Portaal:Oudheid/werkplaats/Amazonen

Amazone bereidt zich voor op de strijd.
(Pierre-Eugène-Emile Hébert, 1872)

Amazonen in de enge zin van het woord is de naam die de oude Grieken gaven aan een volk van godinvererende stammen van vrouwelijke krijgers, dat verondersteld werd te leven in Noord-Afrika, Anatolië en de oostkust van de Zwarte Zee regio (die ook wel de ‘Amazonenzee’ werd genoemd). Of de legendarische Amazonen in de geschiedenis van de mensheid werkelijk fysisch hebben bestaan, is in onze tijd nog geen uitgemaakte zaak.

In de Westerse moderniteit, vooral in de populaire cultuur, wordt het begrip 'Amazonen' ook gebruikt voor alle vrouwelijke krijgers en maatschappijen waarin er slechts enkel vrouwen zijn of vrouwen duidelijk op het voorplan staan. Er bestaat een these dat de Amazonen de naamgevers waren van de Zuid-Amerikaanse Amazone.

Amazonen in de Griekse mythologie en in andere Griekse bronnen

De Griekse mythen vertellen ons dat Amazonenstammen Cappadocië, Samothrake en Lesbos bezetten en de steden Smyrna, Efese, Cymes, Myrine en Paphos stichtten, die alle hoofdcentra waren van de moedergodincultus. De Amazonen zouden ook ter hulp zijn gekomen bij het matriarchale Troje tijdens de Trojaanse Oorlog.

Penthesileia was de priesteres-koningin van de Amazonen, en zij viel onder het zwaard van Achilles, die haar lijk dadelijk verkrachtte. Homerus weet deze necrofiele daad aan plotse verliefdheid van Achilles op haar mooi uiterlijk. Maar waarschijnlijker zou het een magische charmeringsdaad zijn geweest met als doel haar wraakzuchtige geest te bezweren. De Grieken waren namelijk doodsbang voor de geesten van verslagen Amazonen. Ze noemden die ‘De Mooien’ en bouwden zelfs heiligdommen voor ze, en brachten er zoenoffers, nog tot eeuwen na de oorlog.

Selene als Amazone op een fries in Pergamon

Theseus, koning van Athene, schond met geweld de Amazonische wet op het matrilokaal huwelijk, door hun koningin te kidnappen, die variërend Hippolyta, Antiope of Melanippe (‘Zwarte Merrie’) wordt genoemd. Sommigen zeiden dat Antiope de zuster was van Hippolyta. Deze eerste werd door Theseus verslagen, de laatste door Herakles die haar magische gordel wou stelen. Uit wraak voor de kidnapping vielen de Amazonen toen furieus Griekenland binnen, vernielden er kuststeden en belegerden ten slotte Athene .

Amazonen en Grieken werden van toen af erfvijanden. Artemisia (‘Geest van Artemis) schaarde zich met haar gelederen aan de zijde van Xerxes in de Slag bij Salamis in 480 v.Chr. tegen de Grieken. Zij deed dit niet uit voorkeur voor Perzië, maar uit haat jegens de Grieken.

De Griekse mythen noemen verschillende vrouweneilanden, waar Amazonen zonder mannen leefden, die enkel met naburige mannenkolonies contact wilden in perioden dat ze nageslacht wensten te verwekken. Taurus, Lemnos, Lesbos waren dergelijke plaatsen die door Amazonen bezet werden.

De Grieken waren blijkbaar doodsbang voor de Amazonen, en bijgelovig bovendien. Ze beweerden dat de vrouwen van Taurus mannen aan hun godin offerden, als die op het eiland aanmeerden. De vrouwen van Lesbos waren zelfs in opstand gekomen tegen hun eigen echtgenoten en hadden die allen tegelijk omgebracht. De hedendaagse term lesbisch is afgeleid van de naam van dit eiland, waar enkel nog vrouwen onder elkaar leefden, en waar ook de bekende Sappho haar dichtkunst beoefende. Griekse schrijvers twijfelden er niet aan dat vrouwen hele populaties volwassen mannen konden uitroeien als ze dat wilden, zonder dat daar enig afdoend behoedmiddel tegen was.

versie S.Kroeze

In de aan Homeros toegeschreven "Ilias" spelen de Amazonen een marginale rol.

