler's Handbook & Spiritual Directory, San Rafael, CA 1974, p. 113. Marco Bischof, 'Die Geschichte der Wiederentdeckung der Geomantie', in: Hagia Chora: Zeitschrift für Geomantie nr. 7-10 (2000-2001). Gearchiveerd op 16 mei 2023.

[154] Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 123-125 (Abendländischer Besinnungskreis Heimatreligion). Vgl. Gerhard Heß, 'Suche nach der Urwahrheit', in: Dez., Oding-Wizzod: Gottesgesetz und Botschaft der Runen, München 1993. Dez., Oding-Wegbeschreibung (2013); England erfand den "Totalen Krieg" (2020), op G-O-D Glaubensgemeinschaft ODING Deutschland (geraadpleegd 19 mei 2020). Heß was afkomstig uit kringen rond de nieuwrechtse Nationalrevolutionäre Bund (NRB) en een tijdlang lid van de Armanen-Orden. Hij nam later afstand van traditionele neonazi's, hoewel zijn artikelen ook in esoterisch-nazistische bladen werden afgedrukt (deels onder pseudoniem). James Pontolillo, The Black Sun Unveiled: Genesis and Development of a Modern National Socialist Mythos, Kingsport, MA 2013, p. 597-603. Julian Strube, 'Die Erfindung des esoterischen Nationalsozialismus im Zeichen der schwarzen Sonne', in: Zeitschrift für Religionswissenschaften 20 (2012), p. 223-268, hier 244. Over de NRB: Bundesinnenministerium, Verfassungsschutz '75, Bonn 1976, p. 38. Richard Stöss, Die extremen Rechte in der Bundesrepublik: Entwicklung – Ursachen – Gegenmassnahmen, Opladen 1989, 151-152.

[155] Alexander, 'Herman Wirth'. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 439, 3393 (14 februari 1980).

[156] Werner Pieper en Eugen Pletsch, 'Mein Leben ist immer geistige Revolutionsarbeit gewesen: Ein Gespräch mit Prof. Wirth', in: Humus, Nr. 1/2 (oktober 1979), p. 127-131. Vgl. Ura Linda Buch, p. 144-145: "Denn es ist die heilige Wende, die Zeit des Stirb und Werde, wo die Toten, die Seelen der Ahnen auferstehen und wiedergeboren, wiederverkörpert werden in der Sippe".

[157] Serrano, Das Goldene Band, p. 181. Deze passage is later ingevoegd en komt niet voor in het origineel: El cordón dorado: Hitlerismo esoterico, Santiago 1978.

[158] Eberhard Baumann (Passau) aan Gerhard Heß, 27 april 1995, geciteerd in Heß, Oding - Wegbeschreibung.

[159] Baumann, Verzeichnis der Schriften, nrs. 230, 442-444, 3466-69, 3506. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[160] 'Schenkel der Göttlichen', in: Der Spiegel 40 (1980) (29 September). Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 119. Kerst Huisman, 'Herman Wirth, eens ûlebuorden-onderzoeker, nu opzichter van de heilige Almoeder-graal', in: Leeuwarder Courant, 1 november 1980. Gearchiveerd op 19 januari 2021.

[161] Zie vooral de apologie van Wirths assistent Roland Häke, Der Fall Herman Wirth, 1981. Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 128. Vgl. Helmut Bischoff, Gedenkrede für Professor Herman Wirth-Roeper-Bosch, [Dortmund] z.j. Een smaadproces dat de Wirth had aangespannen tegen de emeritus-predikant Klaus Weidenkaff, die de kwestie aanhangig had gemaakt, werd na zijn dood ten nadele van de erfgenamen beslist. Leeuwarder Courant, 17 juni 1981.

