Wikipedia

Friese talen

taalfamilie
(Doorverwezen vanaf Fries (taalgroep))
Zie Fries (doorverwijspagina) voor alle betekenissen van het woord Fries

Met de Friese talen (Westerlauwers Fries: Frysk; Saterfries: Fräisk; Noord-Fries: Friisk, fresk, freesk, frasch, fräisch, freesch) wordt een verzameling van sterk verwante talen bedoeld die van oudsher door de Friezen worden gesproken. De talen behoren tot de West-Germaanse tak van de Germaanse talen en zijn nauw verwant aan het Engels en het Nederlands. Deze talen worden daarom ook wel geschaard onder de Noordzeegermaanse of Ingveoonse talen. Naast het feit dat de Friese talen op lexicaal gebied sterke overeenkomsten vertonen met het Engels, hebben de Noordzeegermaanse talen – en daarmee in mindere mate ook het Nederlands – ook hun eigen karakteristieke Ingveoonse klankverschuivingen ondergaan.

Fries
Frysk; Fräisk; Friisk, fresk, freesk, frasch, fräisch, freesch
Gesproken in Nederland (Friesland en het Groninger Westerkwartier) en Duitsland (Saterland en Noord-Friesland).
Sprekers 400 000
Rang niet in de top 100
Taalfamilie
Varianten
Alfabet Latijns alfabet
Officiële status
Officieel in
Taalorganisatie NL: Fryske Akademy
DE: Nordfriisk Instituut
Taalcodes
ISO 639-1 Westerlauwers Fries: fy
ISO 639-2 Westerlauwers Fries: fry
ISO 639-3 Westerlauwers Fries: fry
Noord-Fries: frr
Saterfries: stq
Portaal  Portaalicoon   Taal
Het Friese taalgebied
Oorspronkelijke verspreiding van het Fries
oude Friese taal uit 1345.
Tweetalig plaatsnaambord (2008)

Het Fries is een van de drie onder het Europees Handvest erkende minderheidstalen in Nederland (naast het Limburgs en Nedersaksisch).

Aantal sprekers bewerken

In de Nederlandse provincie Friesland spraken in 2004 ongeveer 440.000 mensen Fries, van wie zo'n 350.000, iets meer dan de helft van de bevolking, als moedertaal. Er wordt ook Fries gesproken in het Groninger Westerkwartier, de Duitse gemeente Saterland in de Landkreis Cloppenburg in Nedersaksen en in Sleeswijk-Holstein aan de grens met Denemarken (maar niet meer in de streek Oost-Friesland). Zij spreken andere variëteiten van het Fries. De variëteit die in Nederland wordt gesproken wordt wetenschappelijk aangeduid als Westerlauwers Fries, buiten Nederland vaak als Westfriesisch of West Frisian, maar in Nederland verwijst de naam West-Fries naar het dialect van de regio West-Friesland in Noord-Holland. Hierbij staat Westerlauwers voor de ligging ten westen van het riviertje de Lauwers, dat de grensrivier tussen Friesland en Groningen is. Het Fries zoals dat in Nederland op scholen onderwezen wordt, en in officiële stukken gebruikt wordt is het Standaardfries. Er is geen recent onderzoek naar hoeveel mensen wereldwijd Fries spreken. In een publicatie uit 1976 wordt het aantal sprekers in Nederland van het Westerlauwers Fries, dat verreweg de meeste sprekers heeft, geschat op ongeveer 700.000.[1]