1. Nadat de held Bellerophon het monster Chimaira heeft verslagen strijdt hij gedurende zijn verblijf in Lykia ook tegen de Solymoi en de Amazonen (Ilias VI,186):

   "Hij echter doodde het dier, op de tekens der goden vertrouwend.

   Daarna bevocht hij de fiere Solymi,- strijd die, zo zei hij,

   wel de hevigste was die hij ooit had gestreden. Hij bracht ook

   veel Amazonen om 't leven, een vrouwvolk zo strijdbaar als mannen."

2. Priamos, de koning van Troia, vertelt aan Helene hoe hij in zijn jeugd tegen de Amazonen heeft gevochten toen deze de Phrygiërs aanvielen (Ilias III,189):

   "Langs de rivier de Saggarios waren ze destijds gelegerd;

   ik, hun bondgenoot zijnde, voegde me bij hen die dag dat

   mannen gelijkstaand in kracht, de Amazonen haar aanval begonnen.

   Maar zo talrijk waren ze niet als de fiere Achaeërs."

3. Ook wordt een heuvel bij Troia beschreven die vernoemd zou zijn naar Myrine, een Amazone (Ilias II,814):

   "Vóór de stad Troje bevindt zich, een eind in de vlakte, een heuvel;

   steil rijst ze op en rondom is ze vrij in de vlakte gelegen.

   Deze wordt Batieia genoemd door de mensen; de goden

   hebben haar echter genoemd naar het graf van de vlugge Myrine."

Kennelijk kon de dichter ervan opaan, dat zijn publiek vertrouwd was met de verhalen over de Amazonen. Ook wordt duidelijk dat de Amazonen beschouwd worden als iets uit het grijze verleden, waar de karakters in de "Ilias" op terug kijken. Volgens het epos leven de Amazonen in Lykia, dan wel rond de rivier de Sangarios, dus in het westen van Klein-Azië.

Andere toespelingen op Amazonen

Volgens de Ouden waren de Amazonen de eerste paardentemsters.

De godin werd vaak als merrie vereerd: voorbeelden zijn de Indische 'merriemoeder' Saranyu, de 'merriehoofdige' Demeter of de Kretenzische Leukippe, de ‘Witte Merrie’, wier priesters gecastreerd waren en vrouwenkleren droegen.

Verband met de Skythen

Amazone in brons Berlijn

Volgens Herodotus waren de Skythen een stam van half-nomaden, bij wie de Amazonen aansluiting vonden en die samen met hen het paardrijden leerden. De twee volksstammen hadden gemeenschappelijke belangen in de verdediging tegen nomadische indringers enerzijds en in voortplanting voor hun voortbestaan anderzijds. Beiden beleden de oude moedergodincultus en hadden een verbond tot samenwerking gesloten.

Onder de Skythen bevonden zich permanent ook een aantal gecastreerde mannen die zich in dienst van de godin stelden. Zij liepen in vrouwenkleren. De enige kunstafbeelding die van de Skythen bekend is, is die van de ‘Grote Godin’. De Grieken noemden haar Artemis, Hestia of Gaia.

Sommige Skythen vestigden zich in Parthië en werden bekend als Sakae. De hoofdstad van Parthië was Sakastene (het huidige Seistan).

Ze werden bestuurd door priesterkoninginnen, die meestal alleen werden begraven in koergans (koningsgraven). In 1954 werden vijf koergans ontdekt in Pasyryk (Zuid Rusland).

De oudere priesteressen verrichtten traditionele offers, vingen het bloed in ketels op en namen omens vanuit de ingewanden. In de strijd vergezelden ze hun legers om vloeken over de vijand uit te brengen en de overwinning veilig te stellen.

De maansikkel die werd gebruikt in mythische castratie van goden was ook een Skythisch wapen, de verre voorloper van de hellebaard. Een model met lange heft wordt een ‘skythe' genoemd, en dateert uit de oudheid. Dit was een attribuut van 'Magere Hein' (Grim Reaper), oorspronkelijk Rhea Kronia in de vermomming van ‘Moeder Tijd’, of ‘Moeder Dood’, die haar eigen kinderen verslond aldus de legende. Skythische vrouwen gebruikten naar het schijnt zulke wapens in de strijd en in religieuze ceremonies, evengoed als in de landbouw. Diodorus zei dat Skythische vrouwen vochten als mannen en geenszins voor hen in moed onderdeden.