[162] De laatste bestuurders van de oude vereniging waren de juristen Heinrich Herrfahrdt (1890-1969) en Karl Alfred Hall (1906-1974) te Marburg; de leden werden in 1979 voor het laatst aangeschreven. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nrs. 228, 3401, 3425-29, 3433, 3561, 3585. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[163] Jens Mecklenburg (red.), Handbuch deutscher Rechtsextremismus, Berlijn 1996, p. 385.

[164] Gugenberger & Schweidlenka, Mutter Erde, p. 125-128. Het Mitteilungsblad des Arbeitskreises für Ursinnbildforschung bestond van 1983 tot 1986. Baumann, Verzeichnis der Schriften, p. 302-312.

[165] De naamsverandering in 1996 tot Ur-Europa e.V. Gemeinnützige Gesellschaft für europäische Urgeschichte had te maken met een schenking. In de doelstellingen kwam te staan dat de vereniging in het bijzonder de denkbeelden van Dr. Elisabeth Neumann-Gundrum dient te verbreiden. In 2010 werd het tweede naambestanddeel veranderd tot Gemeinnützige Gesellschaft für prähistorische Geschichte, Kultur und Religion.

[166] Het ging om 3.000 boeken en tijdschriften, verder gipsafgietsels, afbeeldingen en fotonegatieven. Burgstaller kende Wirth vermoedelijk al uit diens tijd bij de Ahnenerbe, hij werkte nauw samen met oud-SS'er Richard Wolfram, wiens bijdragen aan de Österreichischer Volkskundeatlas vooral door Wirth lijken te zijn geïnspireerd: Franz Mandl, 'Das Erbe der Ahnen: Ernst Burgstaller / Herman Wirth und die österreichische Felsbildforschung', in: Mitteilungen der ANISA 19/20 (1999), afl. 1/2, p. 41–67 (hierde verkorte versie met aanvullingen tot 2012). James Dow, Heinrich Himmler's Cultural Commissions: Programmed Plunder in Italy and Yugoslavia, Wisconsin 2018, p. 41. Gearchiveerd op 18 november 2022.

[167] Vgl. 'Demker: Det ariska urhemmet återfinns nu i ett traktorgarage', in: Borås Tidning, 21 mei 2017. Gearchiveerd op 4 juli 2022.

[168] Gerhard Heß stelt dat Wirth hem een maand voor zijn dood had belast met de afwikkeling van zijn geestelijke nalatenschap, maar had verzuimd dit in een testament vast te leggen. Inge had volgens hem een verstoorde verhouding met haar ouders die mogelijk samenhing met haar huwelijk met een Nichtdeutscher. Hij benadrukt verder dat zij zich bij haar bezoek liet vergezellen van haar farbige Neffe. Gerhard Heß, Herman Wirth – Zwischen Wahrheit und Wirrung. Dez., Oding - Wegbeschreibung (2013), G-O-D: Glaubensgemeinschaft Oding Deutschland. Baumann, Verzeichnis, p. 68-69. Over zijn eigen racistische en rechts-nationale opvattingen laat Heß geen twijfel: England erfand den "Totalen Krieg" (2020) (websites geraadpleegd 19 mei 2020). Deels onder pseudoniem werden zijn artikelen ook in nazistische bladen afgedrukt. Julian Strube, 'Die Erfindung des esoterischen Nationalsozialismus im Zeichen der schwarzen Sonne', in: Zeitschrift für Religionswissenschaften 20 (2012), p. 223-268, hier 244. James Pontolillo, The Black Sun Unveiled: Genesis and Development of a Modern National Socialist Mythos, Kingsport, MA 2013, p. 597-603.

[169] Jan Raabe & Dana Schlegelmilch, 'Die rezente extreme Rechte und das Germanentum', in: Graben für Germanien – Archäologie unterm Hakenkreuz, Tentoonstellingscatalogus Focke-Museum, Bremer Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte, 10 maart tot 8 september 2013, Stuttgart/Bremen 2013, p. 172-178, hier 197. Gearchiveerd op 7 februari 2023.

