Agamen

familie van hagedissen uit de orde schubreptielen

Agamen[2] (Agamidae) zijn een familie van hagedissen uit de orde schubreptielen (Squamata). De groep werd voor het eerst wetenschappelijk beschreven door John Edward Gray in 1827.

Agamen
Fossiel voorkomen: Laat-Krijt[1]heden
Vechtende mannetjes van de soort kolonistenagame (Agama agama).
Taxonomische indeling
Rijk:Animalia (Dieren)
Stam:Chordata (Chordadieren)
Klasse:Reptilia (Reptielen)
Orde:Squamata (Schubreptielen)
Onderorde:Lacertilia (Hagedissen)
Infraorde:Iguania (Leguaanachtigen)
Familie
Agamidae
Gray, 1827
Afbeeldingen op Wikimedia Commons Wikimedia Commons
Agamen op Wikispecies Wikispecies
Portaal  Portaalicoon   Biologie
Herpetologie

De agamen zijn van de meeste andere soorten hagedissen te onderscheiden doordat ze op hun poten staan, en niet met de buik over de grond slepen, zoals de vertegenwoordigers van veel andere groepen. Van de leguanen zijn ze vaak te onderscheiden door hun dorsaal afgeplatte lichaam, leguanen hebben vaak een zijwaarts afgeplat lijf.

Agamen hebben een groot verspreidingsgebied binnen Azië, Afrika en Australië, maar ontbreken in Noord- en Zuid-Amerika. Agamen zijn in vergelijking met andere families van hagedissen een zeer gevarieerde groep, waarbij uiteenlopende lichaamsvormen voorkomen. Agamen zijn insecteneters, ze worden meestal niet vegetarisch als ze ouder worden zoals bij de leguanen het geval is.

Agamen behoren tot de leguaanachtigen (Iguania). Ze zijn sterker verwant aan de leguanen dan aan andere hoofdgroepen van hagedissen als de gekko's of de skinkachtigen. Binnen de leguaanachtigen zijn agamen meer verwant aan de kameleons en de anolissen dan aan de 'echte' leguanen.

Uiterlijke kenmerken bewerken

Agamen zijn een zeer diverse groep van hagedissen, er is een grote variatie in lichaamsvorm, lichaamslengte en verschillende andere aanpassingen, zoals keelwammen, nekkammen en stekelrijen.

Agamen hebben altijd een opgerichte lichaamshouding, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de gekko's, die de poten zijwaarts houden.[3] Ze hebben goed ontwikkelde poten, vooral de achterpoten. Soorten met rudimentaire (onderontwikkelde) poten of geheel pootloze soorten of komen niet voor. Agamen hebben meestal een dorsaal (van bovenaf) afgeplat lijf, ze zijn breder dan hoog. Sommige agamen hebben een leguaanachtig uiterlijk met een langgerekt lichaam dat zijdelings is afgeplakt, zoals de loendoek (Calotes cristellatus). Andere soorten hebben juist een sterk gedrongen uiterlijk met een plat lichaam en een korte staart, zoals de paddenkopagamen uit het geslacht Phrynocephalus. Veel soorten zijn bodembewoners die in kieren en spleten vluchten bij gevaar.

Het gebit is acrodont; de tanden staan op de kaakranden. Dit in tegenstelling tot leguanen die een plaurodont gebit hebben.[2] De schubben zijn relatief groot en vaak zijn ze voorzien van een kiel. Bij de agamen komen stekels op de kop, nek en aan de staart relatief veel voor.[3] De meeste soorten blijven klein, zo'n 10 tot 20 centimeter, voorbeelden zijn de kleinere soorten baardagamen uit het geslacht Pogona. De grootste soort is de soa-soa (Hydrosaurus amboinensis), die tot meer dan een meter lang kan worden. Mannetjes zijn bij veel geslachten spectaculair gekleurd, met name in de paartijd. Hierdoor worden sommige soorten door de plaatselijke bevolking onterecht als giftig gezien en gedood. Daarnaast hebben mannetjes vaak sterker ontwikkelde stekels en kammen op het lichaam in vergelijking met de vrouwtjes.

Levenswijze bewerken

 
Psammophilus dorsalis met een buitgemaakte vlinder.

Agamen zijn carnivoor eten insecten en andere kleine dieren, eieren van andere dieren zoals hagedissen worden eveneens gegeten.[4] Een aantal soorten eet voor een deel plantendelen zoals bessen maar volledig vegetarisch worden ze in tegenstelling tot een aantal leguanen echter zelden.

