Gerard Wisse

Gerard Wisse (Middelburg, 24 maart 1873 – Doorn, 19 november 1957) was een Nederlandse predikant in de Gereformeerde Kerken in Nederland (1898-1921) en later in de Christelijke Gereformeerde Kerken. Ook was hij een aantal jaren verbonden als docent aan de Theologische Hogeschool van de Christelijke Gereformeerde Kerken te Apeldoorn. Wisse legde ook de grondslag voor de Spaans Evangelische Zending die op 1 juli 1950 werd opgericht.

Jeugd en afkomst

Gerard Wisse werd op 24 maart 1873 in Middelburg. De prediking van Mattheus Keulemans (1836-1902) raakte hem al op jonge leeftijd.

In zijn Memoires beschreef Wisse hoe hij werkzaam was met de vervulling van de doopbelofte:

"Ik herinner mij nog als de dag van gisteren, hoe ik op de leeftijd van ongeveer tien jaar mij reeds afzonderde in het verborgene op een plekje op de zolder waar ik een klein speelkamertje had; en ik daar op een zekere dag voor de Heere lag te schreien en te bidden over mijn zonden en zieletoestand, en hoe ik mijn ene hand op mijn voorhoofd legde, en uitriep: O Heere, hier hebt Ge het mij beloofd, toen ik gedoopt werd, dat Uw bloed, Heere Jezus, mij reinigt van alle zonden..." G. Wisse, Memoires

Op tienjarige leeftijd bestudeerde hij werken van de Hollandse oudvaders zoals Wilhelmus a Brakel, Bernardus Smytegelt en de Engelse puriteinen zoals John Bunyan. Geleidelijk ontwaakte bij hem het verlangen om predikant te worden.

Studie

Vanaf 1892 studeerde hij theologie in Kampen waar hij college ontving van de vermaarde dogmaticus professor Herman Bavinck (1854-1921). Tegelijkertijd volgde hij privélessen bij bekende filosoof Gerard Bolland (1854-1922) en onderhield met hem een vriendschappelijke correspondentie. Voor zijn christelijk geloof zag hij hierin geen bedreiging. Wisse schreef over Bolland:

"Ik geloof dat deze man met al zijn wijsheid en geleerdheid zich diep in zijn ziel bij tijden arm en onvoldaan vond, maar niet arm en missend genoeg om de kracht Gods en de wijsheid Gods in Christus te omhelzen" G. Wisse, Memories

Later organiseerde Wisse zelf filosofiecursussen en huurde in Zeist een zaal waar allerlei filosofische stromingen werden besproken. Daarbij vond hij steeds gelegenheid "het moderne ongeloof aan te vallen, en de waarheid des geloofs in het licht te stellen en te verdedigen." Hij zocht aanknopingspunten bij de filosofie om de waarheid van het christelijk geloof aan te wijzen. Het apologetische werk van Wisse kreeg waardering. De latere dr. K. Schilder (1890-1952) maakte Wisse als predikant in Kampen mee en kon hem op dit terrein waarderen.

Predikant (periode 1898-1928)

In 1898 legde Wisse kandidaatsexamen af en diende de Gereformeerde Kerken in Gouda, Leiden, Driebergen, Kampen en Bodegraven. In 1920 verliet Wisse plotseling de Gereformeerde Kerken en motiveerde dit met de stelling dat hij bezwaren had tegen de veronderstelde wedergeboorte. Hij zocht aansluiting bij de veel kleinere Christelijke Gereformeerde Kerk waar hij al snel een vooraanstaande rol kreeg. Hij diende na zijn overgang de gemeenten Arnhem en Utrecht.