[170] Vgl. Wolfram Zarnack, '300 Jahre europäischer Geschichte erfunden? Ein Beitrag zur Geschichte des Christentums', in: Wilhelm Kammeier (red.), Die Fälschung der deutschen Geschichte: Der zweite große Angriff; neue Beweise zur Zerstörung und Verfälschung der deutschen und europäischen Geschichte [...], 11e dr. Viöl 2000, p. 347-434 (verschenen bij de antisemitische Verlag für ganzheitliche Forschung). Gert Meier, Wilhelm Kammeier, Heribert Illig und Wolfram Zarnack: Drei Matadore der Chronologiekritik, Keulen 2013 (= Forschungshefte Externsteine-Kultur, afl. 16).

[171] Schnurbein, Nordic Revival, p. 273. Gearchiveerd op 30 maart 2023.

[172] Gugenberger, 'Wirth: Der Ahnerinnerer', p. 93. Dahl, Radikalare än Hitler?, p. 102. Paul A. Rohkst: Für die Freiheit der wissenschaftlichen Forschung, Ur-Europa.de, 2011. Vgl. echter Kai Budler: "Ur-Europa" mit braunem Personal, Publicative.org, 13 oktober 2012 (ook hier). Voorzitter Joachim Bennien en diens voorganger erevoorzitter Paul Rohkst spraken nog in 2015 op een rechts-radicale bijeenkomst. Gedächtsnisstätte Guthmannshausen, 1. Halbjahresprogramm 2015 (allen geraadpleegd 20 mei 2020). Over de oudgediende Rohkst: Hans-Gerd Jaschke, Entstehung und Entwicklung des Rechtsextremismus in der Bundesrepublik: Zur Tradition einer besonderen politischen Kultur, dl. 1, Opladen 1984, p. 136.

[173] Pressemitteilung / Arbeitskreis wider die völkischen Schwarmgeister an den Externsteinen, 30.05.2011, Antifaschistische Datenbank: Die extreme Rechte in Ostwestfalen-Lippe (www.hiergeblieben.de). Pressemitteilung, 29.05.2012, Ibidem. Reactie van de Forschungskreis Externsteine e.V.: Der Forschungskreis Externsteine und Jan Raabe – eine aktuelle Dokumentation, 2014 (Wirth: "zweifellos ein außerordentlich kenntnisreicher Symbolforscher"). Anno 2020 zijn op website van de Forschungskreis Externsteine vrijwel geen verwijzingen meer te vinden naar auteurs als Wirth, Teudt en Machalett (alles geraadpleegd 27 mei 2020). Gearchiveerd op 28 mei 2023.

[174] Uwe Topper, Zur Erinnerung an Dr. Gert Meier (Kassel 1937 - Köln 2019): Ein Nachruf, februari 2019, Chronologiekritik.net. Budler: "Ur-Europa" (beide geraadpleegd 20 mei 2020).

[175] 'Hagall – Die Allumfassende?', in: Antifaschistisches Infoblatt nr. 49 (okt.-nov. 1999), p. 43-45. Rainer Fromm: 'Rechtsradikalismus in der Esoterik', in: Ingolf Christiansen, Rainer Fromm & Hartmut Zinser, Brennpunkt Esoterik: Okkultismus, Satanismus, Rechtsradikalismus, Hamburg 2004, p. 122-189, hier 175–177.