Een Skythisch meisje mocht enkel trouwen nadat ze drie vijanden in de strijd had omgebracht.

Barbaarse legers namen wel vaker vrouwen mee in de strijd om hun vrouwelijke magische kracht. Zo weigerde ook Barak als generaal van tienduizend man ten strijde te trekken zonder priesteres Deborah om voor hem overwinningsvloeken uit te brengen.

In de 7e eeuw werd in Ierland door een christelijk geïnspireerde wet verboden dat vrouwen nog wapens zouden dragen.

Rond de Zwarte Zee hielden vrouwen bepaalde Amazonische gewoonten in stand tot ver in de 18e eeuw. Ze kleedden zich in mannenkleren en reden schrijlings te paard, en ze vochten naast de mannen in de oorlog.

Hypotheses en onderzoek rond de mythische Amazonen

Diodorus Siculus merkt in de eerste eeuw van onze jaartelling op:

"Nu zeggen ze dat Penthesileia de laatste der Amazonen was die de onderscheiding voor dapperheid won en dat voor de toekomst het ras minder en minder in aantal werd en tenslotte al zijn kracht verloor; bijgevolg, wanneer in latere tijden welke schrijvers dan ook over dier grootsheid verhaal doen, beschouwen mannen deze antieke vertellingen over de Amazones als fictieve legenden."

Middeleeuwse historici zeiden dat Amazonen de stad Ulm van voor de tijd van Abraham tot in de tijd van Alexander de Grote bestuurden. Deze stad was beroemd voor de 'heilige olmen' (ulmae) van de bossen waar men Diana of Artemis vereerde.

Het onderzoek van J. Davis-Kimball

Er is uitgebreid onderzoek gedaan door de Amerikaanse archeologe J. Davis-Kimball naar de historische achtergronden van het mythische verhaal van de Amazonen. Zij is uitgegaan van de ontdekking in 1994 van een ronde grafheuvel, een Koergan, in het zuiden van Rusland nabij Pokrovka, vlak bij de grens met Kazachstan, waar blijkbaar zo'n 2.500 jaar geleden een krijgsvrouw werd begraven. De typische houding met een opgetrokken knie wees op een krijger, maar DNA onderzoek op het skelet toonde aan dat het een vrouw was. Het bleek een zeer belangrijke vrouw te zijn geweest, te oordelen aan de grafgiften die haar vergezelden. De kledij bevatte een typische puntvormige hoed bedekt met gouden en zilveren kralen en lange zachtleren laarzen. Davis-Kimball vermoedt dat het om de koninginpriesteres Penthesileia zou kunnen gaan, die aldus Herodotus door de held Achilles in de strijd werd gedood. Toen deze het helmlid van de verslagen tegenstander opende, was hij verbaasd het gezicht van een vrouw te zien, en volgens hem een mooi gezicht ook, zodat hij zijn krijgsdaad ging betreuren. Er zijn in die omgeving nog meer dergelijke antieke grafheuvels ontdekt, met telkens het stoffelijk overschot van krijgsvrouwen, in totaal een vijftigtal. Ze waren omgeven door relicten, waaronder hun wapenuitrusting, zwaarden, dolken en pijl en boog. Het was een nomadenvolk, de Sauromatiërs dat hier begin ca. 600 v.Chr. zijn doden begroef. Ook dit volk wordt door Herodotus beschreven in zijn Boek IV van 'Historica', en hij zegt hierover dat het afstammelingen waren van de Amazonen en de Skythen die ten noorden van de Zee van Azov leefden. Na ca. 400 v.Chr. werden die heuvelen van Pokrovka hergebruikt door de Sarmaten, een andere stam van steppennomaden, mogelijk verwant met de Sauromatiërs.

Een verder onbekende Londense cartograaf situeert ca 1770 het gebied van de Amazones in het noorden van Sarmatia Asiatica, zich baserend op Griekse literaire bronnen.