Agamen kennen verschillende vormen van communicatie, de bekendste methode is het zwaaien met de poten en het knikken met de kop. Veel soorten kunnen ook hun gemoedstoestand uitdrukken in de lichaamskleur, net als bij kameleons voorkomt. De mannetjes van dergelijke soorten zijn vaak agressief en bewaken hun territorium fel tegen concurrentie.[4] De meeste agamen zijn eierleggend, sommige soorten zijn eierlevendbarend.

De vrouwtjes zetten meestal eieren af die worden begraven in de bodem.

Verspreiding en habitat bewerken

Agamen hebben een groot verspreidingsgebied, ze leven in delen van de Oude Wereld en daarnaast in Australië. De verschillende soorten komen voor in delen van Azië, Australië, het Midden-Oosten, Afrika en Europa.[5]

Het verspreidingsgebied verschilt enigszins per onderfamilie. Soorten uit de onderfamilie Amphibolurinae komen voor in Australië en Azië terwijl de vertegenwoordigers van de Draconinae uitsluitend in Azië leven. In Europa komen slechts enkele soorten voor, de meest bekende Europese agame is de hardoen (Laudakia stellio). Ook enkele paddenkopagamen zijn in Europa te vinden. In Noord- en Zuid-Amerika komen geen soorten voor, deze continenten zijn het domein van de leguanen.[6]

Agamen komen voor in tropische of subtropische gebieden, enkele soorten hebben zich aangepast aan koelere of juist drogere en hete omstandigheden en leven in steppen en woestijnen. In tegenstelling tot de 'echte leguanen' (Iguanidae) is een betrekkelijk groot deel van de agamen bodembewonend, maar er zijn ook soorten die in bomen leven. Sommige soorten zijn sterk aangepast op het water, zoals de zeilhagedissen, en leven langs de oevers van meren en rivieren.[6]

Taxonomie en indeling bewerken

Er zijn ongeveer 505 verschillende soorten agamen die verdeeld zijn over 62 geslachten en zes onderfamilies. Drie hiervan zijn erg talrijk aan geslachten zijn en drie onderfamilies bevatten slechts enkele geslachten. Achttien geslachten zijn monotypisch en worden vertegenwoordigd door slechts een enkele soort.[5]

Fossielen van agamen zijn bekend uit het late Krijt, voorbeelden zijn Priscagama en Mimeosaurus.[6] Deze dieren leefden in het huidige China en Mongolië.

Geslachten bewerken

Onderstaand een lijst van geslachten van agamen, zie voor alle soorten de lijst van agamen.

