L'homme armé
L'homme armé was een Frans wereldlijk lied uit de Renaissance. Het was de populairste melodie voor muzikale zettingen van het misordinarium: ruim 40 afzonderlijke composities met de naam Missa L'homme armé zijn uit deze periode bewaard gebleven.
Noten, liedtekst en vertaling bewerken
| Oorspronkelijke Franse liedtekst | Nederlandse vertaling |
|---|---|
| L'homme, l'homme, l'homme armé, L'homme armé L'homme armé doibt on doubter, doibt on doubter. On a fait partout crier, Que chascun se viengne armer D'un haubregon de fer. |
De man, de man, de gewapende man, De gewapende man De gewapende man moet men vrezen, moet men vrezen. Overal wordt omgeroepen, Dat ieder zich bewapene Met een maliënkolder. |
Oorsprong bewerken
Voor de oorsprong van de roem van dit lied en de betekenis van de gewapende man, zijn uiteenlopende verklaringen gegeven. Enkelen hebben vooropgesteld dat de gewapende man de aartsengel Michaël zou voorstellen (1) (wat ongetwijfeld het geval is bij componist Johannes Regis (c.1425 – c.1496) in zijn Dum sacrum mysterium/Missa l'homme armé, gebaseerd op deze wijze, dat verschillende bijkomende teksten met tropen bevat en eenstemmig cantus firmus ter ere van aartsengel Michaël), terwijl anderen hebben vooropgesteld dat enkel naar een populaire herberg zou zijn verwezen (Maison L'Homme Arme) in de buurt van Dufays woning in Kamerijk (2). Het lied kan ook verwijzen naar de bewapening naar aanleiding van een nieuwe kruistocht tegen de Ottomaanse Turken (3). Er is overtuigend bewijs voor een verband met de Orde van het Gulden Vlies (4). Het lied verschijnt in de bronnen voor het eerst omstreeks de Val van Constantinopel na de belegering door de Turken in 1453; een gebeurtenis met grote psychologische gevolgen in Europa en naar aanleiding waarvan componisten zoals Guillaume Dufay klaagzangen schreven. Een andere mogelijkheid is dat alle drie verklaringen gerechtvaardigd zijn, gegeven de haast gepaard gaande met de organisatie van gewapend verzet tegen de zegerijke Ottomanen die op dat ogenblik door Midden- en Noord-Europa trokken.
Een andere recent voorgestelde verklaring voor de oorsprong van de wijs is dat het om een gestileerde samenvoeging gaat van een straatroep en blazersignaal, en dat het al uit de 14e eeuw zou stammen of misschien pas uit de vroege 15e eeuw, gelet op het gebruik van de prolatio in majeur; het meest gangbare metrum van die tijd.[1]
Gebruik in de Latijnse Mis bewerken
L'homme armé staat vandaag vooral bekend als cantus firmus voor de zetting van de Latijnse mis door verschillende componisten uit de Renaissance. Het heeft hiertoe waarschijnlijk vaker gediend dan enig andere wereldlijk lied: meer dan 40 zettingen zijn bewaard. Verschillende componisten uit de Renaissance zetten op zijn minst één mis op deze wijze; de beide composities van Josquin, de Missa L'homme armé super voces musicales, en de Missa L'homme armé sexti toni behoren tot de meest bekende. Andere componisten die méér dan één zetting schreven, zijn onder meer Matthaeus Pipelare, Pierre de la Rue, Cristóbal de Morales en Giovanni Pierluigi da Palestrina. Een cyclus voor zes zettingen, alle anoniem maar vermoedelijk van de hand van eenzelfde componist, zijn bewaard in een Napolitaans handschrift; wellicht een gift aan Beatrix van Aragon met sommige geliefde stukken van Karel de Stoute.[2]
Terwijl de praktijk van het schrijven van missen op deze wijs is blijven voortduren tot in de 17e eeuw, onder meer met een late zetting door Carissimi, dateren de meeste miszettingen van L'homme armé, ongeveer 30, van tussen 1450 en 1510.[3]
Een van de eerste keren dat de wijs dateerbaar is aangewend, was in een gecombineerd lied, Il sera pour vous conbatu/L'homme armé, toegeschreven aan Robert Morton, waarvan op grond van aanwijzingen in de tekst zelf, nu wordt aangenomen dat het uit de periode rond 1463 stamt. Een andere, misschien vroegere versie van de wijs, is de driestemmige zetting uit het Mellonliedboek, dat evenmin nauwkeurig kan worden gedateerd. In zijn verhandeling Thoscanello uit 1523 suggereerde Pietro Aron dat Antoine Busnois de componist van de wijs zou zijn. Dit is een verleidelijke toeschrijving, want stilistisch stemt de melodie overeen met wat van deze componist kan worden verwacht. Er is echter geen andere bron die Arons toeschrijving kan bevestigen en hij schreef bovendien ongeveer 70 jaar na de eerste verschijning van de wijs. Richard Taruskin heeft voorgehouden dat Busnois de vroegst bekende mis op de melodie heeft gecomponeerd, maar deze stelling wordt betwist; verschillende onderzoekers verkiezen de oudere Guillaume Dufay als de schepper te zien van de eerste L'homme armé- mis. Andere componisten, wier zettingen van de melodie kunnen dateren van de jaren 1450, zijn onder meer Guillaume Faugues, Johannes Regis en Johannes Ockeghem.[3]
De wijze is onvoorstelbaar goed geschikt voor contrapuntische behandeling. De muzikale zinnen zijn duidelijk afgelijnd en er zijn verschillende voor de hand liggende manieren om canons op te bouwen. Het is ook ongewoon gemakkelijk de contrapuntische textuur te onderscheiden.
