Gebruiker:CalvinKeutgen/Lijst van letterkundige begrippen

Lijst van letterkundige begrippen in het Nederlandse taalgebied bewerken

  A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z  

A bewerken

Ab ovo
Vertelvorm waarin de geschiedenis of fabel (fabula/suzjet) verteld wordt vanaf het vroegste moment in de vertelde tijd.
Adagium
Een spreuk met een filosofische of morele inhoud, die vaak een handelingsprincipe, een regel of een tot zegswijze geworden levenservaring uitdrukt.
Adversaria
Een boek met mengelwerk.
Agnitio
Term die aangeeft dat een personage tot inzicht komt in de aard van de situatie waarin zij of hij zich bevindt. Dit veroorzaakt vaak de beslissende wending, de peripetie.
Allegorie (letterkunde)
Vorm van beeldspraak die een hele zin of meerdere zinnen wordt volgehouden, kan zowel een stijlmiddel als een genre aanduiden
Antimasker
Variant van het maskerspel
Antithese (stijlfiguur)
Term uit de stijlleer, die bestaat uit het tegenover elkaar plaatsen van twee noties. Ligt ten grondslag van veel andere stijlfiguren en wordt frequent gebruikt in zowel literatuur als ook alledaagse taal.
Apograaf
Afschrift van een tekst.
Archaïsme
Term voor een verouderde taalvorm, zinsconstructie of een verouderd woord

B bewerken

Bildungsroman
Roman waarin de opvoeding en karakterontwikkeling van de hoofdpersoon centraal staan, daarbij gaat het om de vorming van de held door zijn omgeving.
Boek (document)
Veelgebruikte manier om informatie vast te leggen in de vorm van tekst en afbeeldingen, een verzameling gevouwen vellen perkament of papier, die een bibliografische eenheid vormen en die gebonden kunnen worden in een boekband.
Bombast
Gekunsteld, hoogdravend en gezwollen taalgebruik dat een sterk overdreven en vaak hol klinkend effect heeft op de lezer.
Brevitas
In de moderne tijd als een typische kwaliteit van literatuur, bondige en beschrijvende tekst, zo min mogelijk uitweidingen.
Briefroman
Roman die bestaat uit gefingeerde brieven van één of meer fictieve personages.

C bewerken

Chiasme
Syntactische stijlfiguur waarbij herhaling (repetitio) niet parallel plaatsvindt, maar kruiselings (vandaar ook ‘kruisstelling’).
Chicklit
Chicklit is eigentijdse fictieliteratuur geschreven door vrouwen voor vrouwen.
Concetto
Een briljant idee waarmee een ingenieus woord(en)spel bedreven wordt, vaak met behulp van (te) vergezochte beeldspraak om de lezer te choqueren.
Contigu verband
In het algemeen een vorm van beeldspraak waarbij tussen verschijnselen één of meer raakpunten bestaan. In de literatuurwetenschap gereserveerd voor wat aan de basis van een metonymische beeldspraak ligt.
Contrafact
Tekst naar het model van een bestaand lied, in middeleeuwen en renaissance een gebruikelijke praktijk.

D bewerken

Damesroman
Romantype dat geacht wordt vooral door vrouwen te worden gelezen, behoort tot de triviaalliteratuur.
Determinisme (filosofie)
Denkrichting op basis van Darwins evolutieleer waarin men ervan uitgaat dat de mens bepaald is door materiële omstandigheden, waarvan de belangrijkste factoren erfelijkheid en milieu zijn.
Deus ex machina (verhaallijn)
Term uit de dramaliteratuur waarmee wordt aangegeven dat er een hogere macht (god, engel) optreedt, die door middel van een toestel op het toneel wordt neergelaten of verheven om een soort eindoordeel over de handeling uit te spreken of een moraal aan het stuk te verbinden.
Dialogisme
Ontkenning van de traditionele ‘monologische’ woordopvatting. Elk woord, elke uiting is zowel reactie als anticipatie op het woord van de andere en heeft de eisen van receptie en communicatie geïnterioriseerd

E bewerken

Enchiridion
Handboek of leerboek.
Encyclopedie-1
De betekenis heeft zich ontwikkeld van het leerboek voor de ontwikkelde man in het klassieke Griekenland tot het huidige naslagwerk voor iedereen
Encyclopedie-2
In de semiotiek gebruikt ter aanduiding van de algemene culturele en artistieke bagage zoals die zoals die leeft in het collectieve geheugen van een bepaald publiek.
Encyclopedie-3
Onderdeel van een wetenschapsdomein waarin men zich bezint over de inwendige structuur ervan en over de relatie tot de aangrenzende wetenschappen
Epigoon
Term uit de literaire kritiek voor een schrijver die geen originaliteit vertoont in zijn werk, maar het werk van anderen al te slaafs en als enig model navolgt.
Eponiem
Een woord dat is afgeleid van een persoonsnaam, gebruikt om een bepaald object of activiteit aan te duiden.
Expressionisme
Stroming in de kunsten behorend tot het modernisme die zich vanaf 1910 tot in de jaren ’30 vooral manifesteerde in de beeldende kunst in Frankrijk en Duitsland.

