Walvisboek
Het Walvisboek, ook wel het Walvisboeck, geschreven door Adriaen Coenen, is het allereerste boek over walvissen dat half-wetenschappelijk en half-legendarisch was.
| Walvisboek | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
Titelblad Walvisboek Adriaen Coenen
| ||||
| Alternatieve naam | Walvisboeck
Dat eerste boock van menich derleij walvischen ende ander selseme groote wonderlijke visschen | |||
| Bewaarlocatie | Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience | |||
| Plaats van ontstaan | Middelburg | |||
| Datum van ontstaan | 1584 - 1586 | |||
| Betrokken personen | ||||
| Auteur(s) | Adriaen Coenen (1514-1587) | |||
| Verluchter(s) | Adriaen Coenen (1514-1587) | |||
| Kenmerken | ||||
| Omvang | 125 folio's; 33 × 44 cm | |||
| Taal | Nederlands | |||
| Verluchtingen | 127 gekleurde tekeningen | |||
| Externe links | ||||
| PPN | www.anet.be | |||
| Volledige tekst | www.dams.antwerpen.be | |||
| ||||
Context bewerken
In de 16de eeuw is er een evolutie in de biologie. Waar de discipline ervoor steunde op de Grieks-Romeinse auteurs gaan wetenschappers nu zelf onderzoek uitvoeren. Hierdoor gaat de wetenschap zich meer baseren op eigen waarnemingen. Van dit soort wetenschappers is Adriaen Coenen een voorbeeld. Zijn bevindingen schreef hij op in het Visboeck en het Walvisboek. Deze werken bevatten een wetenschappelijke waarde aangezien ze een schets geven van het ecosysteem dat zich in de Noordzee bevond aan het einde van de 16de eeuw. Zo heeft men uit het boek bijvoorbeeld kunnen leren dat er in die tijd nog regelmatig scholen walvissen voorbijtrokken. Door de kennis en feitjes krijgt de lezer een beter beeld van de tijd wanneer het boek geschreven werd. Het wordt vaak ook gezien als een schakelstuk, het documenteert de overgang van de renaissancebiologie, waar alle kennis grotendeels gebaseerd is op de klassieke auteurs, naar de barokke wetenschap, waar wetenschappers voortgaan op hun eigen waarnemingen.
Coenen had een aantal jaren voor dit werk al een boek over vissen en walvissen geschreven, genaamd Visboeck. Veel materiaal werd herbruikt voor zijn dunnere boek, teksten uit Visboek werden aangepast en samengevoegd tot een soort van collages van teksten en bijpassende tekeningen die hij dan gebruikte voor Walvisboek.
Het boek werd in 2012 door het besluit van Joke Schauvliege, op advies van de Topstukkenraad, toegevoegd aan de Topstukkenlijst, aangezien het werk een unicum is en een schakelfunctie heeft in de wetenschap.
Walvisboek bewerken
Het Walvisboek, of Dat eerste boock van menich derleij walvischen ende ander selseme groote wonderlijke visschen, is een combinatie van Coenens observaties met sterke zeemansverhalen die hij op een kritische manier beoordeelt. De stijl van de tekeningen en het boek komen nogal aandoenlijk en naïef over, maar zeer gedilateerd wat het een artistiek en waardevol werk maakt. Het werk is vermoedelijk een van de oudste geschriften in Nederland dat helemaal gewijd is aan walvissen, andere zeezoogdieren en vissen en andere zeewezens.
Het boek bevat 127 afbeeldingen van (wal)vissen en zeemonsters zoals Coenen die in zijn tijd had waargenomen. Tussen deze afbeeldingen bevinden zich onder andere zeer herkenbare tekeningen van de poelomp (octopus), butskop (tandwalvis), sidderrog, hoosmond (zeeduivel), maanvis, zeevarkens, zeeslangen, zeedraken, ondochten (zeewormen), vijfvoeten (zeesterren) en zelfs zeemeerminnen.
Bronnen die Coenen gebruikte bewerken
Aangezien er een aantal mythische en fantastische wezens als zeemeerminnen en platanisten (half dolfijn, half draak) in het boek voorkomen is het niet mogelijk dat Coenen deze met zijn eigen ogen gezien heeft. Vermoedelijk heeft Coenen hier dus andere bronnen voor gebruikt zoals de christelijke Griekse tekst Physiologus. Andere bronnen die Coenen gebruikt kan hebben zijn de biologische werken van Aristoteles en Jacob van Maerlants Der naturen bloeme. Echter is het niet zeker dat hij deze werken geraadpleegd heeft. Een andere mogelijkheid is namelijk dat hij zich gebaseerd heeft op 15-de en 16-de eeuwse compilatiewerken over de natuur, waaronder bijvoorbeeld Der dierenpalleijs uit 1520 en het werk van Olaus Magnus die hij beide benoemt als bronnen.
Verschillende tekeningen die Coenen in zijn boek maakte waren overgenomen uit werken van onder meer Pierre Belon, Conrad Gesner en mogelijk ook van Guillaume Rondelet en Ippolito Salviani.
Heruitgave bewerken
Bioloog Kees Lankester was zeer gefascineerd door Coenens werk. Hij besloot dan ook om met de hulp van een aantal sponsors het boek opnieuw te publiceren in Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Deze uitgave van het Walvisboek, onder de titel 'Het walvisboek: walvissen en andere zeewezens beschreven door Adriaen Coenen in 1585', verscheen in november 2003. Het oude boek werd leesbaar gemaakt door de origineel herwerkte teksten van Florike Egmond en Peter Mason te gebruiken. Deze twee cultuurhistorici waren in 1990 in contact gekomen met een ander manuscript van Coenen en hebben de 16de-eeuws Nederlandse tekst omgezet in begrijpelijke taal.
De vernieuwde versie bevatte alle 127 originele afbeeldingen, maar werd gemoderniseerd door er eigentijdse informatie aan toe te voegen. Een voorbeeld van hoe Lankester dat deed begint met de afbeelding hiernaast. In een tekst in kleinere letters zette hij extra informatie over het onderwerp. In dit geval bleek het de tekening met bijschrift over de Groenlandse walvis te gaan, daardoor werd er ook de geschiedenis van het dier bij vermeld.
Van Zoo naar Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience bewerken
Het boek is eigendom van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde Antwerpen. Deze had een grote erfgoedcollectie opgebouwd sinds 1843, maar die was niet toegankelijk voor publiek. De werken werden bewaard in kelders, de zolder en in kluizen van de ZOO Antwerpen, maar in 2007 kwam daar verandering in. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience kreeg toen de collectie in langdurige bruikleen, waar ze beter geconserveerd kon worden. Het pronkstuk hiervan is het Walvisboek.
Bronnen, noten en/of referenties
|