Graafschap Culemborg

Heerlijkheid Culemborg; Graafschap Culemborg
	Land binnen het Heilige Roomse Rijk (1318-1548); Land in Bourgondische Kreits (1548-1648); Vazalstaat van de Republiek (1588-1720); staat in Kwartier van Nijmegen (1720-1795)
Kaart
	Culemborg in 1665
Algemene gegevens
Hoofdstad	Culemborg
Talen	Diets (Middelnederlands), Nederlands
Regering
Regeringsvorm	Graafschap
Staatshoofd	Graaf

De heerlijkheid Culemborg of Kuilenburg, in 1555 verheven tot graafschap, in de huidige provincie Gelderland was een zelfstandige heerlijkheid, die tot 1720 in principe geen deel uitmaakte van de Verenigde Provinciën maar er in de praktijk wel grotendeels van afhankelijk was. Het bestond uit de stad Culemborg en de dorpen Everdingen, Goilberdingen en Zijderveld.

Geschiedenis bewerken

In 1318 ontving Culemborg van de heer, Jan van Beusichem, stadsrechten. Sinds 1344 bezaten de heren van Culemborg ook de heerlijkheid Werth ("Weert") bij Borken. Het wapen van deze heerlijkheid (zwarte leeuw in zilver) werd opgenomen in het wapen van de heerlijkheid Culemborg (drie rode zuilen in goud).

Kort vóór het overlijden van de laatste vrouwe van Culemborg, Elisabeth van Culemborg (overleden: 9 december 1555 en gehuwd met Antoon I van Lalaing), verhief keizer Karel V de heerlijkheid tot graafschap. Floris van Pallant, een kleinzoon van haar oudste zuster, erfde het graafschap. Floris was ook heerser in het rijksgraafschap Wittem en speelde een belangrijke rol in de Nederlandse opstand tegen het koninklijk gezag. In 1639 kwam het graafschap aan graaf Philip Theodoor van Waldeck-Eisenberg via zijn moeder Anna van Baden-Durlach. De laatste graaf van Waldeck-Eisenberg, George Frederik (overleden 1692) liet het graafschap na aan zijn dochter Henriette, die gehuwd was met hertog Ernst Frederik van Saksen-Hildburghausen. In 1709 werd de heerlijkheid Werth verkocht aan het prinsbisdom Münster.

Hertog Ernst Frederik verkocht het graafschap in 1720 aan de Staten van het Kwartier van Nijmegen, die het op hun beurt in 1748 aan stadhouder Willem IV schonken. De Oranjes voeren nog steeds de titel graaf of gravin van Culemborg.

Protestantse Reformatie bewerken

In de zestiende eeuw waren de dopers in Culemborg actief, waartegen de Landdag zich in 1539 fel verzette. In 1534/1535 trad een inwoner van Culemborg, Wolter Tesschenmacher op bij de val van het Wederdopersrijk in Munster. In 1566 manifesteerden sympathisanten van de beeldenstormers zich met actieve medewerking van de graaf van Culemborg Floris van Pallandt. In datzelfde jaar droeg Floris de kapel van het Sint-Pietersgasthuis over aan de calvinisten, dat hiermee het eerste protestantse kerkgebouw in Nederland werd.^[1]

In de jaren 1570 was met name het Johan Willemsvolk vanuit Wesel actief in Culemborg.^[2] Het Volk van Johan Willemsz. was de grootste splintergroepering van de Batenburgse sekte die in haar optreden politieke kritiek combineerde met criminaliteit. Men leefde van roof en moord op het platteland in het grensgebied van Holland en Duitsland.^[3]

Het vrije gedoogbeleid tijdens de reformatie had in tegenstelling tot Holland, in Gelre nauwelijks gewerkt. De vrije heerlijkheid Culemborg was hierop een uitzondering.