[176] Dit beweert althans de Zwitserse archeologe Martine Schäfer, die Herman(n) Wirth echter verwisselt met de oudheidkundige Heinz Willi Wirth (1928-2012) en hem tevens gelijkstelt aan de 1938 vermelde Friedrich Wirth. Martina Schäfer, Die Geschichte des Institutes für Ur- und Frühgeschichte an der Universität zu Köln, MA-scriptie, Keulen 2017. Dez., 'Rechts, Links, Geradeaus? Zum Sprachduktus deutscher Prähistoriker zwischen 1935 und 1965', in: Leipziger online-Beiträge zur Ur- und Frühgeschichtlichen Archäologie 1 (2003), p. 1-27, hier 14-15. Dez., Wolfsfrau im Schafspelz, p. 51-52, 62-63, 66, 70, 81, 105. Vgl. Herbert Kühn, Vorgeschichte der Menschheit, dl. 2: Neusteinzeit, Keulen 1963, p. 75 ("... die heilige Urschrift der Menschheit ..."). In dit noemt Schäfer ook het werk van de amateurarcheologe Marie E.P. König (1899-1988) uit Saarbrücken, dat kennelijk weer beïnvloed werd door Kühn. Dez., Wolfsfrau, p. 107-118,

[177] Marija Gimbutas – sympathisant van de extreemrechtse Nouvelle École – woonde mogelijk een van Wirths laatste lezingen te Augsburg in februari 1980 bij; ze leidde van 1967 tot 1980 vijf grote opgravingen in Zuidoost-Europa. Haar boeken gaf ze uit bij Pearsons Institute for the Study of Man; haar denkbeelden over de herkomst van de Joodse cultuur lijken op die van Wirth. Meret Fehlmann, 'Das Matriarchat: Eine vermeintliche uralte Geschichte', in: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 106 (2010), p. 265-288. Schnurbein, Norse Revival, p. 226-227. Marija Gimbutas, 'The "Monstrous" Venus of Prehistory: Devine Creatrix', in: Joseph Campbell & Charles Musèl (red.), In All Her Names: Explorations of the Feminine in Divinity, San Francisco 1991, p. 25-54, hier 50-51, 53. Vgl. in dezelfde bundel Joseph Campbell, p. 129 (noot 97). Susan Ware (red.), Notable American Women: A Biographical Dictionary Completing the Twentieth Century, Cambridge MA 2004, p. 235.

[178] Werner Müller, Amerika, die alte oder die neue Welt?, Berlijn 1982. Michael Spöttel, Die ungeliebte "Zivilisation": Zivilisationskritik und Ethnologie in Deutschland im 20. Jahrhundert, Frankfurt am Main 1995, p. 164, 170, 176, 243-244.

[179] Rudolf Pannwitz, Das Werk des Menschen, Stuttgart 1968, p. 39, 49. Vgl. ook de sinoloog Hermann Köster, in: Monumenta Serica 15 (1956), 223, alsmede de filosoof Purvezji Jamshedji Saher (1932-2011), Symbole: die magischen Geheimsprache der Poesie, Ratingen 1968. De laatste promoveerde op The Problem of symbolism, Freiburg im Breisgau 1956.

[180] Forsite-eigenaar Dennis Krüger publiceerde in 2018 het boek Hyperborea, over een verzonken prehistorische cultuur in de Noordzee, geheel in lijn met het werk van Wirth. Andere betrokken uitgeverijen betreffen Neue Erde te Saarbrücken (Andreas Lentz) en Die Goden e.V. te Herborn-Schönbach (Günther Gabke). De belangrijkste werken werden in 1993 herdrukt door de neutrale Verlag der Manufaktur te Horn-Bad Meinberg (Norbert Ney). Wirths antisemitische Gutachten uit 1958 werd uitgegeven door een tak van het extreemrechtse Bohlinger Verlagcomplex te Viöl. De bio-bibliografie van Eberhard Baumann (1995) verscheen bij de neonazistische Uwe Berg-Verlag te Toppenstedt. De biografieën van Aat van Gilst (2006) en Arend Huussen (2018) werden op de markt gebracht door Uitgeverij Aspekt te Soesterberg/Nieuwegein van de rechts-nationale historicus Perry Pierik. Over de uitgevers Dietrich en Roland Bohlinger, huisdrukkers van de Bund für Deutsche Gotterkenntnis: Patrick Schwarz, 'Verlag für ganzheitliche Forschung und Kultur', in: Brigitte Mihok (red.), Handbuch des Antisemitismus. Judenfeindschaft in Geschichte und Gegenwart, dl. 6: Publikationen, Berlijn/Boston 2013, p. 727-728.

