Arrernte (taal)
Arrernte of Aranda is de benaming voor een als één taal beschouwd dialectcontinuüm dat wordt gesproken door de Arrernte, een bevolkingsgroep die vooral leeft in de omgeving van Alice Springs. Op veel scholen in Alice Springs wordt het Arrernte als verplichte taal onderwezen, naast het Frans en Indonesisch.
| Arrernte | ||||
|---|---|---|---|---|
| Gesproken in | Noordelijk Territorium, Australië | |||
| Vitaliteit | bedreigd | |||
| Sprekers | ± 1500 | |||
| Taalfamilie | ||||
| Dialecten | ||||
| Alfabet | Latijns alfabet | |||
| Taalcodes | ||||
| ISO 639-2 | aus | |||
| ISO 639-3 | amx, aly, adg, aer, are | |||
| ||||
Fonologie bewerken
| Perifere medeklinker | Coronaal | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Laminaal | Apicaal | ||||||
| Bilabiaal | Velaar | Uvulaar | Palataal | Dentaal | Alveolaar | Retroflex | |
| Plosief | p pʷ | k kʷ | c cʷ | t̪ t̪ʷ | t tʷ | ʈ ʈʷ | |
| Nasaal | m mʷ | ŋ ŋʷ | ɲ ɲʷ | n̪ n̪ʷ | n nʷ | ɳ ɳʷ | |
| Plosief-nasaal | pm pmʷ | kŋ kŋʷ | cɲ cɲʷ | t̪n̪ t̪n̪ʷ | tn tnʷ | ʈɳ ʈɳʷ | |
| Lateraal | ʎ ʎʷ | l̪ l̪ʷ | l lʷ | ɭ ɭʷ | |||
| Approximant | w | ɰ~ʁ | j jʷ | ɻ ɻʷ | |||
| Flap/Tril | r rʷ | ||||||
/ɰ~ʁ/? wordt beschreven als velaar ([ɰ]?) door Breen (2005), en als uvulaar ([ʁ̞]?) door Henderson (2003).
Plosieven zijn niet geaspireerd.[1]
Klinkers bewerken
| Voorste klinker | Centrale klinker | Achterste klinker | |
|---|---|---|---|
| Hoge klinker | [(i)]? | [(u)]? | |
| Middelste klinker | [ə]? | ||
| Lage klinker | [a]? |
Alle dialecten hebben de klinkers /ə a/?, en dit zijn tevens de enige twee fonemen. Er zijn geen allofonen die door de fonologische context worden bepaald. Wel is sprake van vrije variatie; zo kan de klinker /ə/ in alle contexten worden gearticuleerd als [ɪ ~ e ~ ə ~ ʊ].
Fonotaxis bewerken
Lettergrepen van het Arrernte hebben de structuur KM(M)[2], wat betekent dat er geen aanzet is terwijl de coda een verplicht deel van de lettergreep is. Bij woorden van een of twee lettergrepen treedt suppletie van meervoudsuitgangen op. De klemtoon valt op de eerste nucleus voorafgegaan door een medeklinker. Door middel van reduplicatie van het KM-gedeelte van de woordstam wordt de iteratieve vorm van werkwoorden gevormd.