Classificatie bewerken

Geschiedenis bewerken

De oorspronkelijke Friese taal wordt aangeduid als Oudfries. Deze taal werd gesproken in de periode van ca. 1100 tot 1575.[2] Er zijn uit deze periode Oudfriese teksten uit het gebied van het hedendaagse Friesland, Groningen en Oost-Friesland, voornamelijk wetsteksten en notariële acten, bekend. Het Oudfries kwam onder druk te staan door de opkomst van de Saksische stad Groningen vanaf de 13e eeuw en het aangrenzende Saksische taalgebied in Oost-Friesland vanaf 1350. De stad Groningen had enorm veel invloed op de Ommelanden van de provincie Groningen en de provincie Friesland. Nadat Saksische en Bourgondische hertogen Friesland na 1500 onder hun gezag hadden gekregen en hun eigen ambtenaren benoemden, die een toen algemeen wordende Nederlandse (Nederduitse) schrijftaal gingen hanteren raakte het geschreven Fries in onbruik. Daarna werd het Fries alleen nog in volksliteraire teksten gebruikt, waarbij Gysbert Japicx (1603-1666) met zijn dichtkunst op modern literair niveau een uitzondering was. Toen het Fries zich in het begin van de 19de eeuw opnieuw als schrijftaal ontwikkelde, knoopte men aan bij deze renaissancedichter.

Onderverdeling bewerken

De Friese talen kunnen als volgt worden onderverdeeld:

Westerlauwers Fries bewerken

  Zie Westerlauwers Fries voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het Westerlauwers Fries (Frysk) is de variëteit die gesproken wordt in de Nederlandse provincie Friesland en het Groningse Westerkwartier. Het Westerlauwers Fries kan worden onderverdeeld in:

  1. Kleifries (in de Kleistreek)
  2. Woudfries (in de Friese Wouden)
  3. Zuidwesthoeks (in de Zuidwesthoek)
  4. Hindeloopers (in Hindeloopen)
  5. Aasters en Westers (op resp. Oost- en West-Terschelling)
  6. Schiermonnikoogs of Eilanders (op Schiermonnikoog)

Het Fries heeft niet zoals het Limburgs een diasysteem. Op basis van het Kleifries en Woudfries is er een nieuw Standaardfries ontwikkeld dat als onderwijs- en bestuurstaal in Friesland wordt gebruikt. Dit Standaardfries is een van de twee officiële bestuurstalen van Nederland, met het onderscheid dat het Fries bestuurlijk alleen gebruikt mag worden in Friesland en alleen als het niet tot een te grote belasting van het bestuurlijk verkeer leidt (art. 3 Wet gebruik Friese taal).

Saterfries bewerken

  Zie Saterfries voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het Saterfries (eigenbenaming Seeltersk) is een bedreigde taalvariëteit die nog gesproken wordt door een minderheid van de inwoners van Saterland, Landkreis Cloppenburg. Het is het enige nog levende overblijfsel van het Oosterlauwers Fries, dat tot het einde der Middeleeuwen in de Ommelanden (provincie Groningen) en de regio Oost-Friesland gesproken werd.

Noord-Fries bewerken

  Zie Noord-Fries voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het Noord-Fries is de benaming voor de variëteit zoals die in Noord-Friesland ten zuiden van de Deens-Duitse grens gesproken wordt. Het Noord-Fries bestaat uit een aantal zeer uiteenlopende dialecten, met als hoofdverdeling:

  1. Eiland-Noord-Fries (gesproken op de eilanden Föhr (Feer), Amrum (Öömrang), Sylt (Söl) en Helgoland)
  2. Vastewal-Noord-Fries (gesproken op de Halligen en in de Goesharde, Bökingharde, Karrharde en Wiedingharde)

Onderlinge relatie tussen de variëteiten bewerken

Het Westerlauwers Fries en het Saterfries staan dichter bij elkaar dan bij andere Friese talen. Deze beide variëteiten worden daarom samen officieus wel als Zuid-Fries aangeduid ter onderscheiding van het Noord-Fries. De verschillen met het sterk door het Deens en het Platduits beïnvloede Noord-Fries zijn aanzienlijk.