Moderne zettingen bewerken
Zo nu en dan is de wijs nog een bron van inspiratie voor nieuwe composities. In 1968 schreef de Britse componist Peter Maxwell Davies zijn Missa super l'homme armé.[4] De Amerikaanse componist Mark Alburger neemt zettingen van L'homme armé op in zijn Deploration Passacaglias (1992) in de eerste (Ockeghem-) en tiende (Bach-)beweging. De Welshe componist Karl Jenkins zet een 600-jarige traditie voort met zijn The Armed Man: A Mass for Peace (een mis voor de vrede), geschreven in 1999 voor een commissie van de Royal Armouries om het nieuwe millennium in te zetten. Christopher Marshall schreef L'homme armé: Variations for Wind Ensemble in 2003.
Een eigentijdse bewerking van het lied, met zowel de oorspronkelijke Franse als de Engelse vertaling, is opgenomen door de zelfbenoemde folk-jongensgroep Mawkin:Causley op hun album uit 2009, The Awkward Recruit (Navigator Records). De Engelse vertaling van het Franse bovenstaande vers is daar als volgt weergegeven:
Oh, the Man, the Man-at-arms
Fills the folk, fills the folk with dread alarm,
With dread alarm.
Everywhere I hear 'em wail
Find a good strong coat of mail
Perhaps you'll then prevail.
(Oh, de man, de gewapende man
Boezemt het volk, boezemt het volk grote angst in,
Grote angst
Overal hoor ik ze klagen
Vind een goede sterke maliënkolder
Misschien zul je dan de bovenhand halen.)
Andere verzen in de Engelse versie gaan over de vrees die de gewapende man bij de burgerbevolking teweegbrengt. Mawkin:Causley kreeg deze versie aangeleerd van Rick en Helen Heavisides, muzikanten uit de wereld van de oude muziek die optreden als Hautbois. Dit ensemble schrijft op zijn cd Stella Splendens uit 1994 de vertaalde versie toe aan Robert Morton (overleden in 1476).
Referenties bewerken
- Penguin History of Music, Vol 2 ed. Robertson & Stevens (1963)
- Pryers artikel over Dufay in New Oxford Companion to Music, ed. Arnold (1983)
- Lockwood in The New Grove Dictionary of Music and Musicians (1980) (geciteerd door Peter Phillips in het inlegboekje van een opname uit 1989 met twee missen van Josquin)
- David Fallows: L'homme armé. Grove Music Online, ed. L. Macy (ingekeken in 2004–2007), (inschrijving vereist)
- Bonnie J. Blackburn, Masses on Popular Songs and Syllables, in Richard Sherr, ed., The Josquin Companion. Oxford University Press, 1999. ISBN 0-19-816335-5
- Craig Wright: The Maze and the Warrior Harvard University Press 2001, ISBN 0-674-01363-8
Noten bewerken
Externe links bewerken
- Een intensieve beluistering van de bronnen en kritische commentaar op de missen gegrond op de L'homme armé-wijs, was een onderdeel van een seminar in de lente van 2002 door Mary Kay Duggan aan de University van California, Berkeley, en kan worden ingekeken op Reform and music: 1450-1600(geraadpleegd op 3/18/08).
- Mawkin:Causley op MySpace (audiobestand van L'homme armé incluis, geraadpleegd in augustus 2009)
- Hautbois, uitvoerders van oude muziek van wie de cd Stella Splendens uit 1994 de versie bevat van L'homme armé die ook door Mawkin:Causley is opgenomen.