F bewerken

Fatalisme
Wereldbeschouwing waarin het standpunt wordt gehuldigd dat de mens bepaald is door machten of wetmatigheden die zijn leven zodanig bestemmen dat hij daar zelf geen of nauwelijks invloed op kan uitoefenen. 
Feministische literatuur
Literatuur die de aandacht richt op de problematiek van de vrouw, in het bijzonder op de sociale positie van de vrouw.
Flitsverhaal
Een ultrakort verhaal.
Foregrounding
Courante term in de poëzieanalyse en de stilistiek. Het naar de voorgrond verschuiven van de taal zelf terwijl diens referentiële functie meer naar de achtergrond verschuift.

G bewerken

Geestelijke epiek
Verzamelnaam voor middeleeuwse verhalende teksten met een uitgesproken religieuze inhoud en thematiek, die tot doel hebben het publiek aan te sporen om een christelijk leven te (gaan) leiden.
Glossopoeia
Term toegeschreven aan J.R.R Tolkien ter aanduiding van het ontwerpen van kunsttalen (kunsttaal) voor artistieke doeleinden.
Gouden eeuw
Term waarmee een tijdperk van volledige kosmische harmonie of de oorspronkelijke paradijselijke toestand van de mensheid wordt aangeduid.

H bewerken

Hamartia
Moment in het algemene handelingsschema van de Griekse tragedie.
Heldenepos
Een epos met een heroïsch onderwerp uit de heroën-tijd.
Hellevaart
Literair topos en genre dat wortels heeft in de klassieke literatuur uit de oudheid en in de middeleeuwse christelijke cultuur.
Humanitair expressionisme
Binnen het expressionisme is een tweetal richtingen aan te wijzen. De humanitair expressionisten zagen het individu opgenomen in een kosmische verbondenheid met de gemeenschap. Het humanitair expressionisme is dan ook internationaal gericht (‘volkerengemeenschap’) en pacifistisch.

I bewerken

Incipit
De eerste regel van een tekst in een codex of incunabel die het begin van de tekst aangeeft, ook initium genoemd.
Inquit-formule
Expliciete vermelding van achtereenvolgens a) het feit dat er gesproken gaat worden, b) de spreker en c) dat het gesprokene nu gaat komen.
Intentio operis
Begrip ontwikkeld door U. Eco ter aanduiding van de intrinsieke betekenis van de tekst zoals die zich aandient aan de modellezer.

J bewerken

Jarcha
Korte composities van twee tot acht verzen die bij nader toezien het zwaartepunt van het gehele, meertalige muwashah-gedicht in het Arabisch of Hebreeuws vormen.
Jeugdliteratuur
Literaire teksten hetzij expliciet geschreven voor jongeren, hetzij door volwassenen als uiterst ‘geschikt’ bevonden voor jonge lezers.

K bewerken

Keltische literatuur
Literatuur van Keltische oorsprong, hoofdzakelijk terug te vinden op de Britse eilanden.
Kinderlied
Lied gemaakt voor kinderen en/of gezongen door kinderen.
Kortverhaal
Term voor een enkelvoudige fictionele prozatekst van een beperkte omvang. De aandacht is meestal gericht op één enkel gegeven en één personage.
Kunstenaarsroman
Ontwikkelingsromans waarin de groei van een artistiek personage wordt beschreven.