Grammatica bewerken
| suffix | gloss |
|---|---|
| +aye | nadruk |
| +ewe | meer nadruk |
| +eyewe | zeer veel nadruk |
| +ke | voor |
| +le | handelend voorwerp |
| +le | instrument |
| +le | locatie |
| +le-arlenge | samen, met |
| +nge | van(uit) |
| -akerte | hebbend |
| -arenye | van (uit), vereniging |
| -arteke | overeenkomst |
| -atheke | richting |
| -iperre, -ipenhe | na, van(uit) |
| -kenhe | behoort tot |
| -ketye | omdat (verkeerd gevolg) |
| -kwenye | zonder |
| -mpele | door middel van, via |
| -ntyele | van(uit) |
| -werne | naar |
| +ke | verleden |
| +lhe | reflexief |
| +me | tegenwoordige tijd |
| +rre/+irre | wederkerig |
| +tyale | negatief bevel |
| +tye-akenhe | negatief |
| +tyeke | doel/bedoeling |
| +tyenhe | toekomst |
| Ø | imperatief |
Voornaamwoorden bewerken
| persoon | getal | onderwerp | lijdend voorwerp | meewerkend voorwerp | possessief |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | enkelvoud | ayenge/the | ayenge/ayenhe | atyenge | atyenhe/atyinhe |
| dualis | ilerne | ilernenhe | ilerneke | ilernekenhe | |
| meervoud | anwerne | anwernenhe | anwerneke | anwernekenhe | |
| 2 | enkelvoud | unte | ngenhe | ngkwenge | ngkwinhe |
| dualis | mpwele | mpwelenhe | mpweleke | mpwelekenhe | |
| meervoud | arrantherre | arrenhantherre | arrekantherre | arrekantherrenhe | |
| 3 | enkelvoud | re | renhe | ikwere | ikwerenhe |
| dualis | re-atherre | renhe-atherre renhe-atherrenhe |
ikwere-atherre | ikwere-atherrenhe | |
| meervoud | itne | itnenhe | itneke | itnekenhe |
Referenties bewerken
- Breen, Gavan (2000), Introductory Dictionary of Western Arrernte. IAD Press, Alice Springs.
- Breen, Gavan (2001), Forty Years On: Ken Hale and Australian Languages. Pacific Linguistics, Canberra, "The wonders of Arandic phonology", 45–69.
- Breen, Gavan (2005). Illustrations of the IPA: Central Arrernte. Journal of the International Phonetic Association 35 (2): 249–254. DOI: 10.1017/S0025100305002185.
- Breen, Gavan, Rob Pensalfini (1999). Arrernte: A Language with No Syllable Onsets. Linguistic Inquiry 30 (1): 1. DOI: 10.1162/002438999553940.
- Dixon, R. M. W. (2002), Australian Languages: Their Nature and Development. Cambridge University Press, Cambridge. Gearchiveerd op 11 oktober 2021.
- Green, Jenny (1994(2005?)), A learner's guide to Eastern and Central Arrernte. IAD Press, Alice Springs.
- Henderson, John (1988), Topics in Eastern and Central Arrernte grammar, PhD dissertation. University of Western Australia.
- Henderson, John, Veronica Dobson (1994), Eastern and Central Arrernte to English Dictionary. IAD Press, Alice Springs.
- Henderson, John (2003), Word: A Cross-Linguistic Typology. Cambridge University Press, Cambridge, "The word in Eastern/Central Arrernte", 100–124.
- Ladefoged, Peter, Ian Maddieson (1996), The Sounds of the World's Languages. Blackwell Publishers Ltd, Oxford.
- Mathews, R. H. (Oct.–Dec. 1907). The Arran'da Language, Central Australia. Proceedings of the American Philosophical Society 46 (187): 322–339.
- Strehlow, T. G. H. (1944), Aranda phonetics and grammar. Oceania Monographs, Sydney.
- Wilkins, David P. (1988), Complex sentence constructions in Australian languages. John Benjamins, Amsterdam, "Switch-reference in Mparntwe Arrernte (Aranda): form, function, and problems of identity", 141–176.
- Wilkins, David P. (1989), Mparntwe Arrernte (Aranda): studies in the structure and semantics of grammar, PhD dissertation, Australian National University.
- Wilkins, David P. (1991). The semantics, pragmatics and diachronic development of "associated motion" in Mparntwe Arrente. Buffalo Working Papers in Linguistics 91: 207–257.
- Yallop, C. (1977), Alyawarra, an Aboriginal language of central Australia. Australian Institute of Aboriginal Studies, Canberra.