[181] Gert Meier & Dirk Müller-Brilon, Täter und Opfer: Wilhelm Teudt - Herman Wirth - Walther Machalett - Elisabeth Neumann-Gundrum: zum Umgang mit Laienforschern an den Externsteinen, 2^e dr. Keulen 2013 (Forschungshefte Externsteine-Kultur, nr. 10).

[182] Alain de Benoist, Vu de droite: anthologie critique des idées contemporaines, Parijs 1977, hst. 'Helgoland : Atlantide'. Vgl. Robert Steuckers, 'Herman Wirth (1885–1981)', in: Vouloir nrs. 101-104 (januari 1993), p. 1-5 (opnieuw als: L’œuvre de Herman Wirth (1885-1981), Centro Studi La Runa, 2011) (geraadpleegd 8 april 2020). Wegener, Das atlantidische Weltbild, p. 21, 58, 119. Vgl. ook de necrologie van de kunsthistoricus en schilder Marc Eemans (1907-1998), 'Herman Wirth en de Indo-Europese voorgeschiedenis' (1981). Gearchiveerd op 24 maart 2023.

[183] Herman Wirth, Ura Linda: Una saga indoeuropea; il popolo frisone, Milaan 1989. Dez., Introduzione a l’Aurora dell’umanità, Genua 2013. Michele Ruzzai, “Der Aufgang der Menschheit” di Herman Wirth: traduzione in corso…, 2017 (blog) (geraadpleegd 15 april 2020). Gearchiveerd op 25 maart 2023.

[184] Logghe gaf eerder het blad Mjöllnir uit, waarin ook enkele hoogbejaarde leden van de Volksche Werkgemeenschap publiceerden. Harry Westerink, 'Ankh-Hermes bijna in zee met extreem-rechtse auteur', in: De Fabel van de Illegaal nr. 27 (februari 1998) (geraadpleegd 27 mei 2020). Vgl. Koenraad Logghe, Eigen tradities: de Reuzenommegangen; De St. Evermaruskultus, Kieldrecht: Herman Wirth Genootschap, 1989. Baumann, Verzeichnis, nr. 3770, 3774 (1989). Gearchiveerd op 17 januari 2021.

[185] Viktor Shnirelman, Ariiskii mif v sovremennom mire (The Arian Myth in the Modern World), Moskou 2015, hst. 7.3: Folk Archeology and Esoterics. Shnirelman ziet parallellen met de jaren dertig, zie hst. 3.2: Nazism and Paranauka over Wirth. Dez., 'Hyperborea: The Arctic Myth of Contemporary Russian Radical Nationalists', in: Journal of Ethnology and Folkloristics 2 (2014), p. 121-138. Gearchiveerd op 15 november 2022.

[186] Aleksandr G. Dugin, Giperboreiskaia teoriia: Opit ariosofskogo issledovaniia (Hyperborean Theory: The Experience of Ariosophical Research), Moskou 1993. Dez., 'Herman Wirth: Runes, Great Yule, and the Arctic Homeland', voorwoord bij de 2^e dr. o.d.t. Znaki Velikogo Norda: Giperboreiskaiia teoriiia (Signs of the Great North: Hyperborean Theory), Moskou 2008, p. 3-20. Dez., 'Herman Wirth’s Theory of Civilization', uit: Dez., Noomakhia: voinii uma, dl. 14: Geosofiia: gorizonti i tsivilizatsii (Noomakhia: Wars of the Mind, dl. 14: Geosophy – Horizons and Civilizations), Moskou 2017, p. 153-157. Hierover: Jafe Arnold, Mysteries of Eurasia: The Esoteric Sources of Alexander Dugin and the Yuzhinsky Circle, Research Masters Thesis, Amsterdam 2019, p. 72-73 ("one of the most extensive summaries and treatments of Wirth in any language").