Verwante talen bewerken

Opvallend aan bovenstaande lijst is ook wat er niet staat, namelijk het ontbreken van Oosterlauwers Fries. In het Duitse district Oost-Friesland wordt namelijk géén Fries meer gesproken maar alleen nog een Nedersaksisch dialect van het Nederduits met enige Friese invloeden; Oostfries-Nedersaksisch of Ostfriesisches Platt (zie ook substraattaal). Door de bewoners zelf wordt dit echter nog weleens simpelweg Ostfriesisch genoemd, maar in linguïstisch opzicht wordt deze taalvariëteit dus niet meer tot de Friese talen gerekend.

Sinds de 16e eeuw wordt er in de belangrijkste Friese steden (niet in alle elf, bijvoorbeeld niet in Hindeloopen en IJlst) een Hollands-Friese mengtaal gesproken, die enigszins misleidend bekendstaat als Stadsfries. Deze taalvariëteit, die meestal gewoon tot het Nederlands gerekend wordt, spreekt men ook op het Bildt, op Ameland en in Midsland op Terschelling.

Het Fries in West-Friesland (Westfries) is grotendeel gerelexicaliseerd onder invloed van de omliggende Hollandse dialecten. Het Friese substraat van dit West-Fries is nog wel zichtbaar in de syntaxis (bijvoorbeeld in het systematisch onderscheiden van twee soorten infinitieven, iets wat ook in het Zeeuws gebeurt[3]).

Onderwijs en openbaar bestuur bewerken

In Duitsland en Nederland wordt het Fries officieel erkend als een autochtone minderheidstaal. Als zodanig geniet de taal dan ook bescherming onder het Europees handvest voor regionale en minderheidstalen. Friese Taal en Letterkunde is in Friesland een keuzevak waarin examen kan worden gedaan op het havo en vwo. Verder zijn er studierichtingen Fries aan de Rijksuniversiteit Groningen, de Christian-Albrechts-Universität in Kiel en de Universität Flensburg. Bijvakken Fries worden door vele universiteiten in Europa aangeboden.

De in de Nederlandse provincie Friesland in het onderwijs en openbaar bestuur gehanteerde spelling is door Provinciale Staten van Friesland vastgesteld (de zogenaamde Steatestavering) en geldt sinds 1980. Voor het Fries in Noord-Friesland en het Saterland bestaan geen officiële spellingsregels. Het Noord-Fries wordt doorgaans geschreven naar een systeem dat door frisisten van de Christian-Albrechts-Universität is ontwikkeld. De weinige Saterfriese auteurs hanteren hun eigen systeem.[4]

Met ingang van 1 januari 2014 is in Nederland de Wet gebruik Friese taal van kracht. Deze wet beoogt de bescherming en bevordering van het Fries. Tevens is het Orgaan voor de Friese taal ingesteld, die de wet gaat uitvoeren.[5]

Taalcodes bewerken

Mogelijk door onduidelijkheden bij de benoeming van zaken als "Oost-Fries" en "West-Fries" is ook bij de classificatie in internationale taallijsten en bij het toekennen van taalcodes wat verwarring ontstaan. Bij de aanzet in ISO/DIS 639-3 om de SIL-codes van de Ethnologue en de ISO 639 met elkaar in overeenstemming te brengen is een probleem ontstaan bij de toekenning van codes aan Friese talen. ISO 639-1 en -2 hadden al de codes fy en fry voor 'Fries' en daarmee werd dan Fries in het algemeen bedoeld. Over het algemeen werden die codes echter gebruikt als codes voor het Nederlandse Westerlauwers Fries uit de provincie Friesland. Ethnologue editie 14 had de codes FRI (Western Frisian ofwel Frysk), FRR (Northern Frisian) en FRS (Eastern Frisian), waarbij de omschrijving voor Eastern Frisian niet helemaal duidelijk is, maar meer richting het oude Oost-Fries en Saterfries neigt dan richting Oost-Fries Platduits.