Docentschap in Apeldoorn (1928-1936)

In juni 1928 werd hij door de synode tot docent aan de Theologische School in Apeldoorn benoemd. Als docent omvatte zijn vakkenpakket de ambtelijke vakken, apologetiek en wijsbegeerte. Wisse kreeg in zijn functie waardering maar ook kritiek op zijn functioneren. Zijn eigenzinnige optreden riep spanningen op. "Wisse was nooit op tijd, hield zich niet aan afspraken, had altijd een eigen mening" herinnerde Jan Hendrik Velema (1917-2007) zich als student. Ook zou hij de groepsvorming hebben bevorderd. Sommige van zijn studenten verlieten later de Christelijke Gereformeerde Kerken of legden de basis van Bewaar het Pand. Deze stichting werd in 1966 opgericht uit zorg over de koers van het kerkverband.

In 1936 publiceerde Wisse in De Wekker een serie artikelen die later in boekvorm werden uitgegeven: De ambtelijke bediening van den Christus in de gelovigen. Dit boekje werd een belangrijke inspiratiebron voor de prediking binnen de rechterflank van de gereformeerde gezindte.

Evenals vele andere collega’s uit die tijd bestreed Wisse de denkbeelden van de Zwitserse theoloog Karl Barth (1886-1968).

In 1936 beëindigde Wisse onverwachts zijn werk aan de Theologische Hogeschool van Apeldoorn waarbij aangaf dat dit was vanwege zijn gezondheid en die van zijn vrouw. Maar mogelijk waren er ook andere oorzaken. Gedurende zijn kerkelijke loopbaan bij de Christelijke Gereformeerde Kerk gebruikte hij deze excuses vaker om zich te onttrekken aan taken waar hij geen zin in had. Wisse miste de vrijheid om in het publiek te spreken en zijn pogingen om zich aan zijn verantwoordelijkheden als hoogleraar te onttrekken zorgden voor groeiende irritatie bij zijn collega's. Er waren bovendien sterke geruchten dat hij een affaire zou hebben gehad met zijn huishoudster en dat niet voor het eerst. In het openbaar bleven zijn collega's Van der Schuit, Van der Meiden en J.W. Geels waardering voor Wisse uitspreken.

Predikant periode 1936-1946

Na zijn loopbaan als docent was Wisse nog enige jaren verbonden als predikant in Amsterdam-Oost, hoewel hij hier niet woonachtig was maar in Doorn. Iemand als dominee Jan Buskes heeft Wisse tijdens diens Amsterdamse periode vele keren gehoord en zei daarvan: "Hij preekte eenvoudig, zeer persoonlijk, recht op het hart aan, aangrijpend. Onderscheidenlijk en bevindelijk. De oproep tot bekering ontbrak nooit." Tot zijn emeritaat (1 juli 1946) was hij verbonden aan Middelburg. Hier maakte hij ook de Tweede Wereldoorlog mee.

Politiek en sociaal leven

Niet alleen op kerkelijk gebied was Wisse actief maar ook op politiek en sociaal terrein. Een groot deel van zijn leven steunde Wisse de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) Als zodanig voerde hij talloze debatten, onder andere met de socialisten Domela Nieuwenhuis en Pieter Jelles Troelstra. Wisse had ook relaties met ‘den ouden Bram’ Abraham Kuyper. Viel er een avond te debatteren en kon Kuyper niet, dan stuurde hij soms een telegram naar Wisse met de tekst: "Ga daar heen en knap de zaak op." In zijn latere leven werd hij in het openbaar sympathisant van de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP)

In zijn brochures, tijdredenen en prediking hekelde Wisse het morele verval van Nederland, dat zich volgens hem in een hoog tempo voltrok. Hij waarschuwde tegen verwereldlijking en de genotscultuur. Van radio en in hogere mate de televisie had hij een grote afkeer. Door de tv dreigt het gevaar van volksvergiftiging. "Zucht naar rijkdom eer en macht kenmerkt schier heel het samenstel onzer zogenaamde samenleving en dat om dapper God te verloochenen en het zondige vlees uit te leven, op duizendvoudige wijze. In één woord: de zonde is ontzondigd geworden, er is geen zonde meer. En het jolige christendom doet even schandelijk mee, soms onder vrome vermomming. Ontken het maar, lach er maar om, gij ongelovige atheïst, humanist, materialist of hoe uw schandnaam ook moge luiden, maar God zal op Zijn beurt u belachen".