Met de komst van de Duitse familie Van Waldeck-Eisenberg als graven van Culemborg deed het lutheranisme zijn intrede in Culemborg. In 1640 kwam een predikant over uit Duitsland om in de hofkapel van het kasteel de diensten te leiden voor de grafelijke familie en het personeel.^[4]

Heren en graven van Culemborg bewerken

regering	naam	geboren	overleden	familie
1271-1309	Hubert III van Bosinchem/Hubert I van Culemborg		1309	Afkomstig uit het geslacht Van Bosinchem^[5]
1296-1322	Jan I van Bosinchem		1322	zoon
1322-1347	Hubert IV van Bosinchem/Hubert II van Culemborg		1347	zoon
1347-1377	Jan II^[6]		1377	zoon
1377-1394	Gerard I		28-5-1394	broer
1394-1422	Hubert III		na 1439	zoon
1422-1452	Jan III		1-4-1452	broer
1452-1480	Gerard II		9-3-1480	zoon
1480-1506	Jasper	ca. 1456	21-11-1506	zoon
1506-1555	Elizabeth	1475	9-12-1555	dochter
1555-1598	Floris I van Pallandt	1537	29-9-1598	neef
1598-1639	Floris II van Pallandt	28-5-1578	4-6-1639	zoon
1639-1645	Philip Theodoor van Waldeck-Eisenberg	2-11-1614	7-12-1645	achterkleinzoon van Floris I
1645-1664	Hendrik Walraad van Waldeck-Eisenberg	28-3-1642	15-7-1664	zoon
1664-1692	Georg Frederik van Waldeck-Eisenberg	31-1-1620	19-11-1692	oom (broer van vader)
1692-1714	Louise Anna van Waldeck-Eisenberg	18-4-1653	30-6-1714	dochter
1714-1720	Ernst Frederik I van Saksen-Hildburghausen	21-8-1681	9-3-1724	zoon van zuster
1720-1748	Staten van het Kwartier van Nijmegen			Verkoop
1748-1766	Willem IV	1-9-1711	22-10-1751	Schenking
1766-1795	Willem V	8-3-1748	9-4-1806	zoon

Met de komst van de Bataafse Republiek hielden de graafschappen op te bestaan. Wegens de schenking aan Willem IV voert het hoofd van het Huis Oranje-Nassau (het Nederlandse staatshoofd) echter tot op de dag van vandaag de titel graaf/gravin van Culemborg.

Bronnen

Frijhoff, Willem (2003) 'De protestantse Reformatie in de Nederkwartieren' in: Het hertogdom Gelre. Geschiedenis, kunst en cultuur tussen Maas, Rijn en IJssel, p. 362-373 (Matrijs Utrecht)

Referenties

↑ Sporen van religieus erfgoed in Culemborg. Oudheidkundig Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden, Culemborg (mei 2010), "hoofdstuk 1", pp. 10-11.
↑ Frijhoff (2003) p. 366
↑ Mike Dash, vert. Tinke davids (2001) De ondergang van de Batavia: het ware verhaal (De Arbeiderspers). Gearchiveerd op 16 juli 2023.
↑ de Beaufort, R.F.P., Herma M. van den Berg (1968), De Betuwe. Staatsuitgeverij, Den Haag, "Culemborg", p. 189.
↑ Het geslacht was nauw verwant aan de Van Zuilen's.
↑ Gesloopt maar niet vergeten. Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden p. 4 (2009).

Literatuur

Jong, O.D. de (1957) De Reformatie in Culemborg (Assen), dissertatie
Neve, Paul L. (1972) Het Rijkskamergerecht en de Nederlanden (Assen)
Voet van Oudheusden (1753) Historische beschryvinge van Culemborg (Vonk van Lynden, Utrecht) Gedigitaliseerd^{[dode link]}

[1] Sporen van religieus erfgoed in Culemborg. Oudheidkundig Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden, Culemborg (mei 2010), "hoofdstuk 1", pp. 10-11.

[2] Frijhoff (2003) p. 366

[3] Mike Dash, vert. Tinke davids (2001) De ondergang van de Batavia: het ware verhaal (De Arbeiderspers). Gearchiveerd op 16 juli 2023.

[4] Beaufort, R.F.P., Herma M. van den Berg (1968), De Betuwe. Staatsuitgeverij, Den Haag, "Culemborg", p. 189.

[5] Het geslacht was nauw verwant aan de Van Zuilen's.

[6] Gesloopt maar niet vergeten. Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden p. 4 (2009).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]