Geslachtsnaam en auteur Verspreidingsgebied Aantal soorten Voorbeeldsoort Afbeelding
Onderfamilie Agaminae Spix, 1825
Acanthocercus
Fitzinger, 1843
Afrika, Midden-Oosten: Angola, Botswana, Congo-Kinshasa, Djibouti, Eritrea, Ethiopië, Jemen, Kenia, Malawi, Mozambique, Namibië, Oeganda, Oman, Saoedi-Arabië, Somalië, Swaziland, Tanzania, Zambia, Zimbabwe, Zuid-Afrika
13
Blauwkeelagame  
Agama
Daudin, 1802
Afrika; Algerije, Angola, Benin, Botswana, Burkina Faso, Centraal-Afrikaanse Republiek, Congo-Kinshasa, Djibouti, Egypte, Equatoriaal-Guinea, Eritrea, Ethiopië, Gabon, Gambia, Ghana, Guinee-Bissau, Guinee, Ivoorkust, Kaapverdië, Kameroen, Kenia, Liberia, Libië, Malawi, Mali, Marokko, Mauritanië, Mozambique, Namibië, Niger, Nigeria, Oeganda, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Soedan, Somalië, Swaziland, Tanzania, Togo, Tsjaad, Westelijke Sahara, Zambia, Zimbabwe, Zuid-Afrika
47
Agama planiceps  
Bufoniceps
Sharma, 1978
Azië; India, Pakistan
1
Bufoniceps laungwalaensis  
Laudakia
Gray, 1845
Azië: Afghanistan, China, India, Iran, Nepal, Pakistan
10
Laudakia tuberculata  
Paralaudakia
Baig, Wagner, Ananjeva & Böhme, 2012
Azië, Midden-Oosten; Afghanistan, Armenië, Azerbeidzjan, China, Georgië, India, Iran, Kirgizië, Mongolië, Nepal, Oezbekistan, Pakistan, Rusland, Tadzjikistan, Turkmenistan, Turkije, mogelijk in Irak
8
Paralaudakia caucasia  
Phrynocephalus
Kaup, 1825
Europa, Azië, Midden-Oosten: Afghanistan, Armenië, Azerbeidzjan, China, Irak, Iran, Jordanië, Kirgizië, Kazachstan, Mongolië, Oezbekistan, Oman, Pakistan, Qatar, Rusland, Saoedi-Arabië, Tadzjikistan, Tibet, Turkmenistan, Turkije, Verenigde Arabische Emiraten
31
Zonaanbidder  
Pseudotrapelus
Fitzinger, 1843
Afrika, Arabisch Schiereiland; Egypte, Eritrea, Ethiopië, Israël, Jemen, Jordanië, Oman, Saoedi-Arabië, Soedan, Syrië, Verenigde Arabische Emiraten
6
Pseudotrapelus sinaitus  
Stellagama
Linnaeus, 1758
Europa, Afrika, Midden-Oosten; Griekenland, Macedonië, Egypte, Israël, Jordanië, Libanon, Saoedi-Arabië, Turkije
1
Hardoen  
Trapelus
Cuvier, 1817
Afrika, Arabisch Schiereiland, westelijk Azië; Afghanistan, Algerije, Azerbeidzjan, China, Egypte (land), India, Irak, Iran, Israël, Jordanië, Kazachstan, Kirgizië, Libië, Mali, Marokko, Mauritanië, Oezbekistan, Oman, Pakistan, Saoedi-Arabië, Soedan, Syrië, Qatar, Rusland, Tadzjikistan, Tsjaad, Tunesië, Turkmenistan, Verenigde Arabische Emiraten, Westelijke Sahara
13
Trapelus mutabilis  
Xenagama
Boulenger, 1895
Afrika; Somalië, Ethiopië
4
Xenagama taylori  
Onderfamilie Amphibolurinae Wagler, 1830
Amphibolurus
Wagler, 1830
Australië; Nieuw-Zuid-Wales, Queensland, Victoria, West-Australië, Zuid-Australië
4
Amphibolurus muricatus  
Chelosania
Gray, 1845
Australië; Noordelijk Territorium, Queensland, West-Australië
1
Chelosania brunnea -
Chlamydosaurus
Gray, 1825
Australië, Nieuw-Guinea
1
Kraaghagedis  
Ctenophorus
Fitzinger, 1843
Australië; Nieuw-Zuid-Wales, Noordelijk Territorium, Queensland, Victoria, West-Australië, Zuid-Australië
33
Ctenophorus fordi  
Diporiphora
Gray, 1842
Australië, Azië; Nieuw-Guinea
22
Diporiphora bilineata  
Gowidon
Boulenger, 1883
Australië (Noordelijk Territorium, Queensland, West-Australië, Zuid-Australië)
1
Gowidon longirostris -
Hypsilurus
Peters, 1867
Azië; Indonesië, Nieuw-Guinea, Papoea-Nieuw-Guinea, Australië
17
Hypsilurus nigrigularis -
Intellagama
Gray, 1831
Australië (Nieuw-Zuid-Wales, Queensland, Victoria)
1
Lesueurs wateragame  
Lophognathus
Gray, 1842
Australië, Azië; Indonesië
3
Lophognathus gilberti  
Lophosaurus
Fitzinger, 1843
Australië, Azië; Indonesië
3
Boyd's hoekkopagame  
Moloch
Gray, 1841
Australië
1
Bergduivel  
Physignathus
Cuvier, 1829
Azië; China, Vietnam, Cambodja
1
Indochinese wateragame  
Pogona
Ahl, 1926
Australië
7
Dwergbaardagame  
Rankinia
Gray, 1841
Australië
1
Rankinia diemensis  
Tropicagama
Günther, 1867
Australië, Azië; Indonesië, Nieuw-Guinea