Tijdredenaar

Wisse was een geboren redenaar die grote groepen mensen in bekoring wist te brengen. Als jongen van zeventien sprak hij al in de achterbuurten van Middelburg waarbij hij de jeugd desnoods van de kermis ging ophalen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog ontpopte hij zich tot tijdredenaar wat inhield dat hij redes hield over de tekenen van de tijd. Wisse zag alle tijdsomstandigheden en gebeurtenissen in het licht van Gods openbaring. Ook vroeg hij aandacht voor deze thematiek in de zondagse prediking en ten gehore van hier gemobiliseerde Nederlandse en Engelse militairen.

In oktober 1939 hield hij in Rotterdam een tijdrede over De hedendaagse Jodenvervolging in de huidige wereldspanning. Hierin zegt hij: "In onze dagen komt in de haat tegen Israël de vijandschap uit tegen de God van de Jood, Die ook onze God is. En daarom kiezen wij in dit conflict de partij voor de jood." In 1933 waarschuwde Wisse tegen het fascisme en nationaalsocialisme. Hij schreef diverse artikelen zoals: Niet het Hakenkruis, maar het Christuskruis.

In november 1957, de maand waarin hij stierf, hield hij zijn laatste tijdrede in een stampvolle Koninginnekerk in Rotterdam over de Russische kunstmaan door de Russen, de satelliet Spoetnik. Hij interpreteerde deze ruimtepresentatie als een beeld van het godsdienstig namaakwerk. De echte maan is - naar Hooglied 6: 1 - beeld van schoonheid van Christus' bruidskerk. Lichamelijk is dit optreden een grote inspanning. Elf dagen later voelt hij het nog. "Die maan heeft me geen goed gedaan", schreef hij. De zondag voor deze ontboezeming preekt hij nog een keer in Driebergen. Op dinsdag 19 november 1957 overleed Wisse tijdens het doornemen van de post.

Waardering

Voor zijn werk is nog steeds belangstelling. Zo verschenen regelmatig herdrukken van zijn werk en ook wordt over zijn persoon nog gepubliceerd. Ook in Amerika is belangstelling voor Wisse. Twee van zijn werkjes werden in het Engels vertaald waaronder Christus ambtelijke bediening in de gelovige en het boekje over de vraag: Mag ik ten avondmaal gaan?

Het aantal boeken dat Wisse schreef ligt op de 100 waarvan als bekendste De droefheid naar God (1926). In zijn leven hield hij meer dan 10.000 redevoeringen.

De waardering voor Wisse is binnen bevindelijk-gereformeerde kringen groot. Binnen de rechterflank van de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Gemeenten en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland wordt met enige regelmaat over zijn geschriften gesproken.

In 1993 verscheen een biografie van Wisse geschreven door Joh. de Rijke en deze is getiteld Gerard Wisse, een profetisch prediker. Dit boek beschrijft behalve diens levensgeschiedenis uitvoerig zijn werken. Twee jaar later verscheen een biografie van Wisse geschreven door H. van der Ham getiteld Professor Wisse. Deze beschrijving is meer stichtelijk van aard. Behalve een levensgeschiedenis bevat dit boek ook meditaties van Wisse.