Volgens Davis-Kimball zijn de Amazonen afstammelingen van een volk dat oorspronkelijk meer westelijk, mogelijk in Anatolië leefde, en vandaar in feite steeds verder oostwaarts verdrongen is. Het zou dan oorspronkelijk om clans kunnen zijn gegaan waarvan de vrouwen niet zonder slag of stoot hun onderwerping aan het patriarchaal systeem wilden aanvaarden en die besloten zich tegen de opdringerige nomaden te wapenen. Met een half-nomandenvolk, de Skythen, zouden zij wel overeenstemming hebben bereikt, aldus Herodotus, en zij zouden zich met hen hebben gemengd. Deze bedreven normaal akkerbouw, maar waren behendig met paarden.

Davis-Kimball is zover gegaan als Mongolië om na te gaan of een daar nog steeds levende vrouwelijke nomadenstam overeenkomsten zou vertonen met de Amazonen. Haar bevindingen waren opvallend. Niet alleen wordt door de vrouwen daar nog altijd een traditionele klederdracht in ere gehouden die overeenkomt met wat in een Anatolische grafheuvel van een krijgersvrouw is gevonden, maar ook de typische dubbel gekromde handbogen (recurvebogen) die zij gebruiken zijn identiek met die in de afbeeldingen van Amazonen op antieke Griekse vazen. In deze stam kwam ook een jong meisje met blond haar voor. Davis-Kimball heeft DNA-onderzoek laten uitvoeren bij haar en bij haar moeder, en de vergelijking laten maken met het DNA van het gebeente van de krijgersvrouw priesteres uit de koergan. Het bleek dat het om een uitzonderlijk genenpatroon gaat, en dat de stalen qua genetisch profiel inderdaad volledig overeenkwamen. Haar conclusie is dan ook dat tot op vandaag nog rechtstreekse afstammelingen van de legendarische 'Amazonen' in leven zouden zijn. Dit voert wellicht echter te ver, aangezien DNA-onderzoek de aanwezigheid en de rol van mannen binnen de stam niet duidelijk kan maken.

Bekende amazonen

Proclus was degene die de verloren gegane Epische Cyclus samenvatte: de Aethiopis van Arctinos van Milete, (waar slechts vijf regels van zijn overgebleven in een citaat). Dit gaf de gebeurtenissen van het leven van Penthesilea weer. Het verhaal van Penthesilea vloeit zo vlot vanuit de Ilias in de Epische Cyclus over dat een bepaalde manuscripttraditie van de Ilias eindigt met:

"Aldus verliepen de begrafenisspelen voor Hector. En nu kwam er een Amazone opdagen, de groothartige dochter van de mannenverslaande Ares."

Een van de Attische vazenschilders uit het midden van de 5e eeuw v.Chr., leerling van Polygnotus maakte een beroemde afbeelding van deze priesteres-koningin.

Naast Penthesilea, die door Achilles werd gedood, worden in de antieke literatuur nog twaalf andere Amazonen bij naam genoemd, die het belegerde Troje ter hulp snelden, zoals Antibrote, Ainia, en Cleite. De overigen waren Alcibië, Antandre, Bremusa, Derimacheia, Derinoë, Harmothoë, Hippothoë, Polemusa, en Thermodosa. Maar het schip van Cleite werd van zijn koers geblazen en geraakte nooit in Troje.

„Amazonen“-volkeren in noordelijk Europa

Walkuren zijn de mythische Amazonen uit het noordelijke Europa. Ook bij de Vikingen zouden volgens Oxenstierna echte Amazonen actief zijn geweest: vrouwelijke kapiteins en krijgshoofden.

In de 10e eeuw nog verwoestte een Noorse vloot het Ierse Ulster, en het noordoosten van de hele kust, onder het gezag van de legendarische ‘Red Maiden’, (de 'Rooie Meid').

Olga was de oorlogskoningin en volgens bepaalde bron de eerste heerseres over de stad Kiev.

„Amazonen“-volkeren in andere streken van de wereld

In Libië, dat destijds in de Oudheid gelijk stond aan Noord-Afrika minus Egypte, zouden volgens Herodotus Libische Amazonen zijn voorgekomen. Diodorus noemde hen de ‘Krijgsvrouwen van Libië’.