L bewerken

Ladlit
Modieuze term voor moderne romans over jonge mannen door jonge mannen.
Letterkunde
Synoniem voor literatuur. In sommige contexten gebruiken we de term letterkunde daarnaast ook ter aanduiding van het vakgebied of van bepaalde instellingen die de literatuur tot voorwerp hebben.
Limerick (dichtvorm)
Puntdicht (epigram) van vijf regels met het rijmschema aabba, dat daarnaast ook door het ritme in twee groepen is verdeeld.
Littera cursiva
De littera cursiva is een snel schrijfbaar Gotisch schrifttype dat aanvankelijk vooral als gebruiksschrift diende en pas later ook zijn intrede deed als boekschrift.
Littera hybrida
Term voor het laatmiddeleeuwse gotische minuskelschrift dat een mengvorm is van littera textualis en littera cursiva, er ontbreken echter de lussen aan de stokken van de cursiva en het schrift is minder gebroken dan de littera textualis.
Littera textualis
In de 12de eeuw uit de Karolingische minuskel ontstane schriftsoort dat als boekschrift werd gebruikt tussen de twaalfde eeuw en de opkomst van het humanistisch schrift omstreeks 1500.

M bewerken

Mangaka
Een schrijver en tekenaar van een manga.
Marialegende
Begrip uit de genreleer voor een legende waarin Maria een hoofdrol vervult.
Mesostichon
Soort acrostichon waarbij de letters of woorden die samen een naam vormen in het midden van de versregel staan.
Metafoor
Een van de belangrijkste vormen van beeldspraak, berust op betekenisoverdracht tussen twee termen waarbij sprake is van impliciete vergelijking.
Metatekst
Een tekst die handelt over of teruggaat op een andere tekst, de zgn. prototekst.
Modernisme
Een erg complex en in verschillende betekenissen gebruikt stijl- en periodebegrip. Steeds vaker gebruikt als verzamelnaam voor een aantal internationale en innoverende stromingen in de cultuur van de eerste helft van de 20ste eeuw.
Mot-chose/mot-signe
Onderscheid door J.P. Sartre gemaakt tussen twee manieren van taalgebruik, nl. poëtisch en prozaïsch.

N bewerken

Nieuwe zakelijkheid
Term uit de kunstkritiek. Geeft een louter functionele vormgeving aan, zonder decoratieve elementen.
Nieuwjaarslied
Liederen – gewoonlijk van religieus-moralistische aard – bij de jaarwisseling ter begroeting van het nieuwe jaar komen voor vanaf de middeleeuwen: reeds Hadewych dichtte nieuwjaarsliederen.
Nieuwnederlands
Benaming voor de taalfase van het Nederlands die rond 1500 is ontstaan vanuit het Middelnederlands en tot op heden voortduurt.
Nil volentibus arduum
Nil volentibus arduum is het eerste Nederlandse dichtgenootschap, opgericht te Amsterdam in 1669.

O bewerken

Onzuivere poëzie
Onzuivere poëzie is poëzie die geen doel in zichzelf kent (autonomiebewegingen), maar middel is om andere doelstellingen te verwezenlijken (engagement).
Ostranenie
Benoemt een centraal doel van kunstwerken, nl. het doorbreken van onze normale, geautomatiseerde en daardoor afgestompte omgang met de werkelijkheid.

P bewerken

Palindroom
Woord of zin die ook van achteren naar voren gelezen kan worden zonder dat er iets aan de betekenis verandert.
Persvrijheid
Vrijheid van drukpers.
Pragmatische literatuur
Term afkomstig van M.H. Abrams voor een van de vier mogelijke literatuurbenaderingen met betrekking tot de functie van literatuur.
Paronomasia
Op gedeeltelijke klankovereenkomst berustende woordspeling, waarbij woorden met verschillende betekenis maar bijna gelijke klankstructuur bij elkaar worden geplaatst (in variatie of gecontrasteerd).
Percontatio
Vorm van dubitatio en dialogische sermocinatio, nl. een imaginaire dialoog van de redenaar met de tegenstander van zijn stelling of met het publiek.
Peripetie
Vormt in het drama de beslissende wending ten goede of ten kwade, veelal ten gevolge van een bodeverhaal, een ontmoeting of een herkenning (agnitio) die de protagonist tot inzicht brengen.
Petrarkisme
De navolging van de liefdespoëzie van Petrarca (1304-1374) vanaf de 14de eeuw, via de diverse maniëristische stromingen van de renaissance tot in de barok.
Pièce bien faite
Toneelstuk, opgebouwd volgens bepaalde strikte regels die gedurende het grootste deel van de 19de eeuw het theater beheersten.
Plot
Term uit de verteltheorie of dramatheorie waarmee de organisatie van de tekstgegevens, d.w.z. de bouw of structuur van de tekst wordt bedoeld.
Porte-manteauwoord
Type van woordspeling waarbij een nieuw woord ontstaat door twee of meer woorden door een vorm van blending of contaminatie met elkaar te combineren (vorm van klankkruising).
Post rem
Term uit de verhaalanalyse voor een vertelvorm waarin de auteur het verhaal laat beginnen aan het einde van de te vertellen ontwikkelingen.
Prijsband
Een bijzondere boekband uit de 17de en 18de eeuw die als geschenk diende voor goede leerlingen van de Latijnse school.
Pseudoniem
Naam waaronder een auteur of kunstenaar (of een schrijverscollectief) zijn werk openbaar maakt en die niet de echte naam (autoniem of orthoniem) is.