In Ethnologue editie 15 zijn veel codes aangepast om ze in overeenstemming te brengen met ISO 639 en worden de codes nu in onderkast geschreven. In de taalgroep Frisian is bovendien stq (Saterfriesisch) erbij gekomen, terwijl in deze editie Eastern Frisian nu niet meer ingedeeld wordt bij de taalgroep Frisian, maar bij Low Saxon-Low Franconian, wat correct is als hiermee het moderne Ostfriesisches Platt wordt bedoeld; een door het oude Oost-Fries beïnvloed Nedersaksisch dialect dat nu nog in Oost-Friesland gesproken wordt. De opgegeven alternatieve namen zijn echter spellingvarianten voor Saterfries en dat klopt dan niet. De omschrijvingen bij Eastern Frisian en Saterfriesisch zijn momenteel beide ietwat onder voorbehoud.

Wellicht als gevolg daarvan zijn in eerste instantie voor ISO/DIS 639-3 ook wat vreemde beslissingen genomen. Zo hebben zij aanvankelijk de code fry ingeschaald als Macrotaal voor 'Fries' in het algemeen en zijn de SIL-codes fri, frr, frs en stq voor de individuele talen genomen, waarbij juist stq niet onder de macrotaal fry werd geschaard en frs wel, terwijl dat dan andersom had moeten zijn. Inmiddels is men tot het inzicht gekomen dat er voor de nog bestaande varianten van het Fries (fri, frr en stq) eigenlijk niet van een lingua franca c.q. macrotaal gesproken kan worden en dat bovendien de oude code fry in ISO 639 altijd al voor de individuele taal Western Frisian stond en niet voor "Fries in bredere zin". In ISO 639 is daarom de code fri alweer als "Retired" geclassificeerd, nog voordat de standaard ooit officieel bekrachtigd is.

Blijven over fry, frr en stq voor de individuele Friese talen en frs voor het dialect Oost-Fries Platduits. Vreemd is alleen wel dat daarmee dan een discrepantie tussen ISO 639 (fry) en Ethnologue (fri) ontstaat, terwijl juist moeite is gedaan deze met elkaar in overeenstemming te brengen.

Bij de interpretatie van bovengenoemde taalcodes zal zeker voorlopig dus de nodige voorzichtigheid in acht moeten worden genomen omdat er mogelijk al documenten zijn gecodeerd die van de verkeerde aannames zijn uitgegaan.

Najaar 2005 zijn de Friese talen opgenomen in ISO 639-2:

  • fry: Westerlauwers Fries; ook fy is nu voor Westerlauwers Fries.
  • frs: Saterfries
  • frr: Noord-Fries

Een nieuwe taalgroepcode voor Friese talen zal worden opgenomen in de nog te ontwikkelen lijst voor taalgroepen.

Voorbeelden bewerken

Een voorbeeld van het Westerlauwers Fries (Beluisterⓘ):

Bûter, brea, en griene tsiis; (Boter, roggebrood, en groene kaas)
 wa't dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries. (wie dat niet kan zeggen, is geen oprechte Fries)

Deze spreuk (of dit sjibbolet) werd naar verluidt gehanteerd door de Friese aanvoerder Grote Pier tijdens een oorlog tussen Friesland en Holland om te onderscheiden of iemand wel werkelijk een Fries was.

Een ander voorbeeld is het volkslied: De âlde Friezen.

Zie ook bewerken

Literatuur bewerken

  • H.H. Munske et al. (red.): Handbuch des Friesischen. Handbook of Frisian Studies, Max Niemeyer Verlag, Tübingen 2001
  • Reitze J. Jonkman & Arjen P. Versloot, Friesland: land van talen, Leeuwarden 2013 (Fryslân: lân fan talen, Leeuwarden 2016)
  • It Beaken, wetenschappelijk tijdschrift van de Fryske Akademy, online vanaf 2009
  • Philologia Frisica, lezingen van het Frysk Filologenkongres, 1956-2014
Zoek Fries op in het WikiWoordenboek.
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Friese_talen&oldid=67404083"