Bibliografie

• (1968): Larousse Encyclopedia of Mythology, London, Hamlyn Publishing Group Ltd.
• (1970): Encyclopedia Brittanica, Third Edition.
• Hammes, M. (1981): Die Amazonen. Vom Mutterrecht und der Erfindung des gebärenden Mannes, Frankfurt. ISBN 3596230438
• Borchardt, Fr. (1971): German Antiquity in Renaissance Myth, Baltimore, Md., Johns Hopkins University Press.
• Briffault, R. (1927): The Mothers (3 vols.), New York, Macmillan.
• Davis-Kimball, J. (2002): Warrior Women: An Archaeologist's Search for History's Hidden Heroines, New York. ISBN 0446525464
• de Paor, M. & L. (1958): Early Christian Ireland, London, Thames & Hudson.
• Frohnhaus, G. - Grotkamp-Schepers B. en Philipp, R. (ed.) (1998): Schwert in Frauenhand. Weibliche Bewaffnung, Essen. ISBN 3884746936
• Gaster, Th. (1969): Myth, Legend and Custom in the Old Testament, New York, Harper & Row.
• Geisau, von, H. (1979): art. Amazones, in Der Kleine Pauly 1 col. 291-292.
• Graves, R. (1955): The Greek Myths (2 vols.), New York, Penguin Books Inc.London; 1960: Baltimore, Penguin ISBN 0140010262.
• Knight, R.P. (1892): The Symbolical Language of Ancient Art and Mythology, New York, J.W. Bouton.
• Lederer, W. (1968): The Fear of Women, New York, Harcourt Brace Jovanovich Inc.
• Lederer, W.J and Jackson, Don D. (1968): The Mirrages of Marriage, New York, W.W. Norton & Co.
• Mordtmann, A.D. (1862): Die Amazonen. Ein Beitrag zur unbefangenen Prüfung und Würdigung der ältesten Ueberlieferungen, Hannover. ^{(Google books)}
• Nagel, F. (1838): Geschichte der Amazonen, Stuttgart - Tübingen, ^{(Google books)}
• Oxenstierna, E. (1965): The Norsemen, Greenwich, Conn., New York Graphic Society.
• Pöllauer, G. (2002): Die verlorene Geschichte der Amazonen. Neueste Forschungserkenntnisse über das sagenumwobene Frauenvolk, EBOOKS.AT Verlag, Klagenfurt. ISBN 3902096888
• Sobol, D.J. (1972): The Amazons of Greek Mythology, Cranbury, N.J.: A.S. Barnes & Co. Inc.
• Spretnak, Charlene (ed.) (1982): The Politics of Women’s Spirituality, New York, Anchor/Doubleday.
• Steiner, M. (1857): Über den Amazonen-Mythus in der antiken Plastik, Leipzig. ^{(Google books)}
• Thomson, J. O. (1965): History of Ancient Geography, New York, Biblio & Tannen.
• Wendt, H. (1962): It Began in Babel, Boston, Houghton Mifflin.
• Wilde, L.W. (2001): Amazonen. Auf den Spuren kriegerischer Frauen und göttlicher Frauen, Wenen. ISBN 3203840405
• Walker, B.G. (1986):The Woman's Encyclopedia of Myths and Secrets, Harper & Row, Londen, ISBN 006250925X

Externe links

Mediabestanden

• (de) Eckard Wolff-Postler, Die Amazonen (omvangrijke materiaalverzammeling)
• (de) George Hinge, Herodot zur skythischen Sprache (2006, etymologie van de naam „Amazonen“)
• (de) ZDF Expedition: Sagenhafte Völker: Das Amazonenrätsel (tv-documentaire 2004, kompletter Text: Ausgrabung von Davis-Kimball, Amazonen als Teil der Sauromaten)
• (en) Jeannine Davis-Kimball, Statues of Sauromatian and Sarmatian Women (VSA, 2001)
• (en) Rasa von Werder, Interview Of Dr. Jeannine Davis-Kimball (2006)
• (en) Amazon Warrior Women NGC
• (en) informatieverzameling voor mogelijk historische basis