Q bewerken

R bewerken

Rapiarium
Verzameling vluchtig en puntsgewijs, door de schrijver voor eigen gebruik op schrift gezette aantekeningen, kenmerkend voor de spiritualiteit van de Moderne Devotie.
Realisme-1
Periodeaanduiding voor een stroming die doorgaans gesitueerd wordt tussen romantiek en naturalisme, globaal tussen 1830 en 1870.
Realisme-2
Begrip in de literatuurwetenschap om het werkelijkheidsgehalte van literaire teksten aan te duiden.
Republiek der Letteren
De in de tweede helft van de 17de eeuw in Frankrijk ontstane idee van een internationale gemeenschap van geleerden en filosofen die d.v.m. correspondentie en – later – tijdschriften en geleerde genootschappen vrij hun denkbeelden uitwisselden en verspreidden onder een groter publiek.
Robinsonade (literatuur)
Vorm van avonturenroman, gekenmerkt door de wederwaardigheden die een personage (of een groep personen) ondervindt, bijv. na een schipbreuk, op zijn reis naar een vreemd oord, veelal een eiland, op grote afstand van de bewoonde, geciviliseerde wereld.

S bewerken

Seguidilla
Spaanse verssoort met afwisselend vijf of zeven syllaben van een copla.
Semiologie
Synoniem van semiotiek, de studie naar de werking van tekens.
Surpluse
Verlenging van een woord
Schrijverscollectief
Een groep van auteurs die samenwerken aan een bepaald literair, theatraal of cultureel project.
Sleutelroman
Roman waarin een auteur onder verzonnen namen een beschrijving geeft van bestaande personen en gebeurtenissen in gewijzigde omstandigheden, die voor de ingewijde lezer wel herkenbaar zijn via bepaalde aanwijzingen die als sleutel voor hun identiteit fungeren.
Smartlap
Een rijkelijk met sentiment geladen levenslied.
Sprung rhythm
Een complex metrisch (metrum) systeem geintroduceerd en toegepast door de Engelse dichter G.M. Hopkins (1844-1889).
Straatlied
Een sinds de 16de eeuw voorkomend lied, gezongen bij allerlei openbare gelegenheden, zoals jaarmarkten, vaak op een klein podium/voetbankje.

T bewerken

Thesaurus-1
Term ter aanduiding voor een woordenboek waarin in principe de gehele woordenschat van een taal is opgeslagen.
Tableau vivant
Toneelterm voor een uitbeelding door zwijgende personen van een tafereel (allegorisch, Bijbels of historisch), als onderdeel van een toneelspel of als afzonderlijk geheel. Soms door gesproken tekst verduidelijkt.
Titelpagina
Bibliografische term voor de recto-zijde van het titelblad waarop zich de titel van het boek bevindt.

U bewerken

Uitgeverij
Onderneming die zich bezig houdt met het produceren en verkopen van teksten in gedrukte vorm via de boekhandel, kiosken, warenhuizen e.d. In de moderne uitgeverij kunnen dat ook gedigitaliseerde uitgaven zijn.

V bewerken

Verzamelhandschrift
Term uit de codicologie voor een codex die een aantal zeer verschillende teksten bevat, waarbij het vanaf het begin af aan de bedoeling was deze teksten in één handschrift te bundelen.
Volkslied-1
Eenvoudig lied dat de collectieve uiting is van een gemeenschap of volk.
Volkslied-2
Aanduiding voor een lied dat, als ‘vaderlands lied’, officieel aangewezen is om symbolisch een volk te vertegenwoordigen en bij nationale gebeurtenissen te worden gezongen.

W bewerken

Wereldliteratuur
Term waarmee Goethe in 1827 wou aantonen dat literatuur een gemeenschappelijk bezit is van de hele mensheid en dat men – hij bedoelde zijn landgenoten – daarom uit zijn nationale bekrompenheid moest trachten los te komen.

X bewerken

Y bewerken

Z bewerken

Externe links bewerken

Categorie:Taallijsten