[187] Andrei Kondratiev, 'Herman Feliks Virt i "Khronika Ura Linda"', in: Herman Wirth, Khronika Ura Linda: Drevneishaia istoria y Evropii, Moskou 2007, p. 3-96, p. 12. Manifesto of Arctogaia (1998) en German Virt, op Arctogaia.com (geraadpleegd 15 april 2020). Gearchiveerd op 25 augustus 2021.

[188] Aleksandr G. Dugin, 'German Virt: v poiskakh Sviatogo Graalia smislov' (Herman Wirth: In Search of the Holy Grail of Meanings, 1998), in: Dez., Filosofiia Traditsionalizma (Philosophy of Traditionalism), Moskou 2002, p. 135-167, hier 162. Vgl. Dez., 'Herman Wirth: Runes, Great Yule, and the Arctic Homeland' (vert. Jafe Arnold), voorwoord uit: Dugin, Znaki Velikogo Norda: Giperboreiskaia teoriia (Signs of the Great North: Hyperborean Theory), 1993, herdr. Moskou 2008, p. 3-20, hier p. 17. Doegin spreekt elders over "duizenden pagina's", maar geeft nergens een bronvermelding.

[189] Vadim Rossman, 'Anti-Semitism in Eurasian Historiography: The Case of Lev Gumilev', in: Dmitry Shlapentokh (red.), Russia between East and West: Scholarly Debates on Eurasianism, Leiden/Boston 2007, p. 121-192, hier 183, naar: Yurii Vorob'evskii, 'Zvezda i svastika' (Star and Swastika), in: Novoe russkoe slovo, 17 december 1993. De laatste beweert dat het manuscript al in de jaren vijftig is gestolen. Yurii Vorob'evskii, Put' k Apokalipsisu: Stuk v Zolotiie Vrata (The Path to the Apocalypse: Knocking on the Golden Gates), Moskou 1998, p. 83 (hier online). Gearchiveerd op 29 juli 2023.

[190] Aleksandr Doegin, 'The Racial Archetypes of Eurasia in the Oera Linda Chronicle' (1996) (transl. Jafe Arnold), in: Dez., Absoliutnaia Rodina (Absolute Homeland), Moskou 1999, hst. 8.

[191] Herman Wirth, Khronika Ura Linda: Drevneishaia istoria y Evropii (The Ura Linda Chronicle: The Oldest History of Europe), ed. Andrei Kondratiev, Moskou 2007, met een uitvoerige inleiding, p. 3-96: 'Herman Feliks Virt i "Khronika Ura Linda"' (Herman WIrth and the "Ura Linda Chronicle"; hier online, maar onder weglating van § 1-7, 27 en 3). Religiewetenschapper Andrei Viktorovich Kondratiev (geb. 1984) heeft zich toegelegd op het politiek-esoterische denken van het vooroorlogse Duitsland; hij wordt sinds 2010 vermist. Uitgeverij Ariana Mystica is gespecialiseerd in de ariosofie; de inleiding is te vinden op de rechts-radicale website Velesov Sloboda. Gearchiveerd op 18 april 2023.

[192] Wiwjorra, 'Externsteine', p. 432-433. Baumann, Verzeichnis der Schriften, nr. 55, 60, 96, 107, 108, 289. Scribblings of Unknowing (blog): Herman Wirth and Questenburg, 2011. Gerhard Heß: Das Questenfest. Glaubensgemeinschaft Oding, 2014 (geraadpleegd 13 april 2020).

[193] Wiwjorra, 'Externsteine'.

[194] Andreas Diesel & Dieter Gerten, Looking for Europe: Néofolk & Underground, Parijs 2008, dl. 1. Christine Kröger (red.), Sie marschieren wieder, Bremen 2005, p. 25-29.

[195] Baumann, Verzeichnis der Schriften, p.75. Gearchiveerd op 8 maart 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]