Kritiek

Tijdens zijn leven kreeg Wisse behalve waardering ook kritiek alsmede reserves ten aanzien van zijn persoonlijkheid en levenswandel. Rondom zijn persoon hangt een waaier van allerlei legendarische anekdotes en geruchtenstromen. In een gedetailleerde biografie Een wereld op zichzelf, Prof. Gerard Wisse (1873-1957) werd op basis van schriftelijk bronnenonderzoek en mondelinge overleveringen door historicus Niels van Driel betoogd "dat het beeld dat Wisse van zichzelf geschapen heeft in zijn Memoires en door eerdere biografen zou zijn overgenomen bijgesteld moet worden." Kritiek op de bevindingen van Van Driel was: "dat de bronnen die Van Driel noemt nogal subjectief gekleurd zijn. Het ontbreekt vaak aan harde bewijzen." Van Driel verdedigde zich hierop met "mijn boek is niet gebaseerd op losse, zelfgeselecteerde bronnen, maar op alle schriftelijke bronnen waarvan ik het bestaan kon vermoeden: notulen van alle geledingen van (kerkelijke) vergaderingen en eigentijdse correspondentie, hier en daar aangevuld met getuigenverklaringen. Bij de reconstructie van wat gebeurd is, heb ik jarenlang zitten puzzelen, totdat al mijn historische antennes signaleerden: zó moet het gegaan zijn." Hij wees erop "dat mensen door iemand als Wisse voor het leven beschadigd zijn, buiten de kerk terechtkwamen, doordat dominees belastende feiten niet wilden horen en kerkelijke instanties niet ingrepen." Het Nederlands Dagblad van 11 december 2020 ging mee in de resultaten van het boek van Van Driel en noemde Wisse "Duitsvriendelijk." Dit laatste werd eerder ontkend in het Reformatorisch Dagblad 27 september 2014.

De christelijk-gereformeerde (emeritus) hoogleraar Prof. dr. A. Baars gaf in een recensie van het boek aan "dat hij Van Driel erkende als een bekwaam historicus met oog voor historische details. Het uitgangspunt van dit boek over Wisse was volgens Baars legitiem, namelijk een onderzoek of eerdere verschenen boeken over Wisse protestantse heiligenverering bevatten." Baars bleef echter vragen houden bij veel zaken die door Van Driel worden gepresenteerd als feiten en noemde onderdelen uit het boek "suggestief." "De waarheid komt niet aan het licht, het boek blijft steken in hardnekkige geruchten."

De Apeldoornse hoogleraar en hoofdredacteur van De Wekker dr. A. Versluis wees er op, hoe christelijke historici in het verleden hebben nagedacht over de omgang met ongemakkelijke waarheden uit het verleden. Het gaat er volgens hem om de nagedachtenis van de naaste in leven te houden. "Daarom moeten we de naaste altijd met respect, liefde en genegenheid tegemoet treden, ongeacht of zijn persoon of standpunten ons aanstaan. Dat maakt bescheiden, maar ook eerlijk. Zwakheden moeten we niet uitvergroten, maar ook niet verzwijgen." Versluis begreep de reactie wie er gediend is met een biografie waarin slechts de negatieve kanten van Wisse benadrukt worden en de inhoud van zijn theologie slechts sporadisch aan bod komt. Hij wees erop dat er verschillende lessen te trekken zijn: "ambtsdragers moeten aanspreekbaar zijn op hun daden; laten we niet wegkijken bij de zonden van onszelf en anderzijds laten ambtsdragers hun ambtsgeheim serieus nemen – dan zou een deel van de geruchten over Wisses leven niet eens bekend zijn."

Werken

Selectie uit de geschriften van Wisse:

• Het Tolstoyisme, Kampen 1899
• Het sociale vraagstuk en de Staats(overheids)bemoeiing, Kampen 1901
• Handleiding bij de beoefening der Gereformeerde Geloofswaarheden, Kampen 1902
• Gij zult niet echtbreken, Moraal van het zevende gebod, Wageningen 1903
• Doe dat tot dat Hij komt, Verhandeling over het Heilig Avondmaal, Kampen 1906
• Het Pessimisme, Kampen 1907
• Geloof en Wetenschap, Kampen 1908
• De moderne Theosophie, Kampen 1909
• Uit het zieleleven, over geloofszekerheid, Kampen 1911
• De gereformeerde geloofsleer, Kampen 1911 (derde verbeterde druk)
• De Titanic en de Ark, Kampen 1912
• Het Spiritisme, Kampen 1913
• Jaarwisseling in wereldoorlog, Nijverdal 1915
• De wereldraadselen (Contra Haeckel) een boek inzonderheid voor ongelovigen en twijfelaars, Nijverdal 1915
• Een gebedsklacht onder de oordelen Gods 1917
• God en religie (een apologetische bijdrage), Dordrecht 1922
• Religie en christendom (een apologetische bijdrage), Dordrecht 1925
• De droefheid naar God, Dordrecht 1926
• De onvergeeflijke zonde (Over de zonde tegen de Heilige Geest), 1927
• De slang in het paradijs, Utrecht 1926
• Van Golgotha naar de olympiade, 1928
• Wie zal ons de steen afwentelen? en voor Petrus apart 1930
• Uit den Verbondsschat, Dordrecht 1931
• De ambtelijke bediening van den Christus in de gelovigen, Amsterdam 1937
• De zeven kruiswoorden, Amsterdam 1938
• De kroonprinses door God gekroond 1938
• De drie gezellinnen op de Pelgrimsreis, Dordrecht 1941
• De drie beesten uit de Openbaring, Dordrecht 1946
• Is Jezus de Christus? (een apologetische bijdrage), Utrecht 1949
• Mag ik ten avondmaal gaan? Utrecht, 1949
• Memoires, onvergetelijke bladzijden uit mijn levensboek, Utrecht 1953
• De Russische kunstmaan waargenomen door een religieuze kijker, Utrecht 1957
• Homiletiek, Verklaring en toepassing van het Woord Gods, Kampen 1980
• Wisse, G. De rechte godsvrucht, redactie H. van der Ham, (1994)
• De Heilsfeiten, van advent tot pinkstertriumf, Heruitgave onder redactie van Prof. dr. A. Baars (2007)
• De rechte godsvrucht, Heruitgave van brieven, meditaties en verhandelingen van Prof. G. Wisse met biografische inleiding onder redactie van ds. H. van der Ham (2007)
• Vrije genade, een selectie uit zijn preken. Met een inleiding van Prof. dr. A. Baars (2010)
• Pastorale brieven rond de heilsfeiten van een oude Doornse oefenaar (2011)
• Tijdredes van Prof. G. Wisse en andere predikanten in: Verheft de Banier deel II (2018)

Literatuur

• Rijke, Joh. de, Gerard Wisse. Een profetisch prediker (1993)
• Ham, H. van der, Professor Wisse. Aspecten van leven en werk (1995)
• Koops, E., "'De leeuw heeft gebruld.' Het gereformeerde gedachtegoed over de moderne cultuur voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog" (ongepubliceerde doctoraalscriptie, Groningen 2003) m.n. 77-78.
• Bosma, E.G., Oude waarheid en nieuwe orde. Bevindelijk gereformeerden en het nationaalsocialisme 1920-1950 (2015)
• Mastenbroek, J., Geoefend in genade. Uit het leven van tien godvrezende mannen (pagina 177-195) (2017)
• Driel, C.M. van, Een wereld op zichzelf. Prof. Gerard Wisse (1873-1957) (2020)
• Stolk, M., 'De eigen wereld van Prof. G. Wisse', in: Reformatorisch Dagblad (26 november 2020)
• Kempeneers, M.A., 'Niet in de geest van Noachs zonen', in: Reformatorisch Dagblad (30 november 2020)
• Driel, C.M. van, 'Reactie op boek Wisse niet in de geest van Calvijn', in: Reformatorisch Dagblad (3 december 2020)
• Baars, A., 'Een eenzijdig beeld van Wisse', in: Reformatorisch Dagblad (10 december 2020)
• Versluis, A., 'Nader Bekeken: Over de grens', in: De Wekker (8 januari 2021)

Bronnen, noten en/of referenties