1
Tropicagama temporalis  
Tympanocryptis
Peters, 1863
Australië
15
Tympanocryptis pinguicolla  
Onderfamilie Draconinae Fitzinger, 1826
Acanthosaura
Gray, 1831
Azië; Cambodja, China, Indonesië, Laos, Maleisië, Myanmar, Thailand, Vietnam
12
Bergstekelnekagame  
Aphaniotis
Peters, 1864
Azië; Indonesië, Maleisië, Singapore, Thailand
3
Aphaniotis ornata  
Bronchocela
Kaup, 1827
Azië; Cambodja, China, Filipijnen, India, Indonesië, Maleisië, Myanmar, Singapore, Nieuw-Guinea, Thailand
13
Bronchocela cristatella  
Calotes
Cuvier, 1817
Azië, Midden-Oosten; Afghanistan, Bangladesh, Bhutan, Cambodja, China, India, Indonesië, Iran, Laos, Maleisië, Myanmar, Nepal, Pakistan, Sri Lanka, Thailand, Vietnam
23
Calotes mystaceus  
Ceratophora
Gray, 1834
Azië; Sri Lanka
5
Ceratophora stoddartii  
Complicitus
Hidetoshi Ota & Hikida, 1991
Azië; Maleisië
1
Complicitus nigrigularis -
Cophotis
Peters, 1861
Azië; Sri Lanka
2
Ceylonese dove agame -
Coryphophylax
Fitzinger, 1861
Azië; India
2
Coryphophylax brevicaudus -
Cristidorsa
Fitzinger, 1861
Azië; India, Myanmar
2
Cristidorsa otoi  
Dendragama
Doria, 1888
Azië; Indonesië
3
Dendragama australis -
Diploderma
Hallowell, 1861
Azië, China, Japan, Myanmar, Taiwan, Tibet, Thailand, Vietnam
25
Diploderma swinhonis  
Draco
Linnaeus, 1758
Azië, Bangladesh, Cambodja, China, Filipijnen, India, Laos, Indonesië, Maleisië, Myanmar, Oost-Timor, Singapore, Thailand, Vietnam
40
Draco dussumieri  
Gonocephalus
Kaup, 1825
Azië; Filipijnen, Indonesië, Maleisië, Thailand, Vietnam
16
Gonocephalus bornensis  
Harpesaurus
Boulenger, 1885
Azië; Indonesië, Maleisië
5
Harpesaurus modiglianii -
Hypsicalotes
Grijs, 1937
Azië; Indonesië, Maleisië
1
Hypsicalotes kinabaluensis  
Japalura
Gray, 1853
Azië; Bhutan, China, India, Myanmar, Nepal, Pakistan
7
Japalura major  
Lophocalotes
Günther, 1872
Azië; Indonesië
2
Lophocalotes ludekingi  
Lyriocephalus
Merrem, 1820
Azië; Sri Lanka
1
Lierkopagame  
Malayodracon
Boulenger1908
Azië; Maleisië
1
Malayodracon robinsonii -
Mantheyus
Manthey & Nabhitabhata, 1991
Azië; Laos, Thailand
1
Mantheyus phuwuanensis
Microauris
Krishnan, 2008
Azië; India
1
Microauris aurantolabium -
Monilesaurus
Pal, Vijayakumar, Shanker, Jayarajan & Deepak, 2018
Azië; India
4
Monilesaurus ellioti  
Oriocalotes
Smith, 1935
Azië; China, India
1
Oriocalotes paulus  
Otocryptis
Wagler, 1830
Azië; India, Sri Lanka
3
Otocryptis nigristimata.jpg  
Phoxophrys
Hubrecht, 1881
Azië; Indonesië, Maleisië
5
Phoxophrys borneensis -
Psammophilus
Fitzinger, 1843
Azië; India
2
Psammophilus dorsalis  
Pseudocalotes
Fitzinger, 1843
Azië; Cambodja, China, India, Indonesië, Laos, Maleisië, Myanmar, Thailand, Vietnam
23
Pseudocalotes floweri  
Pseudocophotis
Manthey & Grossmann, 1997
Azië; Indonesië, Vietnam
2
Pseudocophotis sumatrana -
Ptyctolaemus
Peters, 1865
Azië; Bangladesh, China, India, Myanmar
2
Ptyctolaemus gularis -
Salea
Gray, 1845
Azië, India
3
Salea horsfieldii  
Sarada
Deepak, Giri & Karanth, 2016
Azië, India
3
Sarada superba  
Sitana
Cuvier, 1829
Azië; India, Nepal, Sri Lanka
13
Sitana attenboroughii  
Thaumatorhynchus
Parker, 1924
Azië; Indonesië
1
Thaumatorhynchus brooksi -
Onderfamilie Hydrosaurinae Kaup, 1828
Hydrosaurus
Kaup, 1828
Azië; Filipijnen, Indonesië, Nieuw-Guinea
3
Filipijnse waterleguaan  
Onderfamilie Leiolepidinae Fitzinger, 1843
Leiolepis
Cuvier, 1829
Azië; China, Cambodja, Indonesië, Laos, Maleisië, Myanmar, Thailand, Vietnam
9
Vlinderagame  
Onderfamilie Uromastycinae Theobald, 1868
Saara
Gray, 1845
Azië, Midden-Oosten; Afghanistan, India, Iran, Irak, Pakistan
3
Indische doornstaartagame  
Uromastyx
Merrem, 1820
Afrika, Arabisch Schiereiland, Midden-Oosten, Azië; Algerije, Djibouti, Egypte, Eritrea, Ethiopië, Irak, Iran, Israël, Jemen, Jordanië, Libië, Mali, Mauritanië, Niger, Oman, Saoedi-Arabië, Soedan, Somalië, Syrië, Tsjaad en Westelijke Sahara
15
Afrikaanse doornstaartagame  

Bronvermelding bewerken